Κάθε φορά που αντιμετωπίζει κανείς αυτό το αδιανόητο κείμενο του Δημήτρη Δημητριάδη κάνει την ίδια σκέψη: θα μπορούσε να έχει γραφτεί χθες, πριν από δώδεκα χρόνια, όταν πράγματι γράφτηκε, ή να μας έχει παραδοθεί κάποτε σκαλισμένο σε πέτρινες πλάκες. Δεν αρκεί ο πολυφορεμένος χαρακτηρισμός «προφητικό»: η συγγραφή του «Πεθαίνω σαν χώρα» θα έμοιαζε οπορτουνιστική ενέργεια στα μάτια κάποιου που δεν θα γνώριζε το έτος έκδοσης –θα θεωρούσε πως ο συγγραφέας είδε τι συμβαίνει γύρω μας και τα κωδικοποίησε για να εκμεταλλευτεί την επικαιρότητα. Το ίδιο θα πάθαινε και κάποιος που δεν γνωρίζει πόσος χρόνος προβών χρειάζεται για να ανέβει μια παράσταση: θα πίστευε πως η ομάδα είδε τα δελτία ειδήσεων του τελευταίου διμήνου και ετοίμασε ένα θέαμα υπό σημαία ευκαιρίας.
Μόνο χαρά μπορεί να μας δώσει το γεγονός πως η Αλίκη Στενού επέλεξε αυτό το έργο για την πρώτη της σκηνοθεσία, επικεφαλής της επίσης νεανικής ομάδας Knot. Κυρίως όταν διαπιστώνεται πως ούτε κάποιο συρμό ακολούθησαν, ούτε άγνοια κινδύνου είχαν όταν το αποφάσισαν –όχι, τέλος πάντων, μεγαλύτερη από όση έχει οποιαδήποτε θεατρική ομάδα όταν επιλέγει ένα κλασικό κείμενο, πολυεπίπεδο, περίπλοκο και επικίνδυνο. Μην ξεχνάμε ότι το «Πεθαίνω σαν χώρα» είναι μεν το πλέον πολυπαιγμένο του συγγραφέα, αλλά δεν είναι θεατρικό έργο: «Προσχέδιο για ένα μυθιστόρημα» είναι ο υπότιτλός του. Όπως και νάχει, όσο οι νέες θεατρικές ομάδες κάνουν τέτοιες επιλογές, κάτι καλό προμηνύεται για το μέλλον του ελληνικού θεάτρου.
Τα μέλη της ομάδας, Λίνα Κομνηνού, Συμεών Κωστάκογλου, Δήμητρα Νταντή, Αντώνης Σανιάνος, και η ίδια η Αλίκη Στενού που σκηνοθέτησε, ανήκουν σε μια γενιά που είναι δύσκολο να έχει επιλέξει το θέατρο για τους λάθος λόγους: το μόνο που έχουν να θυμούνται στην πορεία τους, από τις σπουδές μέχρι την είσοδό τους στο επάγγελμα, είχε να κάνει με τη λέξη κρίση. Οικονομική. Πανδημική. Κάθε είδους. Στις προηγούμενες γενιές υπήρχε και το δέλεαρ των τηλεοπτικών σήριαλ, τόσο από πλευράς απολαβών, όσο και δημοφιλίας. Αυτό εξέλιπε για μεγάλο διάστημα –μοιάζει να επανέρχεται, αλλά πραγματικά δεν έχω άποψη γιατί δεν έχω παρακολουθήσει τα τεκταινόμενα. Όχι, δεν το παίζω μπλαζέ ούτε υποτιμώ το μέσο, απλώς δεν διαθέτω τηλεόραση, και από σειρές για τις οποίες γίνεται πολύς λόγος με εξαιρετικά θερμά λόγια, δεν έχω δει ούτε ένα τρέιλερ. Είμαι όμως σχεδόν σίγουρος πως σε κανέναν από τη γενιά των συντελεστών της παράστασης δεν υπήρξε ως κίνητρο η καριέρα σε αυτόν τον τομέα. Αυτό εξηγεί την αφοσίωση και το πάθος με το οποίο έσκυψαν πάνω από το «Πεθαίνω σαν χώρα».
Δεν πάσχω από κανενός είδους νεολαγνεία. Τουναντίον, αντιμετωπίζω με μεγάλη επιφύλαξη δουλειές που προέρχονται από ανθρώπους νέους σε ηλικία, αλλά εξαιρετικά συντηρητικούς στη θεατρική τους προσέγγιση. Κι επίσης δεν μπορώ να παραβλέψω πως σε πολλές περιπτώσεις δεν είναι η ανάγκη της δημιουργίας που εξωθεί τους πρωτοεμφανιζόμενους να φτιάξουν μια ομάδα, αλλά ο ουσιαστικός αποκλεισμός τους από κάθε πρόσβαση σε ακροάσεις και σε εξεύρεση εργασίας: οι παραστάσεις με την ομάδα τους αποτελούν τις ακροάσεις τους, με την ελπίδα κάποιος να τους προσέξει.
Εδώ όμως δεν έχουμε κάτι τέτοιο. Φυσικά και η προσπάθειά τους έχει ατέλειες. Διαθέτει στιγμές γνήσιας ανατριχίλας, όπως και αφέλειες αναπόφευκτες σε μια πρώτη απόπειρα. Όμως χαρακτηρίζεται από ήθος και αποφασιστικότητα στην υπεράσπιση του κειμένου, με αποτέλεσμα η κάθοδος στους εννιά κύκλους της Κόλασης που συνεπάγεται το «Πεθαίνω σαν χώρα» να συντελείται αρκετές φορές, όπως και η συνάντηση του Πένθους με το Διονυσιασμό –γιατί ο Διονυσιασμός ΕΙΝΑΙ το Πένθος, κι αυτό η Αλίκη Στενού, παρόλο το νεαρό της ηλικίας της, δείχνει να το αντιλαμβάνεται.
Βαθιά υπόκλιση στον Νίκο Τουλιάτο: η γενναιοδωρία με την οποία συμπράττει στην απόπειρα των Knot με τη γνώση, την εμπειρία και την απλότητα που μόνο η σοφία χαρίζει, λέει πολλά για τον σημαντικό καλλιτέχνη, αλλά και τον άνθρωπο. Ουσιαστικότατη η συμβολή του, χωρίς ούτε στιγμή να «καπελώνει» το αποτέλεσμα. Μεγάλο δώρο να τον βλέπει κανείς στη σκηνή για μία ακόμη φορά.
Και κάτι ακόμα για το κείμενο: το «Πεθαίνω σαν χώρα» δεν είναι μόνο η μήτρα των περισσότερων έργων του Δημητριάδη, αλλά και των λοιπών του κειμένων και παρεμβάσεών του στον δημόσιο λόγο. Είναι σχεδόν μη αναπαραστάσιμο –όπως ισχύει και για πολλά από τα επόμενα θεατρικά του, όπως «Το ύψωμα» ή «Η νέα εκκλησία του αίματος»- κι όμως αποτελεί αντικείμενο πόθου για καταξιωμένους σκηνοθέτες και πρωτοεμφανιζόμενες ομάδες.
Επίσης, ίσως το μυθιστόρημα του οποίου κατά τον συγγραφέα αποτελεί προσχέδιο να είναι η τεράστιων διαστάσεων «Ανθρωπωδία» του – έχουμε στα χέρια μας κάποιους τόμους της, και θα μπορούσε κανείς να μιλά ή να γράφει γι αυτήν επί μέρες. Όμως το «Πεθαίνω σαν χώρα» είναι και κάτι ακόμα: η μήτρα όχι μόνο όλου του έργου του Δημητριάδη, αλλά ακόμα και των κατά καιρούς παρεμβάσεών του στον δημόσιο λόγο. Μόνο μέσα από τη βαθιά του απελπισία και την καταγγελτική του κραυγή μπορούν να γίνουν κατανοητά όσα κατά καιρούς καταθέτει, και μόνο υπό αυτό το πρίσμα πρέπει κανείς να τα δει.
Κι εγώ έχω κατά καιρούς ανατριχιάσει με διάφορες τοποθετήσεις του –δεν θεωρώ ενδιαφέρον να τις επαναλάβω. Και θυμάμαι τον Γιάννη Σκουρλέτη να μιλά κάποια στιγμή για δημόσια αυτοκτονία του συγγραφέα. Στο «Πεθαίνω σαν χώρα» βρίσκεται το κλειδί: στη ραγδαία επιβεβαιωνόμενη -ή και ήδη εκπληρωμένη- προφητεία του, στην καταγραφή της απόγνωσης ενός ατόμου κι ενός λαού που βιώνουν παράλληλα το επώδυνο, ντροπιαστικό και μοιραίο τέλος τους, τη λυτρωτική τους κάθοδο στην Άβυσσο.
