«Μέσα στο χάλασμα της καθημερινής ζωής δεν φωλιάζει ο σπόρος της φαντασίας, το απροσπέλαστο όραμα, αυτό που έρχεται απροσδόκητα, ανεξέλεγκτα, στον ύπνο και τον ξύπνιο των ανθρώπων;», διάβασα πριν από μερικές ημέρες σε ένα κείμενο του Raymond Carver. Κι όσο προχωρούσα το κείμενο, άλλο τόσο πίσω γύριζα το βλέμμα μου στη θεατρική σκηνή του θεάτρου Πόρτα που είδα πριν από λίγο καιρό.
Επτά άνθρωποι στη σκηνή μέσα στο σκοτάδι. Πιασμένοι χέρι χέρι ψάχνουν τον δρόμο, αναρωτιούνται για τη θέση τους, επιδοκιμάζουν τα λόγια τους, κριτικάρουν, φοβούνται. Κάποιος θα γίνει η φωνή της λογικής, άλλος με πνεύμα ομαδικό και πρακτικό στα σιωπηλά θα αναζητήσει λύση, και όλοι μαζί με περίσσια φαντασία και λόγο παρηγορητικό θα κάνουν βήματα για την επίλυση του μεγάλου μυστηρίου. Έξω βρίσκεται κάτι με το οποίο αναμετράται συνεχώς η λογική τους αλλά και ο φόβος τους. Η θέση τους άγνωστη. Ο προορισμός τους άγνωστος. Η ιδιότητά τους επίσης άγνωστη. Και σε μια σχέση με πολλούς αγνώστους, κάθε λέξη, κάθε κίνηση και ήχος στήνουν γενναιόδωρα ένα φαντασιακό πεδίο τόσο επί σκηνής όσο και στους θεατές.
Ο Θωμάς Μοσχόπουλος τους δίνει τα λόγια τους, τους φυτεύει τις σκέψεις τους, τους στήνει στη σκηνή που φαντάστηκε. Μπροστά στο άγνωστο, το σκοτάδι, την αγωνία και τον φόβο που μια κατάσταση μπορεί να επιφέρει στον άνθρωπο, όπως η συνθήκη που όλοι μας βιώσαμε τα τελευταία δύο χρόνια, υπάρχουν επιλογές. Είτε αυτό να μετουσιωθεί σε έμπνευση και να μας κινητοποιήσει να σπείρουμε σε ένα εύφορο χωράφι τον σπόρο της δράσης, πιασμένοι χέρι χέρι σε έναν αέναο μαγικό κύκλο με τις ιστορίες μας από στόμα σε στόμα να μεταφέρουν το μήνυμα της δύναμης και της ελπίδας, είτε να μας κρατήσει πίσω δέσμιους του φόβου και της δειλίας μας.
«Το θέατρο αυτή τη λειτουργία κάνει: ένα προσωπείο για να είμαστε αληθινοί», θα μου αναφέρει στη συζήτηση μας για την παράσταση «Ο μαγικός κύκλος ή η ωραιότερη ιστορία του κόσμου και άλλα τέτοια παραμύθια».
Μια ευφυής παράσταση που πίσω από τους λευκοφορεμένους ηθοποιούς της που όλο ζωντάνια, σκέρτσο και μια αμίμητη παιδικότητα, έρχεται να μας ψιθυρίσει πολύ μεγάλα θέματα. Ο ενήλικας θεατής αμέσως θα εντοπίσει τις κοινές αναφορές που υπάρχουν με το παγκόσμιο παρόν μας, με την απειλή ενός αόρατου ιού που παραμονεύει έξω από τα σπίτια μας, έξω από προστατευμένα (;) περιβάλλοντά μας να μας κατασπαράξει. Ένας εχθρός που μπορεί σήμερα να έχει αυτήν τη μορφή αλλά μεταμορφώνεται και μας καταδιώκει από την απαρχή της ζωής μας. Η μοναξιά, η απελπισία, η μελαγχολία, η οδύνη της απώλειας, μια ερωτική απογοήτευση, ο φόβος του θανάτου μερικές μόνο από τις απειλές που σαν σκοτεινά αερικά έρχονται τα βράδια και στρογγυλοκάθονται δίπλα στο μαξιλάρι μας και μας σιγοψιθυρίζουν για δαιμόνια και σκιές. Μια καλά ειπωμένη ιστορία, ένα παραμύθι, ένας μύθος δίνουν ρόλους στη ζωή, παρέχουν μια «αίσθηση του εαυτού», σφυρηλατούν δεσμούς, λειτουργούν επουλωτικά. Γιατί όποια ιστορία κι αν είναι αυτή, κάθε ένας στην ουσία θα ακούσει ή θα μιλήσει για τον εαυτό του.
«Τα παιδιά είναι πάντα πιο ανοιχτά από τους ενήλικες που έρχονται με προκατασκευές»
Ο Θωμάς Μοσχόπουλος με αυτό το κείμενο και αυτήν την παράσταση καταφέρνει με εξαιρετικό, πρωτότυπο και ευρηματικό, σχεδόν δαιμόνιο θα έλεγε κανείς τρόπο να βάλει το παιδί-θεατή μέσα στο μυθικό, θεατρικό κόσμο που έχει στήσει. Η κινησιολογία, το κείμενο και οι φωτισμοί πλαισιώνουν έξυπνα τα νοήματα του έργου. Το κείμενο σφύζει από χιουμοριστικούς διαλόγους, ταχείες εναλλαγές, οι χαρακτήρες αυτοσαρκάζονται, παθαίνουν, κρίνουν και κρίνονται, φοβούνται, ματαιοπονούν, ονειρεύονται.
Καλύπτει αισθητικές ανάγκες, ψυχαγωγεί αλλά δίνει και όλα τα εργαλεία για να εξοικειωθούν με την αλληγορία, με τον πλουραλισμό της σκέψης εκτός συγκεκριμένων ορίων. Οι ιστορίες έχουν μέσα τους μια μεγάλη ευτυχία που δεν είναι πάντα αντιληπτή στους μη μυημένους. Την ευτυχία να αναπαριστούν ελεύθερα, να μεταμορφώνουν, να ολοκληρώνουν ή να αφαιρούν, να γεμίζουν τα κενά και να τα μπολιάζουν με νέο σπόρο, να προσκαλούν σε νοερά βιώματα που δεν έχουν σταματημό. Και ξάφνου και εσύ στο άκουσμα τους κλέβεις λίγη από αυτή την ευτυχία και μπορείς με τη σειρά σου να υπερβείς το καθημερινό, να ξεπεράσεις τον φόβο και να τον κατευνάσεις, να χαϊδέψεις τον τρόμο και να τον ημερέψεις, να φέρεις τον κόσμο στα δικά σου μέτρα, να τον κατανοήσεις όπως μέσα από τα δικά σου μάτια φανερώνεται ανιχνεύοντάς την λέξη προς λέξη καθώς σου ξετυλίγεται.
Ο μύθος της Μέδουσας και του Θησέα, οι ιστορίες των ηρώων της και μια ακόμη ιστορία, τα υλικά του μύθου που πήρε στα χέρια του ο Θωμάς Μοσχόπουλος για να πλάσει το δικό του αφήγημα και να μας μιλήσει.
Ποια ήταν η αφορμή και ίσως η πηγή έμπνευσης για αυτή την παράσταση;
Ήταν μια διάθεση διαχείρισης του φαινομένου του φόβου που βιώνουμε όλοι μας και ταυτόχρονα η σημασία του να είμαστε μαζί και να αφηγούμαστε τις ιστορίες μας και τους φόβους μας, τα τέρατα που ο καθένας μας έχει στο κεφάλι του, είναι το πρώτο βήμα για να ξεπεράσεις αυτήν την αίσθηση απειλής που το άγνωστο επιφέρει σχεδόν σε καθημερινή βάση. Ήταν μια παρόρμηση και μια αίσθηση παιχνιδιού που ακουμπούσε μέσα μου και μέσα στους ανθρώπους με τους οποίους φτιάξαμε την παράσταση, ένας τρόπος διαχείρισης του παρόντος και αυτού που ζήσαμε τα τελευταία δύο χρόνια, με τον τρόπο που ξέρουμε να κάνουμε θέατρο. Στην ουσία να λέμε ιστορίες πάνω στη σκηνή. Μάλιστα ήταν έργο που γραφόταν ακόμα και κατά τη διάρκεια των προβών. Ένα έργο λοιπόν πολύ στενά δεμένο με την ίδια την πράξη του θεάτρου. Πολλές οι προσθήκες, αλλαγές, μετατροπές που γίνονταν ακόμα και στις τελευταίες πρόβες.
Μέσα σε αυτό τον κύκλο όλοι φωτίζονται και σιγά σιγά ξεδιπλώνουν την ιστορία τους, όχι προσωπική αλλά ειπωμένη μέσα από ένα μύθο.
Το προσωπικό αφήγημα όταν είναι καλυμμένο πίσω από ένα μύθο, από μια μυθοπλαστική κατασκευή γίνεται πιο αποκαλυπτικό. Μια ίδια ιστορία αν την αφηγηθούν πέντε διαφορετικοί άνθρωποι στην ουσία για τον εαυτό τους θα μιλήσουν και οι πέντε, τις προβολές μας κάνουμε πάνω σε μια ιστορία. Ο μύθος επιτρέπει σε κάποιον να μιλήσει πιο εξομολογητικά.
Η ιστορία, η αφήγηση λειτουργεί θεραπευτικά στους ανθρώπους;
Όσο υπάρχει η ζωντανή επαφή στη μετάδοση της ιστορίας, αυτή έχει θεραπευτικό χαρακτήρα. Αν το παιδί το βάλουμε μπροστά σε μια οθόνη τότε χάνονται όλα, όπως οι τροφές που χάνουν τις βιταμίνες τους. Η ζωντανή συναλλαγή είναι το σημαντικότερο που πρέπει να διατηρηθεί στις αφηγήσεις μας. Αυτό που πλέον έχει υποκατασταθεί από την ψυχοθεραπεία. Κάποτε οι άνθρωποι μιλούσαν μεταξύ τους, τώρα δεν υπάρχει αυτή η ευκολία, όλοι μιλάνε για τους εαυτούς τους και δεν ακούνε.
Το ομορφότερο πράγμα που έχω ακούσει στην παιδική σκηνή του Θεάτρου Πόρτα είναι από ένα παιδάκι που είπε: «Μου άρεσε πολύ αυτή η παράσταση γιατί με ακούγανε». Δεν είχε μιλήσει, δεν είχε πει τίποτα αλλά ο τρόπος με τον οποίο του μιλήσαμε ένιωσε ότι τον συμπεριλάμβανε. Και αυτό για μένα είναι πολύ βασικό, άλλωστε αυτός είναι και ο λόγος που κάνω θέατρο. Είναι μια ζωντανή συνύπαρξη, με όλα της τα καλά και όλα της τα στραβά. Ένα εσωτερικό αστείο που υπάρχει ανάμεσα στους ανθρώπους που κάνουν θέατρο είναι ότι πολλές φορές, μέρος των ιστοριών που λέμε είναι και μυθεύματα που φτιάχνουμε σε σχέση με τον εαυτό μας. Θεωρούμε τους εαυτούς μας σημαντικότερους από ό,τι στην ουσία είναι. Αλλά εκείνη την ώρα που σε φωτίζει ο προβολέας, είσαι για λίγη ώρα το κέντρο ενός μικρού κόσμου. Αν αυτός ο μικρός κόσμος συμπεριλαμβάνει κι άλλους και δεν είναι ένα ναρκισσιστικό αποτύπωμα τότε συμβαίνει κάτι πραγματικά μαγικό.
Μια από τις ιστορίες που ακούμε στο έργο είναι ο μύθος της Μέδουσας. Γιατί κάνατε αυτή την επιλογή;
Με γοήτευε από παιδί αυτός ο μύθος. Είναι το τέρας που σε κάνει και μαρμαρώνεις, σαν να βλέπεις τον ίδιο σου τον εαυτό και τρομάζεις απέναντι σε αυτόν. Μοιάζει σαν την απόλυτη αλήθεια που δεν την αντέχεις και πετρώνεις. Με μέδουσες ερχόμαστε σε επαφή τον τελευταίο καιρό. Ολόκληρος ο δυτικός πολιτισμός κι όχι μόνο, έχει φτιάξει τέρατα που στην ουσία είναι ο ίδιος του ο εαυτός και δεν μπορεί να τα αντιμετωπίσει, έχουν ξεφύγει από τον έλεγχό του.
Επίσης η Μέδουσα είναι κι ένα αδικημένο τέρας. Στον μύθο είναι ένα πλάσμα που δεν έκανε κάτι κακό, για την ακρίβεια ήταν ένα θύμα βιασμού. Σε μια ενήλικη εκδοχή αυτό βλέπουμε. Ο Ποσειδώνας τη βίασε στον ιερό χώρο της Αθηνάς και η Αθηνά θυμωμένη από το ανίερο συμβάν, αντί να έρθει σε σύγκρουση με τον Ποσειδώνα, τιμώρησε την ιέρειά της τη Μέδουσα και την έκανε τέρας. Είναι μια αίσθηση αδικίας σε ένα άλλα επίπεδο. Ανοίγονται πολλά θέματα που δυστυχώς δεν μπορεί κανείς να τα εξαντλήσει όλα μέσα σε μια παράσταση.
Ο αρχετυπικός φόβος του άλλου και του ξένου. Κι εκεί τελικά είναι η επιλογή ως αναφορά στην επιβίωσή μας ως ανθρώπινο είδος. Κατά πόσο θα υπάρχει η ετερότητα, η οποία θα είναι απειλητική ή θα είναι κάτι που με κάποιον τρόπο θα μπορούμε να συμφιλιωθούμε όλοι και να πιαστούμε όλοι σε έναν κύκλο όπως συμβολικά υπάρχει στην παράσταση. Έχουμε υποστεί πολλά μεγάλα σοκ τον τελευταίο καιρό κι έχουμε φοβηθεί πολύ το ξένο, το διαφορετικό. Αυτό το έξω μπορεί τελικά να μην είναι καν διαφορετικό, απλώς εμείς το έχουμε δει έτσι.
Πιστεύτε ότι στους αρχαίους μύθους βρίσκεται η απάντηση των αινιγμάτων όλης της ανθρώπινης ύπαρξης;
Οι μύθοι είναι αρχετυπικοί και πιάνουν τους ανθρώπους σε πολύ βασικές τους εκφάνσεις, οι οποίες δημιουργούν και παραδόσεις και σχέσεις με το παρελθόν, κουβαλάνε μια δυναμική πολύ πιο ισχυρή από τις κατασκευές του ενίοτε συγγραφέα. Το ότι αντέξανε από στόμα σε στόμα τόσους πολλούς αιώνες δείχνει ότι κουβαλάνε μια σχεδόν μαγική ικανότητα. Ακόμα και η σύγχρονη μυθοπλασία, αν το ψάξει κανείς, κάποιο μοτίβο μύθου κρύβει από πίσω. Υπάρχει και αυτή η θεωρία του Joseph Campbell, ότι όλες οι ιστορίες είναι μία (σημ. Ο Campbell στο βιβλίο του «Ο ήρωας με τα χίλια πρόσωπα» αναγνωρίζει πίσω από τους μύθους, παγκόσμια αρχέτυπα που επαναλαμβάνονται διαχρονικά σε όλους τους πολιτισμούς). Οπότε υπάρχει μια σύνδεση με αυτό, με το αρχετυπικό: o αρχετυπικός ήρωας, o αρχετυπικός φόβος, το οποίο έχει και στοιχεία παρωδίας, και στοιχεία αναίρεσης και αμφισβήτησης αυτό το έργο. Αλλά τελικά νομίζω ότι ούτως ή άλλως τους μύθους μας διαπραγματευόμαστε όλοι ακόμα κι αν δεν είναι στην κυριολεξία οι αρχαίοι μύθοι αλλά οι μύθοι που έχουμε εμείς φτιάξει για το πώς πιστεύουμε ότι είναι η ζωή, τα αφηγήματά μας.
Αυτό είναι κάτι που με μεγάλη επιτυχία το ένιωσα βλέποντας την παράσταση. Οι θεατές συμμετέχουν με έναν ξεχωριστό, ιδιότυπο τρόπο σχεδόν από την πρώτη στιγμή που θα καθίσουν στις θέσεις τους μπροστά στη σκηνή.
Ξέρετε για τους ηθοποιούς πολύ συχνά οι θεατές είναι φοβιστικοί. Είναι αυτοί που μας κρίνουν. Οπότε ήθελα να σχολιάσω και αυτήν τη σχέση που είναι μια σχέση εξάρτησης και ανάγκης που ταυτόχρονα έχει και πολύ φόβο. Οι θεατές δεν φοβούνται τους ηθοποιούς, δεν έχουν τρακ. Όμως ο ηθοποιός πάνω στη σκηνή θέλει να τον αγαπήσουν, να επικοινωνήσουν μαζί του, να τον αποδεχθούν και ταυτόχρονα έχει φόβο.
Ένα έργο που βασίζεται σε δικό σας κείμενο. Πιστεύετε ότι το θέατρο έχει ανάγκη από νέα κείμενα;
Οπωσδήποτε. Αυτό το αναμάσημα αριστουργημάτων του παρελθόντος που βλέπουμε ξανά και ξανά, το μόνο που κάνει είναι να ικανοποιήσει τους ηθοποιούς που θέλουν να παίξουν μεγάλους ρόλους. Φυσικά και πρέπει να παιχτούν αυτά τα έργα αλλά το να έχεις σε μια θεατρική σεζόν, το ίδιο έργο να παίζεται από 4 διαφορετικούς θιάσους τότε αυτό είναι ένα αμήχανο και πληθωριστικό φαινόμενο. Η κάθε εποχή πρέπει να βρει τη φωνή της πάνω στη σκηνή. Δυστυχώς τους ανθρώπους που ασχολούνται με τη θεατρική γραφή τους έχουν απορροφήσει αλλά είδη όπως η τηλεόραση. Σίγουρα έχουμε ανάγκη από καινούργια έργα. Η διασκευή πάντα βοηθάει στο να έχεις έναν μπούσουλα και να μην μπαίνεις σε δρόμους επικίνδυνους. Κινείσαι σε μια βάση πιο στέρεα. Από την άλλη πρέπει να δοκιμάζουμε συνεχώς τα όριά μας.
Σας δυσκολεύει η σκηνοθεσία ενός έργου που εσείς ο ίδιος έχετε γράψει το κείμενο;
Εμένα όσες φορές μου έχει συμβεί, σίγουρα μου δημιουργεί δυσκολίες. Αλλά υπάρχουν και σημεία για τα οποία δεν χρειάζεται να αμφιβάλλω. Ξέρω από πριν, από ένστικτο, από εικόνες που είχα δημιουργώντας το, το πώς πρέπει να γίνει. Και σε αυτήν ειδικά την παράσταση, ήταν ακόμα πιο εύκολο γιατί οι ρόλοι γράφτηκαν ενώ ήξερα ποιοι θα τους έπαιζαν. Όταν λοιπόν έγραφα το κείμενο, τους χαρακτήρες, τους διαλόγους, είχα τις εικόνες τους.
Είχατε αγωνία αν ο κόσμος θα κατανοήσει το κείμενο και την πρόθεσή σας;
Είχα περισσότερο περιέργεια. Και ήταν πολύ ανακουφιστικό όταν είδα ότι το έργο επικοινωνεί και μάλιστα ακούσαμε από παιδιά αναλύσεις εύστοχες που με άφησαν άναυδο. Τα παιδιά είναι πάντα πιο ανοιχτά από τους ενήλικες που έρχονται με προκατασκευές.
