Το 2001 ένας άσημος συγγραφέας εξέδωσε το τρίτο του μυθιστόρημα με τίτλο Οι Διορθώσεις. Το βιβλίο αυτό απέσπασε το National Book Award και εκτόξευσε τον εν λόγω συγγραφέα, τον Τζόναθαν Φράνζεν, στο παγκόσμιο προσκήνιο. Ήταν το φρέσκο λατρεμένο παιδί της κριτικής (η οποία πάντα αναζητεί εφήμερους ήρωες τους οποίους αλλάζει σαν τα πουκάμισα) αλλά παράλληλα αποδείχθηκε εκπληκτικά επιτυχημένος εμπορικά. Ο Φράνζεν σύντομα συνειδητοποίησε ότι ήταν το νέο μεγάλο αστέρι της αμερικάνικης λογοτεχνίας (όχι ότι θα το απολάμβανε και πολύ, αφού είχε ήδη αρχίσει το τέλος της ηγεμονίας των λευκών ετεροφυλόφιλων ανδρών στα πολιτιστικά δρώμενα των Η.Π.Α.). Ήταν η ιστορία μίας οικογένειας και της προσπάθειας να βρεθούν όλοι μαζί γύρω από το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι στο προάστιο μιας μεσοδυτικής πόλης.
Είκοσι χρόνια αργότερα, ο Φράνζεν εκδίδει άλλο ένα μυθιστόρημα που επικεντρώνεται γύρω από μία ακόμη δυσλειτουργική οικογένεια την περίοδο των Χριστουγέννων, σε άλλο ένα προάστιο μεσοδυτικής πόλης (στην προκειμένη περίπτωση τη μεσοδυτική πόλη par excellence, το Σικάγο). Το μυθιστόρημα αποκαλείται Διασταυρώσεις και ο ίδιος διατείνεται ότι αυτό είναι μονάχα το πρώτο μέρος μιας επερχόμενης τριλογίας την οποία και αποκαλεί Το κλειδί όλων των μυθολογιών. Ο τίτλος της τριλογίας είναι ενδιαφέρων. Παραπέμπει στο περίφημο ανολοκλήρωτο έργο ζωής του σχολαστικού και ψυχρού λόγιου Έντουαρντ Κόσομπον, ενός μυθοπλαστικού χαρακτήρα από το αριστούργημα της Τζορτζ Έλιοτ Μίντλμαρτς. Υποθέτω ότι ο Φράνζεν εδώ εκφράζει την υψηλή του φιλοδοξία ενώ παράλληλα αυτοσαρκάζεται, αναγνωρίζοντας ότι ένα τέτοιο έργο είναι καταδικασμένο να αποτύχει αλλά εκείνος δεν θα διστάσει να δοκιμάσει.
Τι είδους συγγραφέας είναι λοιπόν ο Φράνζεν; Σε ένα πολύ ωραίο δοκίμιό του με τον τίτλο «Ο Κύριος Δύσκολος», ο Φράνζεν ξεχωρίζει ανάμεσα στα είδη συγγραφέων και μυθιστορημάτων της σύγχρονης λογοτεχνίας, κάνοντας τον βασικό διαχωρισμό ανάμεσα στα υφολογικά «δύσκολα» έργα και τα έργα που είναι βατά για τον μέσο σκεπτόμενο αναγνώστη. Ο ίδιος ο Φράνζεν καταλήγει ότι, έχοντας φλερτάρει και με τα δύο είδη, τελικά επιλέγει να υπηρετήσει το δεύτερο, θεωρώντας ότι χρέος του είναι να μπορεί να διαβαστεί από ένα ευρύτερο κοινό (και να εισπράξει τις ανάλογες επιταγές, θα προσέθετα εγώ). Αυτό λοιπόν είναι και το είδος γραφής που ο Φράνζεν πρεσβεύει από τις Διορθώσεις και μετά: το κοινωνικό, ρεαλιστικό μυθιστόρημα που επιχειρεί να αποτυπώσει την ηθική ταυτότητα και τα εκάστοτε διλήμματα της κοινωνίας, ένα είδος condition of America μυθιστόρημα (από τον περίφημο όρο condition of England που εξέφραζε τον ρόλο των μυθιστορημάτων συγγραφέων όπως οι Ντίκενς, Τρόλοπ, Έλιοτ και άλλων Βρετανών ρεαλιστών του δέκατου ένατου αιώνα, μέσω των οποίων κανείς μπορούσε να αφουγκραστεί τον σφυγμό ολόκληρης της κοινωνίας). Μόνο που στην περίπτωση του Φράνζεν ορισμένοι κριτικοί έχουν χρησιμοποιήσει τον πιο εξειδικευμένο όρο του «υστερικού ρεαλισμού», πατώντας πάνω στις οριακές καταστάσεις, τις περίεργες συμπτώσεις και τις υπερβολές που συχνά συναντώνται στα μυθιστορήματά του.
Εδώ πρέπει να ομολογήσω ότι προσωπικά ποτέ δεν μου έκατσε πολύ καλά η περίπτωση του Φράνζεν. Είναι ένας ιδιαίτερα ευφυής, αναμφίβολα ταλαντούχος συγγραφέας, με σφαιρική παιδεία και αφηγηματικά χαρίσματα. Γνωρίζει να δημιουργεί ολοκληρωμένους χαρακτήρες, τους οποίους και αναλύει με ψυχολογική διεισδυτικότητα. Χαρακτηρίζεται όμως από την, κατά τη γνώμη μου, μεγάλη αδυναμία των περισσότερων ταλαντούχων Αμερικανών συγγραφέων των τελευταίων τριάντα ετών: την έφεση στο να εξηγούν αντί να δείχνουν και στην πλήρη ανικανότητα να επιδεικνύουν γλωσσική και εκφραστική οικονομία.
Έτσι και ο Φράνζεν, τόσο στις Διορθώσεις όσο και στα Σταυροδρόμια, φλυαρεί, υπεραναλύει και περιττολογεί χωρίς ιδιαίτερη αίσθηση αυτοπειθαρχίας. Το αποτέλεσμα είναι συχνά σαν να παρακολουθείς μία κινηματογραφική ταινία, στην οποία το voiceover είναι αδιάκοπο. Το πιο δύσκολο κατά τη γνώμη μου είναι να μπορείς να δείξεις κάτι και να αφήσεις τον αναγνώστη να βγάλει συμπεράσματα, αντί να τον χειραγωγήσεις, ταΐζοντάς τον μασημένες μπουκιές.
Τα Σταυροδρόμια μας ταξιδεύουν στο προάστιο Νιου Πρόσπεκτ του Σικάγο το 1971, με τον πόλεμο του Βιετνάμ σε πλήρη εξέλιξη και την εναλλακτική κουλτούρα να έχει ριζώσει στη νεολαία. Η λέξη του τίτλου παραπέμπει σε μια εκκλησιαστική οργάνωση νέων, όπου διάφοροι νεαροί προσπαθούν να προσανατολιστούν σε μια καινούρια πραγματικότητα και να βρουν μια αίσθηση πνευματικότητας. Πρωταγωνιστές είναι τα μέλη της οικογένειας Χίλντεμπραντ, με τον πατέρα Ρας, να είναι κληρικός στην εν λόγω προτεσταντική εκκλησία αλλά ταυτόχρονα βρίσκεται σε μια υπαρξιακή κρίση, ιδιαίτερα από τότε που ένας άλλος κληρικός ανέλαβε τη διαχείριση της ομάδας «σταυροδρόμια» αντ’ αυτού, με αποτέλεσμα ο Ρας να νιώθει αποκομμένος από τη γυναίκα και τα τέσσερα παιδιά του και να φλερτάρει με μια εξωσυζυγική σχέση. Όλα τα μέλη της οικογένειας όμως βρίσκονται σε αντίστοιχα σταυροδρόμια όσον αφορά στις επιλογές με τις οποίες βρίσκονται αντιμέτωποι και οι οποίες μπορεί να καθορίσουν την εξέλιξη της ζωής τους. Η σύζυγος Μάριον, βιώνει μια ασφυκτική κατάθλιψη βλέποντας τον εαυτό της να γίνεται αόρατος. Ο μεγάλος γιος Κλεμ ανακαλύπτει τη σεξουαλική ζωή αλλά και τις τύψεις της αναβολής στράτευσης λόγω των πανεπιστημιακών σπουδών του. Ο μικρότερος γιος Πέρι, ο οποίος είναι μεγαλοφυία, πουλάει και καταναλώνει μαριχουάνα και χάπια. Η δημοφιλής κόρη Μπέκι νιώθει πως ερωτεύεται για πρώτη φορά.
Όμως τα προσωπικά σταυροδρόμια, στα οποία βρίσκονται οι κεντρικοί πρωταγωνιστές αντανακλούν τα ιστορικά σταυροδρόμια στα οποία βρίσκονται συνολικά ως κοινωνία οι Ηνωμένες Πολιτείες. Η ταραγμένη δεκαετία του εξήντα έχει μόλις παρέλθει και με αυτήν το τέλος της αθωότητας. Δολοφονίες σημαντικών προσωπικοτήτων, ο πόλεμος του Βιετνάμ, οι κοινωνικές ελευθερίες, φεμινισμός, ναρκωτικά, κουλτούρα της αμφισβήτησης. Τίποτα από αυτά βεβαίως δεν είναι πρωτόγνωρο ή καινοφανές. Αναρίθμητοι συγγραφείς έχουν στραφεί στην ίδια χρονική περίοδο για μια απόπειρα αποκωδικοποίησης της πρόσφατης αμερικάνικης ιστορίας.
Πιο ενδιαφέρουσα μου φαίνεται η επιμονή του Φράνζεν ως προς το φιλοσοφικό δίλημμα της ελεύθερης επιλογής αλλά και του ρόλου της πνευματικότητας και πώς αυτός δείχνει να μεταλαμπαδεύεται από τη συστημική εκκλησία στις δράσεις εναλλακτικής κουλτούρας της περιόδου. Στην εποχή της κυνικής αμφισβήτησης φαίνεται πως η ανάγκη για μια πνευματική διάσταση στην ανθρώπινη ζωή δεν έχει ατονήσει, απλά δείχνει σαν να αλλάζει μορφή.
Δομικά ο Φράνζεν ακολουθεί την παραδοσιακή του συνταγή: κάθε κεφάλαιο εστιάζει και σε ένα διαφορετικό μέλος της οικογένειας, ενώ προσφέρει απλόχερα πλούσιο βιογραφικό υπόβαθρο για κάθε χαρακτήρα, συχνά με υπερβολικά πολλές πληροφορίες. Πάντως, κανείς δεν μπορεί να του προσάψει ότι δεν ξέρει πώς να φιλοτεχνεί ολοκληρωμένους χαρακτήρες. Η ικανότητά του στην ενσυναίσθηση του δίνει τη δυνατότητα να μπει στο πετσί των μυθοπλαστικών δημιουργιών του. Όμως αυτό δεν αρκεί για να με κρατήσει ως αναγνώστη.
