Η Ταινιοθήκη της Ελλάδος έχει την τιμή να παρουσιάσει ένα μεγάλο αναδρομικό αφιέρωμα στον Ηλία Καζάν με τίτλο Αναφορά στον Ηλία Καζάν, το οποίο περιλαμβάνει σχεδόν ολόκληρη τη φιλμογραφία του σπουδαίου σκηνοθέτη. Πρόκειται για την τέταρτη εκδήλωση που διοργανώνει η Ταινιοθήκη της Ελλάδος στo πλαίσιο της πράξης «Η Κινηματογραφοφιλία στη Νέα Εποχή» του ΕΣΠΑ 2007-2013. Η εκδήλωση γίνεται σε συνεργασία με την Fox Entertainment, το UCLA Film & Television Archive, καθώς και την UIP.

Το αφιέρωμα περιλαμβάνει:
-Ταινία έναρξης του αφιερώματος θα είναι η ταινία Βίβα Ζαπάτα / Viva Zapata (1952) την Πέμπτη 9 Οκτωβρίου.

-Συνολικά δεκαπέντε (15) ταινίες του Ηλία Καζάν. Από τις δεκαέξι συνολικά ταινίες του αφιερώματος, οι δεκατέσσερις (14) θα προβληθούν σε αποκατεστημένα φορμά. Πολλές από τις ταινίες θα προλογίσουν σκηνοθέτες, κριτικοί κινηματογράφου, συγγραφείς όπως οι Τάσος Γουδέλης, Επαμεινώνδας Θεοδωρίδης, Ελευθερία Δημητρομανωλάκη, Βένια Βέργου κ.ά.

-Το ντοκιμαντέρ «Γράμμα στον Ηλία / A letter to Elia» (2010) σε σκηνοθεσία Μάρτιν Σκορσέζε – Κεντ Τζόουνς, δεν θα μπορούσε να λείπει από το αφιέρωμα της ΤΤΕ στο οποίο και θα συμπεριληφθεί.

–Μαθητεία στον Καζάν: Θα προβληθούν, επίσης, οι ελληνικές ταινίες «1922» του Νίκου Κούνδουρου (1978) και «Νύφες» του Παντελή Βούλγαρη (2004), ως χαρακτηριστικά παραδείγματα επιρροής του Ηλία Καζάν σε άλλους Έλληνες δημιουργούς.

–Συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με τίτλο «Ηλίας Καζάν: δημιουργός και επαναστάτης», η οποία θα γίνει στην Ταινιοθήκη την Τετάρτη 15 Οκτωβρίου στις 19:30, με στόχο την ανάλυση του πολύπλευρου έργου του Ηλία Καζάν.

Ομιλητές:
Μαρία Κομνηνού, Γενική Γραμματέας ΔΣ, Ταινιοθήκη της Ελλάδος, Καθηγήτρια, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Παντελής Βούλγαρης, Σκηνοθέτης
Βίκτωρ Αρδίττης, Σκηνοθέτης, Θεατρολόγος, Καθηγητής Τμήμα Θεάτρου Α.Π.Θ.
Τάσος Γουδέλης, Συγγραφέας, Κριτικός Κινηματογράφου
Πέτρος Σεβαστίκογλου, Σκηνοθέτης
Χρήστος Βούπουρας, Σκηνοθέτης

Την συζήτηση θα συντονίσει η Βένια Βέργου, κριτικός κινηματογράφου – υπεύθυνη επικοινωνίας και ΜΜΕ στην ΤΤΕ.

«Να με λέτε Ηλία. Ηλία με έλεγε η μάνα μου. Θυμώνω όταν οι Αμερικανοί με λένε Ελία», παρότρυνε τους δημοσιογράφους το 1990, όταν είχε έρθει στην Αθήνα με την ευκαιρία της έκδοσης της αυτοβιογραφίας του «Μια ζωή» (Ευρωεκδοτική).

«Ο Ηλίας Καζάν (1909-2003) υπήρξε μια καθοριστική μορφή για την εξέλιξη και ανανέωση της αμερικανικής κινηματογραφικής έκφρασης, αλλά και γενικότερα για τη διαμόρφωση μιας σύγχρονης αντίληψης για την υποκριτική, τόσο στο θέατρο όσο και στον κινηματογράφο. Η σταδιοδρομία του Καζάν στη δεκαετία του ’30 με το Group Theatre και το Εργαστήριο Εργατικού Θεάτρου επηρέασε αποφασιστικά τη σταδιοδρομία του στον κινηματογράφο, πρώτα με την 20th Century Fox και μετά ως περιζήτητου ανεξάρτητου σκηνοθέτη. Η θεατρική του θητεία εγκαινίασε τη συνεργασία του με τους μεγάλους συγγραφείς, όπως τον Τζον Στάινμπεκ και τον Τενεσί Γουίλιαμς, και του επέτρεψε να αναδειχθεί στον κατεξοχήν σκηνοθέτη μεγάλων ηθοποιών που κατόρθωσε να αποσπάσει περίφημες ερμηνείες -από νεότερους ηθοποιούς, όπως τον Μάρλον Μπράντο και τον Τζέιμς Ντιν, αλλά και από βετεράνους, όπως η Βίβιαν Λι, ο Μοντγκόμερι Κλιφτ και ο Κερκ Ντάγκλας. Η πορεία του Καζάν στιγματίστηκε από την κατάδοση των συντρόφων του επί Μακαρθισμού το 1952. Έχει συζητηθεί το κατά πόσον οι τύψεις συνείδησης μπορούν να ανιχνευτούν σε ορισμένες κομβικές ταινίες του όπως «Το λιμάνι της αγωνίας» (1954) ή «Ο Συμβιβασμός» (1969). Κανείς όμως, δεν αμφισβητεί τη δύναμη των μεγάλων δημιουργιών του Καζάν με την ισχυρή κριτική της πολιτικής των ΜΜΕ στο «Μια μορφή μέσα στο πλήθος» (1957), ή τις μνημειακές διασκευές των έργων του Τενεσί Γουίλιαμς, «Λεωφορείον ο πόθος (1951)» και «Baby Doll» (1956). Ο Καζάν, γεννημένος από Έλληνες γονείς που είχαν μεταναστεύσει από την Κωνσταντινούπολη στην Αμερική, κράτησε πάντα μια κριτική ματιά απέναντι στις αντιφάσεις της αμερικανικής κοινωνίας. Αυτές απεικονίζονται στην ταινία «Ανατολικά της Εδέμ» (1955), «Πυρετός στο αίμα» (1961) και «Λάσπη στα αστέρια» (1960). Τέλος, σημαντική παραμένει η αντιμετώπιση του θέματος της μετανάστευσης και των καταδιώξεων των Αρμενίων και των Ελλήνων που δείχθηκαν για πρώτη φορά σ’ ένα διεθνές κοινό με απαράμιλλη γενναιότητα στο «Αμέρικα Αμέρικα» (1963). Το αφιέρωμα αυτό της Ταινιοθήκης στοχεύει στο να αποτιμηθεί και από την Ελληνική πλευρά η καθοριστική συμβολή του σκηνοθέτη αυτού στην ανανέωση της κινηματογραφικής γραφής, όπως έχει ήδη επιχειρήσει ο Μάρτιν Σκορσέζε στο ντοκιμαντέρ του «Γράμμα στον Ηλία» (συν-σκηνοθεσία Κεντ Τζόουνς, 2010), το οποίο και περιλαμβάνεται στο αφιέρωμα». Μαρία Κομνηνού

Οι ταινίες του αφιερώματος

Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν
A Tree Grows To Brooklyn
Μυθοπλασία, Η.Π.Α. , 1945, α/μ, 129′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Tess Slesinger, Frank Davis (βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα της Betty Smith) Διεύθυνση φωτογραφίας: Leon Shamroy Μουσική: Alfred Newman Ηθοποιοί: Dorothy McGuire, Joan Blondell, James Dunn, Lloyd Nolan, James Gleason Παραγωγή: Twentieth Century Fox Film Corporation Διανομή & Ψηφιακή αποκατάσταση (DCP): Twentieth Century Fox Film

«Ρίχτηκα στη σκηνοθεσία κατευθείαν από τη σκηνή της Νέας Υόρκης», θα πει ο Καζάν για το σκηνοθετικό του ντεμπούτο μετά τη θητεία του στο ριζοσπαστικό Group Theater τη δεκαετία του ’30 και πρώτο του συμβόλαιο με την Φοξ. H κινηματογραφική διασκευή του κορυφαίου σε πωλήσεις ομώνυμου βιβλίου της Μπέττι Σμιθ, θα αποτελέσει μία από τις πέντε εισπρακτικές επιτυχίες της χρονιάς, και θα ανακηρυχθεί σε μια από τις δέκα καλύτερες ταινίες της χρονιάς από το Εθνικό Συμβούλιο Κριτικών. Τα δύσκολα παιδικά χρόνια της Μπέτι Σμιθ στο ιρλανδικό γκέτο του Μπρούκλιν στις αρχές του 1900 αποδίδονται με ιδιαίτερη μαεστρία από τον πρωτοεμφανιζόμενο σκηνοθέτη, με τη βοήθεια του θρυλικού διευθυντή φωτογραφίας Λέον Σαμρόι, σε μια ακριβή παραγωγή των στούντιο. Η εμπειρία του στο θέατρο και η εξαιρετική του δουλειά στις ερμηνείες θα χαρίσουν στη νεαρή Πέγκι Αν Γκάρνερ και τον βετεράνο ηθοποιό Τζέιμς Νταν -Όσκαρ καλύτερης ερμηνείας-, τα οποία θα εκτοξεύσουν στα ύψη την καριέρα τους όσο και το εξαιρετικά ειλικρινές αυτό πορτραίτο της φτωχής εργατικής τάξης.

Συμφωνία Κυρίων
Gentlement’s Agreement
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1947, α/μ, 118΄
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Moss Hart (βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα της Laura Z. Hobson) Διεύθυνση φωτογραφίας: Arthur C. Miller Μουσική: Alfred Newman Ηθοποιοί: Gregory Peck, Dorothy McGuire, John Garfield, Celeste Holm, Anne Revere Παραγωγή: Twentieth Century Fox Film Corporation Διανομή & Ψηφιακή αποκατάσταση (DCP): Twentieth Century Fox Film

O Ντάριλ Ζάνουκ, γνωστός παραγωγός της Φοξ, θα διακυβεύσει την επαγγελματική του φήμη χρησιμοποιώντας ένα καταξιωμένο καστ -Γκρέγκορι Πεκ, Ντόροθι Μακ Γκουάιρ και Τζον Γκάρφιλντ- σ’ ένα θολό ακόμη για την Αμερική θέμα. Ο Καζάν θα ανταποκριθεί στην πρόκληση να διασκευάσει το πρώτο σενάριο του καταξιωμένου θεατρικού συγγραφέα Μος Χαρτ, βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο, αποφεύγοντας τον διδακτισμό και την υπεραπλούστευση στα οποία εύκολα παρασύρει η υπόθεση: ένας δημοσιογράφος προσποιείται ότι είναι Εβραίος προκειμένου να γράψει μια σειρά από άρθρα για τον αντισημιτισμό.

Χωρίς να μετριάζει το μήνυμα του μυθιστορήματος, ο Καζάν προσθέτει ψυχολογικό βάθος και αποδίδει με τόνο υπαινικτικό τις διακυμάνσεις μιας συνείδησης που αφυπνίζεται. Η τεράστια επιτυχία της ταινίας και η αποδοχή της από την κριτική σηματοδότησε μια αυξανόμενη κοινωνική ευαισθητοποίηση στο Χόλιγουντ. Η Ακαδημία την αγάπησε προτείνοντάς την για οκτώ βραβεία και δίνοντάς της αυτά της Καλύτερης Ταινίας, Καλύτερου Σκηνοθέτη και Β’ Γυναικείου Ρόλου στη Σελέστ Χόλμ.

Μπούμερανγκ! (Το μεγάλο κατηγορώ)
Boomerang!
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1947, α/μ, 88′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Richard Murphy, (βασισμένο στο άρθρο του Fulton Oursler) Διεύθυνση φωτογραφίας: Norbert Brodine Μουσική: David Buttolph Ηθοποιοί: Dana Andrews, Jane Wyatt, Lee J. Cobb, Cara Williams, Arthur Kennedy Παραγωγή: Twentieth Century Fox Film Corporation Διανομή & Ψηφιακή αποκατάσταση DCP: Twentieth Century Fox Film

Ο Καζάν συνεργάστηκε στην ταινία αυτή, βασισμένη στην αληθινή ιστορία του ανεξιχνίαστου φόνου ενός ιερέα στο Κονέκτικατ, με τον παραγωγό Λούις ντε Ροσεμόν, που καθιέρωσε το είδος του “ημι-ντοκιμαντέρ (semi-documentary)”, εξαιρετικά δημοφιλές στη Φοξ μετά τον β’ παγκόσμιο πόλεμο.

Δανειζόμενο από τους κεντρικούς άξονες του “ημι-ντοκιμαντέρ” (πραγματικές τοποθεσίες στα γυρίσματα, μη επαγγελματίες κομπάρσοι, αποστασιοποιήμενη voice over αφήγηση), το Μπούμερανγκ εστιάζει τόσο στην περσόνα του σταυροφόρου εισαγγελέα, τον οποίο υποδύεται με αρρενωπή αταραξία ο Ντάντα Άντριους, όσο και στη σχολαστική απεικόνιση -χωρίς να γίνεται εμφατική- των πραγματικών λεπτομερειών. Το αναπόφευκτο της αλήθειας έρχεται αντιμέτωπο με το ρίσκο των αντικειμενικών δεδομένων μέσα από ένα συναρπαστικό επιστημολογικό παζλ με ηθικές διαστάσεις.

Πανικός στους δρόμους
Panic in the streets
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1950, α/μ, 96′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Richard Murphy, Daniel Fuchs, Edna Anhalt, Edward Anhalt Διεύθυνση φωτογραφίας: Joseph MacDonald Μουσική: Alfred Newman Ηθοποιοί: Richard Widmark, Paul Douglas, Barbara Bel Geddes, Jack Palance, Zero Mostel Παραγωγή: Τwentieth Century Fox Film Corporation Διανομή: Twentieth Century Fox Film

Ο Καζάν συνεισφέρει ένα από τα πιο δυνατά χαρτιά του στο πλέον δημοφιλές είδος του «ημι-ντοκιμαντέρ (semi-documentary)»: μια συναρπαστική ρεαλιστική καταγραφή της αστυνομίας και των κυβερνητικών προσπαθειών να ελέγξουν το ξέσπασμα της επιδημίας πνευμονικής πανώλης στη Νέα Ορλεάνη.

Αλληγορικό εγκώμιο για τα υψηλά κλιμάκια της κυβέρνησης, το οποίο αποφεύγει ωστόσο την ψυχρή αφαίρεση, χαρακτηριστική του είδους των «ημι-ντοκιμαντέρ», δίνοντας ζωντάνια στα εκτός στούντιο γυρίσματα της εργατικής τάξης και των μεταναστών της Νέας Ορλεάνης. Με εμφανή την επιρροή του ιταλικού νεορεαλισμού, είναι περισσότερο ανήσυχο ως προς την ατμόσφαιρα και λιγότερο ως προς τον κοινωνικό προβληματισμό. Αξιομνημόνευτο το κινηματογραφικό ντεμπούτο του Τζακ Πάλανς ως χαιρέκακου αρχηγού του υποκόσμου.

Λεωφορείον ο πόθος
A Street Car Named Desire
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1951, μ/α, 122′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Tennessee Williams, Oscar Saul, (βασισμένο στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Tennessee Williams) Διεύθυνση φωτογραφίας: Harry Stradling Sr. Μουσική: Alex North Ηθοποιοί: : Vivien Leigh, Marlon Brando, Kim Hunter, Karl Malden, Rudy Bond Παραγωγή: Charles K. Feldman Group, Warner Bros Διανομή & Ψηφιακή αποκατάσταση (DCP): Park Circus

Στην αρχική απροθυμία του Καζάν να αναλάβει την κινηματογραφική διασκευή ενός θεατρικού που είχε ήδη σκηνοθετήσει με επιτυχία στο Μπρόντγουεϊ, καταλυτική θα αποδειχθεί η προτροπή του στενού του φίλου Τένεσι Ουίλιαμς. Το αριστούργημα του τελευταίου, παρείχε ένα πλούσιο δραματικό έδαφος για κινηματογραφική διασκευή, παρότι η ταινία θεωρήθηκε προκλητική και ανήθικη από μερίδα κριτικών. Ο Καζάν θα διατηρήσει τη γενική μορφή του θεατρικού και θα αυξήσει την ένταση και αυστηρότητα των κύριων σκηνών σε κλειστούς χώρους χρησιμοποιώντας close-up και μεσαία κοντινά πλάνα. Η μόνη απόκλιση από τον αρχικό θίασο του θεατρικού έργου είναι η Βίβιαν Λι, την οποία επέβαλε στον Καζάν ο παραγωγός Τσαρλς Φέλντμαν, θέλοντας μια δοκιμασμένη σταρ στο ρόλο της Μπλανς Ντιμπουά με το κρυμμένο παρελθόν.

Φιλοξενούμενη στην έγκυο αδερφή της, σύντομα εξελίσσεται σε θήραμα του κτηνώδη κουνιάδου της (Μάρλον Μπράντο). Ο μυώδης Μπράντο επανεφεύρει την υποκριτική του αμερικανικού κινηματογράφου στα πρότυπα της «Μεθόδου» του Actors Studio με την ιδρωμένη απεικόνιση του πρωτόγονου Στάνλεϋ Κοβάλσκυ, εξαιρετικά επιδραστική στις επερχόμενες γενιές. Το λαρυγγικό ουρλιαχτό του καθώς λέει το όνομα «Στέλλα» παραμένει ένας από τους πιο γνωστούς θρήνους της ποπ κουλτούρας.

Βίβα Ζαπάτα
Viva Zapata
Βιογραφία, Η.Π.Α., 1952, α/μ, 113′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: John Steinbeck Διεύθυνση φωτογραφίας: Joseph MacDonald Μουσική: Alex North Ηθοποιοί: Marlon Brando, Jean Peters, Anthony Quinn, Joseph Wiseman, Arnold Moss Παραγωγή: Twentieth Century Fox Film Corporation Διανομή & Ψηφιακή αποκατάσταση (DCP): Twentieth Century Fox Film

Γυρισμένο την εποχή της μαρτυρίας του Καζάν στις αναφορές της Επιτροπής Αντί-αμερικανικών Υποθέσεων (HUAC), το Βίβα Ζαπάτα λειτουργεί ως αυτο-απολογία του σκηνοθέτη, ως μια προσπάθεια επιστροφής στις ρίζες του, το ριζοσπαστικό θέατρο και την αριστερή ιδεολογία.

Γραμμένο σε στενή συνεργασία με τον κατεξοχήν μεξικόφιλο συγγραφέα Τζόν Στάινμπεκ, ο οποίος μοιράστηκε με τον Καζάν τη γοητεία για το όραμα του Ζαπάτα, το σενάριο διακρίνεται από έναν επαναστατικό ιδεαλισμό. Στοχεύει περισσότερο την κριτική της διαβρωτικής δύναμης της εξουσίας, και λιγότερο την καταγραφή των περιπλοκών του μεξικανικού εμφυλίου πολέμου.

Η ταινία συνάντησε στα πρώτα της βήματα το δισταγμό των στούντιο μήπως εκληφθεί ως φιλοκομμουνιστική από τους Μακαρθιστές και τις απόπειρες λογοκρισίας της μεξικανικής κινηματογραφικής βιομηχανίας.

Αξιοσημείωτη η υποτιμημένη βιρτουόζικη ερμηνεία του Μπράντο αλλά και η βραβευμένη με Όσκαρ καλύτερου Β’ ανδρικού ρόλου ερμηνεία του Άντονι Κουίν.

Άνθρωπος σε τεντωμένο σκοινί (Δραπέτες του κόκκινου τρόμου)
Man on a Tightrope
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1953, α/μ, 105′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Robert E. Sherwood (βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο του Neil Paterson) Διεύθυνση φωτογραφίας: Georg Krause Μουσική: Franz Waxman Ηθοποιοί: Fredric March, Terry Moore, Gloria Grahame, Cameron Mitchell, Adolphe Menjou Παραγωγή: Twentieth Century Fox Film Corporation, Bavaria Film Διανομή: Twentieth Century Fox Film

Πιθανόν η λιγότερο αναγνωρίσιμη ταινία του Καζάν και τελευταίο συμβόλαιο με τη Fox, προσφέρθηκε από τον Ζάνουκ, παραγωγό και σε αυτήν την ταινία, ως ένα πειστήριο για την αποκατάσταση της φήμης του σκηνοθέτη αμέσως μετά την αναστάτωση που δημιουργήθηκε από τη μαρτυρία του στην Επιτροπή Αντι-αμερικανικών Δραστηριοτήτων (HUAC).

Βασισμένη στην αληθινή ιστορία του θιάσου ενός τσέχικου τσίρκου, σε σενάριο του βραβευμένου με Πούλιτζερ Ρόμπερτ Σέργουντ, η ταινία διηγείται την απίστευτη ιστορία του Τσέχου επικεφαλής του τσίρκου Τσέρνικ, στο ρόλο του ο Φρέντρικ Μάρτς, που προσπαθεί να οδηγήσει τον θίασό του στην ελευθερία μέσα από το Σιδηρούν Παραπέτασμα δραπετεύοντας στη «Δύση» της αμερικανικής ζώνης της Γερμανίας.

Η ταινία ξεχωρίζει για την εκτενή χρήση τοποθεσιών της Ανατολικής Ευρώπης, την παρουσία του πραγματικού τσίρκου Μπρούμπαχ (Brumbach) και τις ερμηνείες του μη-επαγγελματικού καστ.

Ο φόβος του Ζανούκ μήπως εκληφθεί η ταινία από την κριτική ως ιστορική ή πολιτική, προεξοφλώντας την εμπορική αποτυχία της, συνέβαλε στην απουσία οποιασδήποτε αξιόλογης αναφοράς στην πολιτική κατάσταση της υπό Σοβιετική κατοχή Τσεχοσλοβακίας. Η αναφορά του Τσέρνικ τόσο στη ναζιστική όσο και τη σοβιετική κατοχή και τους πολιτικούς Γιαν Μάζαρικ και Έντουαρντ Μπένες, σύμβολα της ξεχασμένης παράδοσης της Τσεχικής δημοκρατίας, αποτελεί τον μοναδικό σχετικό υπαινιγμό.

Το λιμάνι της αγωνίας
On the waterfront
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1954, α/μ, 108′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Budd Schulberg, (βασισμένο σε σειρά άρθρων του Malcolm Johnson) Διεύθυνση φωτογραφίας: Boris Kaufman Μουσική: Leonard Bernstein Ηθοποιοί: Marlon Brandο, Karl Malden, Lee J. Cobb, Rod Steiger, Pat Henning Παραγωγή: Columbia Pictures Corporation, Horizon Pictures
Διανομή & Ψηφιακή αποκατάσταση (DCP): Park Circus

Συγκλονιστικό πορτραίτο της σύγκρουσης της ελεγχόμενης από τη μαφία διαφθοράς, που έχει πάρει με τη βία την αρχηγεία του συνδικάτου των εκφορτωτών πλοίων του Νιου Τζέρσεϊ και της κουρασμένης εργατικής τάξης. Η ταινία με το διφορούμενο φινάλε , δεν αποτελεί ορόσημο μόνο για το πολιτικό της μήνυμα, αλλά και για την ανάδειξη της «Μεθόδου» -όπως ενσαρκώνεται κυρίως στον οσκαρικό Μάρλον Μπράντο, σε μια ερμηνεία ενορατική αλλά και προσεκτικά σμιλευμένη. Μετά την απόρριψή του από τα στούντιο υπό το φόβο επερχόμενης διαμάχης, ο Καζάν αναγκάστηκε να αναλάβει ο ίδιος την παραγωγή της ριψοκίνδυνης ταινίας. Με ένα από τα πιο ολοκληρωμένα σάουντρακ του Λέοναρντ Μπέρνσταϊν και την υπέροχη ασπρόμαυρη φωτογραφία του θρυλικού σοβιετικού Μπόρις Κάουφμαν, Το λιμάνι της αγωνίας, «αιχμαλωτίζει» την σκληρή ποίηση των φτωχικών, παγωμένων διαμερισμάτων, των μοναχικών καφετεριών και των κατεστραμμένων από τη σκληρή εργασία ζωών. Η ταινία τιμήθηκε με οκτώ Όσκαρ, μεταξύ των οποίων εκείνα της Καλύτερης Ταινίας, Σκηνοθέτη, Ηθοποιού, Δεύτερου Γυναικείου Ρόλου, Σεναρίου και Διεύθυνσης Φωτογραφίας.

Το λιμάνι της αγωνίας, συχνά ερμηνεύεται ως ακόμη μία αυτό-απαλλακτική αλληγορική ταινία εκ μέρους των Καζάν και Μπαντ Σούλμπεργκ που ενεργώντας ως «φιλικοί μάρτυρες» κατέδωσαν ονόματα στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Υποθέσεων. Ενδεχομένως αποτελεί την πιο ρητή δήλωση του σκηνοθέτη ως προς το θέμα της πίστης και της προδοσίας που αφορά άμεσα στην ταυτότητά του.

Ανατολικά της Εδέμ
East of Eden
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1955, έγχρ., 115′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Paul Osborn (βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του John Steinbeck) Διεύθυνση φωτογραφίας: Ted D. McCord Μουσική: Leonard Rosenman Ηθοποιοί: Julie Harris, James Dean, Raymond Massey, Burl Ives, Richard Davalos Παραγωγή: Warner Bros Διανομή & Ψηφιακή αποκατάσταση (DCP) : Park Circus

Το ηλεκτρισμένο ντεμπούτο του Τζέιμς Ντιν στο κλασικό φροϋδικό μελόδραμα του Καζάν, θα σηματοδοτήσει για πάντα το προφίλ του μπερδεμένου, απεγνωσμένου για αγάπη εφήβου, αποξενωμένου και περιθωριακού, αλλά κατά βάθος καλού και παρεξηγημένου.

Ο Καζάν συνεργάστηκε στενά με τον Τζον Στάινμπεκ στη μεταφορά του επικού ομώνυμου μυθιστορήματός του. Η ιστορία του Κάιν και του Άβελ, ενσαρκωμένη από δυο αδέρφια, που ενηλικιώνονται και συγκρούονται διεκδικώντας την στοργή του αυστηρού «πατριάρχη» της οικογένειας αλλά και την ίδια γυναίκα.

Γυρισμένη σε Cinemascope το οποίο εύστοχα αναδεικνύει τα εκρηκτικά συναισθήματα και την ψυχολογική ένταση, τις γωνίες της κάμερας, τα σαν ζωγραφιά αμερικανικά τοπία, η ταινία αποτελεί ένα από τα πιο αξιομνημόνευτα και οδυνηρά πορτραίτα οικογενειακής ασφυξίας στον κινηματογράφο.

Μια μορφή μέσα στο πλήθος
A Face in the Crowd
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1957, α/μ, 126′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Budd Schulberg Διεύθυνση φωτογραφίας: Gayne Rescher, Harry Stradling Sr Μουσική: Tom Glazer Ηθοποιοί: Andy Griffith, Patricia Neal, Anthony Franciosa, Walter Matthau, Lee Remick Παραγωγή: Newtown Productions Διανομή: Park Circus

Το προφητικό σενάριο του Μπαντ Σούλμπεργκ για τη χειριστική και δόλια δύναμη των μέσων μαζικής ενημέρωσης και της διαφήμισης, θα εξελιχθεί σε θεμελιώδη ταινία της μετά-μοντέρνας εποχής.

Παρεξηγημένη στον καιρό της και «αδικημένη» στα ταμεία, η ταινία μοιάζει αλλόκοτα προφητική. Η επιτυχημένη και ιδιαίτερα αντισυμβατική επιλογή από την πλευρά του Καζάν αδοκίμαστων κωμικών και δευτεραγωνιστών -Νταν στο Δέντρο και Μοστέλ στον Πανικό- έφτασε στο απόγειό της στην ευφυή επιλογή του stand-up κωμικού Άντι Γκρίφιθ στην πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του. Υποδύεται τον Λόουνσαμ Ρόουντς, έναν ερασιτέχνη τραγουδιστή, τον οποίο «ανεβάζει» και «κατεβάζει» η υπερδύναμη της βιομηχανίας του θεάματος στο επίκεντρο της προσοχής ενός ολόκληρου έθνους. Ένα καυστικό και επίκαιρο σχόλιο για την κατασκευή της πραγματικότητας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Λάσπη στ’ αστέρια
Wild River
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1960, α/μ, 109′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Paul Osborn (βασισμένο στο μυθιστόρημα του William Bradford Huie, “Mud on the Stars”και του Borden Deal, “Dunbar’s Cove” Διεύθυνση φωτογραφίας: Ellsworth Fredericks Μουσική: Kenyon Hopkins Ηθοποιοί: Montgomery Clift, Lee Remick, Jo Van Fleet, Albert Salmi, Jay C. Flippen Παραγωγή: Twentieth Century Fox Film Corporation Διανομή: Twentieth Century Fox Film Ψηφιακή αποκατάσταση (DCP): Academy Film Archive και Twentieth Century Fox με χρηματοδότηση της Film Foundation

Ένα οπτικά ελκυστικό αριστούργημα, η πιο αγαπημένη ίσως ταινία του Καζάν και η πιο υποτιμημένη της φιλμογραφίας του, εισάγει έναν στοχαστικό τόνο και μια πολιτική λεπτότητα στο έργο του, εγκαινιάζοντας την περίοδο της λεγόμενης «αμερικανικής κριτικής».

O ντροπαλός αλλά αποφασιστικός διοικητής του Τενεσί -τον οποίο υποδύεται ο γοητευτικός Μοντγκόμερι Κλιφτ- πρέπει να πείσει τους κατοίκους ενός χωριού, και ιδιαίτερα την μητριαρχική Έλα Γκάρθ (Τζο Βαν Φλίτ) που μόνο εκείνη αντιλαμβάνεται τις άρρητες δυνάμεις της φύσης, να πουλήσουν τη γη τους στο όνομα της πολιτικής του Νιου Ντηλ (New Deal) του Ρούσβελτ.

Ο Καζάν τιθασεύει τη φύση με απλότητα δίνοντας της βιβλικές διαστάσεις, χάρη στην καταπληκτική φωτογραφία του Cinemascope. Ο ίδιος λέει για την ταινία του:
«[… ] Το Λάσπη στ’ Αστέρια, ήταν η πρώτη ταινία για την οποία είπα στον εαυτό μου: θα είμαι όσο πιο λυρικός γίνεται – θα σταματήσω την δράση. Βλέπετε, πάντα ήμουν διστακτικός ως προς αυτό. […] Πίστεψα ότι μια ταινία μπορεί να είναι ταυτόχρονα και αληθινή -ρεαλιστική αλλά και τελείως ποιητική. Κι αυτό έγινε το ιδανικό της αισθητικής μου -στο βαθμό που είχα συναίσθηση της αισθητικής μου. Ξαφνικά το κοιτάς και είναι τόσο απλό και ξεκάθαρο αλλά και τόσο ποιητικό ταυτόχρονα. Έχει υπαινιγμούς, έχει προτάσεις, έχει ποίηση παντού γύρω του, αλλά τότε μπορεί να είναι απλά τίποτα, κάτι τελείως απλό. Αυτό παθαίνω όταν βλέπω πίνακες του Σεζάν: σου δείχνει ένα μήλο σ’ ένα τραπέζι, αλλά με κάποιο τρόπο είναι ποιητικό. Μ’ αρέσει αυτό.»

Πυρετός στο αίμα
Splendor in the Grass
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1961, έγχρ., 124′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: William Inge Διεύθυνση φωτογραφίας: Boris Kaufman Μουσική: David Amram Ηθοποιοί: Natalie Wood, Pat Hingle, Audrey Christie, Barbara Loden, Zohra Lampert Παραγωγή: Warner Bros., Newton Productions Διανομή: Park Circus

Η χρεοκοπία της Γουόλ Στρήτ το 1929 αποτελεί ιδανικό σκηνικό για τον Καζάν προκειμένου να θέσει φλέγοντα ζητήματα του νεανικού κινήματος στην περίοδο του λεγόμενου depression, επίκαιρα ακόμη το 1960 που γυρίζεται η ταινία, ασκώντας βαθιά κριτική στην αστική ηθική και υποκρισία.

Ο Μπαντ Στάμπερ, τον οποίο υποδύεται ο Γουόρεν Μπίτι στο κινηματογραφικό του ντεμπούτο, πλούσιος ποδοσφαιριστής στο οικονομικά εξαθλιωμένο Κάνσας είναι τρελά ερωτευμένος με την «Ντίνι» (Νάταλι Γούντ). Οι κοινωνικές συνθήκες στέκονται ωστόσο εμπόδιο στα όνειρά τους.

Δουλεύοντας στενά με τον θεατρικό συγγραφέα Γουίλιαμ Ίνγκε, ο Καζάν απέκρουσε πολλές απόπειρες λογοκρισίας της ταινίας λόγω της κριτικής που ασκεί στον αμερικανικό πουριτανισμό και την καπιταλιστική υπερβολή ως δυο πλευρές του ίδιου κάλπικου νομίσματος.

Το κοινό ενδιαφέρον των Ίνγκε και Καζάν για την ψυχανάλυση οδήγησε στην απόδοση της σεξουαλικής αφύπνισης ως νεύρωσης, όπως ενσαρκώνονται στην ακτινοβόλα και εύθραυστη Γουντ και τον εκρηκτικά αμήχανο Μπίτι. Ξεχωρίζει επίσης η ερμηνεία της Μπάρμπαρα Λόουντεν, αργότερα συζύγου του Καζάν.

Αμέρικα, Αμέρικα
America America
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1963, α/μ, 174′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Elia Kazan (βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο του Ηλία Καζάν) Διεύθυνση φωτογραφίας: Haskell Wexler Μουσική: Manos Hatzidakis Ηθοποιοί: Stathis Giallelis, Frank Wolff, Harry Davis, Elena Karam, Estelle Hemsley Παραγωγή: Athena Enterprises, Warner Brosm Διανομή: Park Circus Ψηφιακή αποκατάσταση (DCP) : σε χρηματοδότηση της Warner Bros σε συνεργασία με τους Film Foundation και Hollywood Foreign Press Association.

Αφήνοντας για λίγο την αμερικανική θεματολογία, ο Καζάν στρέφεται στα πάτρια εδάφη διασκευάζοντας το ομώνυμο μυθιστόρημά του, την επική οδύσσεια ενός μετανάστη με εμφανείς αναφορές στην οικογένεια του και ιδιαίτερα τον θείο του. Η αφήγηση ξεκινά το 1896 και τοποθετείται στα παράλια της Μικράς Ασίας. Η βιοπάλη ενός φτωχού νέου που από παιδί ονειρεύεται να ταξιδέψει στην υπερατλαντική γη της επαγγελίας, μοιάζει με κάθοδο στην κόλαση. Μετατρέπεται ωστόσο σε ανάσταση κατά την άφιξή του εκεί, τη στιγμή που αρχίζει ουσιαστικά το αληθινό δράμα του μετανάστη. Ο νεαρός τότε Στάθης Γιαλελής ενσαρκώνει, στην προσωπική αυτή εξομολόγηση του καταξιωμένου πια Καζάν και υπό τους μαγικούς ήχους του Χατζιδάκι, το αρχέτυπο του «τραγικού» μετανάστη που εξακολουθεί να ταλανίζει τον ελληνισμό. Τα γυρίσματα έγιναν on location στην Ελλάδα και την Τουρκία, ενώ η ταινία απέσπασε το Όσκαρ Καλλιτεχνικής Διεύθυνσης.

«Ούτε στον πατέρα μου, ούτε στη μητέρα μου άρεσε η ιδέα αυτής της ταινίας. Ανείπωτες, δύσκολες αναμνήσεις. Όταν προγραμμάτισα το πρώτο μου ταξίδι ήταν ανήσυχοι. […] Προσφέρθηκα να τους πάρω μαζί μου για μια επίσκεψη. Ένιωθα ότι ο πατέρας μου έπρεπε να ζήσει τα τελευταία του χρόνια εκεί, κάτω από μια ελιά, κοιτώντας το λιμάνι και πίνοντας ρακή. Δεν είχε όμως την ίδια γνώμη. «Ποιο είναι το πρόβλημα με τη Νέα Ροσέλ;» απαίτησε να μάθει. «Εμείς εδώ θα μείνουμε», πρόσθεσε η μητέρα μου. […]Πήγα εκεί που γεννήθηκε ο πατέρας μου, στη σκιά των χιονισμένων Αργαίων Όρων. Οι μυρωδιές, οι ήχοι, ένας τρόπος ζωής μισοξεχασμένος από τα παιδικά μου χρόνια, φάνταζε ειδυλλιακός. […] Όταν έκανα την ταινία, συνήθιζα να λέω ότι η Αμερική ήταν ένα όνειρο απόλυτης ελευθερίας σε όλες τις περιοχές. Κατέληξα σε δυο συμπεράσματα από αυτό. Το ένα ήταν ότι η Αμερική, είχε μια ευθύνη απέναντι στο όνειρο: το όνειρο είχε ευθύνη απέναντι στον ονειροπόλο.» Ηλίας Καζάν

Ο συμβιβασμός
The Arrangement
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1969, έγχρ., 125′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Elia Kazan (βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Ηλία Καζάν) Διεύθυνση φωτογραφίας: Robert Surtees Μουσική: David Amram Ηθοποιοί: Kirk Douglas, Faye Dunaway, Deborah Kerr, Richard Boone, Hume Cronyn Παραγωγή: Athena Productions Διανομή: Park Circus

Ο Καζάν μεταφέρει στην οθόνη το ομώνυμο μπεστ-σέλερ του, συνθέτοντας το πολυτάραχο πορτραίτο ενός εύπορου διαφημιστή του Λος Άντζελες -στο ρόλο του ο Κερκ Ντάγκλας- ο οποίος ξαφνικά και οριστικά στρέφεται εναντίον της πολυτελούς ζωής του, της όμορφης γυναίκας του (Φέι Νταναγουέι) και της επιτυχημένης καριέρας του.

Το μανιώδες, τεταμένο πορτραίτο του άνδρα, που απεγνωσμένα αναζητά να αποδράσει από το χρυσό κλουβί του, τους «συμβιβασμούς» της ζωής του, ακολουθεί τον νευρικό ρυθμό και την πειραματική προσέγγιση της πιο πρωτοποριακής, θα λέγαμε, γραφής του Καζάν που ενσωματώνει μεταξύ άλλων την αργή και γρήγορη κίνηση, τα γραφικά κινουμένων σχεδίων.

Ο συμβιβασμός μοιάζει με ασφυκτικό πορτραίτο της δυσφορίας της μέσης ηλικίας στην υλιστική Αμερική και της εκτυφλωτικής εικόνας του Λος Άντζελες σαν καζάνι μέσα στο οποίο βράζουν οι αγωνίες του 20ου αιώνα.

Ο τελευταίος μεγιστάνας
The Last Tycοon
Μυθοπλασία, Η.Π.Α., 1976, α/μ, 123′
Σκηνοθεσία: Ηλίας Καζάν Σενάριο: Harold Pinter (βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του F. Scott Fitzgerald) Διεύθυνση φωτογραφίας: Victor J. Kemper Μουσική: Maurice Jarre Ηθοποιοί: Robert De Niro, Tony Curtis, Robert Mitchum, Jeanne Moreau, Jack Nicholson Παραγωγή: Academy Pictures Corporation, Paramount Pictures, Gelderse Maatschappij N.V. Διανομή: U. I. P.

Στην τελευταία του ταινία, έναν νοσταλγικό υπαινιγμό για το χαμένο χρυσό Χόλιγουντ της δεκαετίας του ‘30, υπό τους ήχους του Μορίς Ζαρ, ο Καζάν συγκεντρώνει πλήθος καταξιωμένων ηθοποιών: Ρόμπερτ Ντε Νίρο, Τόνι Κέρτις, Ρόμπερτ Μίτσαμ, Ζαν Μορό, Ρέι Μιλάντ, Τζακ Νίκολσον, Ντάνα Άντριους, Τερέζα Ράσελ.

Στον πρωταγωνιστικό ρόλο ο Ντε Νίρο, ο οποίος υποδύεται με αποστασιοποιημένη ένταση τον Μονρό Σαρ, ήρωα εμπνευσμένο από τον παραγωγό Έρβινγκ Θάλμπεργκ, το «αγόρι ιδιοφυία» της MGM που πέθανε πρόωρα το 1936 στα 37 του χρόνια. Η ταινία όπως και το ομώνυμο ημιτελές μυθιστόρημα του Φ. Σ. Φιτζέραλντ, το οποίο διασκεύασε ο Καζάν για τον κινηματογράφο σε στενή συνεργασία με τον Χάρολντ Πίντερ, σκιαγραφεί το πορτραίτο του αφοσοιωμένου παραγωγού ο οποίος διαπραγματεύεται σκληρά με νευρωτικούς σκηνοθέτες και ηθοποιούς και γνωρίζει καλά τη συνταγή της επιτυχίας.

Γράμμα στον Ηλία
A letter to Elia
Ντοκιμαντέρ, Η.Π.Α., 2010, έγχρ. | α/μ, 60′
Σκηνοθεσία: Kent Jones, Martin Scorsese Σενάριο: Kent Jones, Martin Scorsese Διεύθυνση φωτογραφίας: Mark Raker Ηθοποιοί: Martin Scorsese, Elia Kazan, Elias Koteas Παραγωγή: Far Hills Pictures, Sikelia Productions Διανομή: Echo Bridge Entertainment

Η πρώτη επαφή του μεγαλωμένου στη Μικρή Ιταλία της Νέας Υόρκης Σκορσέζε, με τα Λιμάνι της Αγωνίας και Ανατολικά της Εδέμ θα αποβεί καθοριστική για τον ίδιο. Ο Σκορσέζε σχολιάζει εντός και εκτός κάμερας σ’ ένα ντοκιμαντέρ που αποτελείται από σκηνές ταινιών, αναγνώσεις της αυτοβιογραφίας του Καζάν, βιντεοσκοπημένες συνεντεύξεις.

Ένα ταξίδι στη ζωή του Καζάν αλλά και του ίδιου του Σκορσέζε, με τον τελευταίο να εκφράζει το θαυμασμό του για το μεγάλο σκηνοθέτη, ο οποίος στάθηκε πίσω από την κάμερα ως πραγματικός καλλιτέχνης, κάποιος «που με γνώριζε, ίσως καλύτερα απ’ όσο εγώ ο ίδιος τον εαυτό μου». Ο Σκορσέζε μοιράζεται με το κοινό την προσωπική εμπειρία του να εκτίθεται κανείς την κατάλληλη στιγμή στην κατάλληλη ταινία, στην εφηβεία, σε μια ηλικία δεκτική σε ερεθίσματα, καταλυτικά στη διαμόρφωση της μετέπειτα προσωπικής του γραφής.

Το ντοκιμαντέρ εστιάζει στην τέχνη του Καζάν -το έργο, τις εμπνεύσεις, τις περιπλοκές, τις διασταυρώσεις τέχνης και εμπειρίας. Σκηνοθετημένο από τον Σκορσέζε και τον σταθερό συνεργάτη του Κεντ Τζόουνς, αποτελεί μια πολύ προσωπική ταινία, ένα ειλικρινές πορτραίτο/ αυτοπορτραίτο και μια επίσης ειλικρινή αναγνώριση της εγγύτητας αλλά και της απόστασης που ενώνει και χωρίζει τους καλλιτέχνες από την τέχνη τους.