Κατεχόμενο από τους Γερμανούς Παρίσι, 1941. Τα πράγματα για τους Εβραίους αρχίζουν και μοιάζουν όλο και πιο δυσοίωνα. Ο κύριος Χάφμαν, κοσμηματοπώλης και κοσμηματοποιός, σε αντίθεση με τόσους άλλους Εβραίους στη Γαλλία και στην υπόλοιπη Ευρώπη, που δεν μπορούσαν καν να διανοηθούν ποια θα είναι η κατάληξη όλου αυτού του δυσοίωνου σκηνικού, καταλαβαίνει ότι πρέπει να εξαφανιστεί κι εκείνος και η οικογένειά του όσο είναι καιρός. Φυγαδεύει τη γυναίκα του και τα τρία τους παιδιά εκτός κατεχόμενης Γαλλίας και προτείνει στον βοηθό του τον Μερσιέ το εξής: να του μεταβιβάσει εικονικά το κοσμηματοπωλείο, να το τρέχει αυτός σαν δικό του όσο κρατήσει ο πόλεμος και η γερμανική κατοχή, και αν και όταν αυτά τελειώσουν, να επιστρέψει με την οικογένειά του και να ξαναπάρει πίσω το κατάστημά του και το σπίτι του, που συστεγάζονται στο ίδιο κτίριο. Σε αντάλλαγμα, θα τον βοηθήσει τότε να ανοίξει ένα πραγματικά δικό του κατάστημα, αφού, παρότι δεν συνεργάζονται πολλά χρόνια, έχει καταλάβει ότι ο Μερσιέ ονειρεύεται μια μέρα να το κάνει.
Αλλά ο Χάφμαν παγιδεύεται, τα μπλόκα των Γερμανών είναι παντού, ο άνθρωπος που φυγάδευσε την οικογένειά του αρνείται να το κάνει και για τον ίδιο. Ο Μερσιέ αναγκάζεται να τον κρατά κρυμμένο στο υπόγειο του κτιρίου, στο υπόγειο που βρίσκεται το εργαστήριο. Στο ισόγειο είναι το κατάστημα και στον όροφο το σπίτι που μένει πια μαζί με τη γυναίκα του, την Μπλανς. Ανάμεσα στον Χάφμαν (που υποδύεται ο Ντανιέλ Οτέιγ) τον Μερσιέ (που υποδύεται ο Ζιλ Λελούς) και την Μπλανς (που υποδύεται η Σαρά Ζιραντό), αρχίζει κι αναπτύσσεται έτσι μια ιδιότυπη σχέση, μια σχέση που καθορίζεται από αυτή την εντελώς ανώμαλη συνθήκη, ένα τρίγωνο στο οποίο όλα τα πιθανά ζεύγη (Χάφμαν – Μερσιέ, Χάφμαν – Μπλανς, Μερσιέ – Μπλανς), αλλά και οι τρεις τους μαζί, έχουν τη δική τους δυναμική. Και η ταινία αποδεικνύεται πολύ γόνιμη, ακριβώς επειδή κάθε μία από τις παραπάνω σχέσεις έχει το δικό της ενδιαφέρον. Αυτό όμως δεν σημαίνει ούτε ότι δίνεται και στους τρεις ήρωες ο ίδιος χρόνος, ούτε ότι είναι και οι τρεις τους εξίσου ενδιαφέροντες: παρά τον τίτλο και παρότι τον υποδύεται ο Ντανιέλ Οτέιγ, αληθινός πρωταγωνιστής του «Αντίο Κύριε Χάφμαν» δεν είναι ο κύριος Χάφμαν, αλλά ο Φρανσουά Μερσιέ.
Ο Μερσιέ είναι από γεννησιμιού του ένας ημι-ματαιωμένος άνθρωπος, ένας άνθρωπος που όλο κρίνεται λειψός. Έχοντας πρόβλημα στο πόδι και το περπάτημα, δεν είναι άνδρας ικανός να υπηρετήσει την πατρίδα του στον πόλεμο, δεν είναι στρατεύσιμος. Επίσης οι εξετάσεις δείχνουν ότι δεν είναι άνδρας ικανός να κάνει παιδί, ότι το πρόβλημα δεν είναι της γυναίκας του αλλά δικό του. Μένει τουλάχιστον ως τεκμήριο της αξιοσύνης του ο επαγγελματικός τομέας; Ούτε αυτό. Ο Μερσιέ δεν είναι άνδρας ικανός να φτιάξει κοσμήματα που θα γοητεύσουν τις γυναίκες και θα κάνουν τους άνδρες της δεκαετίας του σαράντα να τα εκτιμήσουν και να τα αγοράσουν. Ο Μερσιέ είναι το αντεστραμμένο είδωλο του Χάφμαν. Αν όμως ο Χάφμαν είναι ικανός για όλα όσα ο Μερσιέ δεν είναι, ο Χάφμαν είναι Γαλλοεβραίος, δηλαδή Εβραίος, και ο Μερσιέ Γάλλος γκάγκαρος, σε μια εποχή και σε έναν τόπο που διαφεντεύουν οι ναζί: ο άξιος και πλήρης άντρας είναι άντρας μιαρός, ενώ ο άντρας που νιώθει ανάξιος και μισός είναι άντρας καθαρός.
Όπως μας έχει δείξει εναργέστερα ίσως από κάθε άλλη ταινία στην ιστορία του κινηματογράφου το “Dogville” του Λαρς Φον Τρίερ, o πυρήνας των ανθρώπινων σχέσεων είναι η ανταλλαγή, η ανταλλακτικότητα, η ανταπόδοση, η ανταποδοτικότητα. Θα μου δώσεις και θα σου δώσω. Θα πάρεις και θα πάρω. Κάτι θα ανταλλάξουμε. Aρχικά ο Χάφμαν ήταν το αφεντικό και ο Μερσιέ ο βοηθός του τον οποίον πλήρωνε. Οι σχέσεις αντιστρέφονται. Η πρώτη μεταβολή των συνθηκών (ο φόβος των διώξεων) κάνει τον Χάφμαν να φτάνει σε μια συμφωνία με τον Μερσιέ με συγκεκριμένους όρους. Η δεύτερη μεταβολή των συνθηκών (η αδυναμία του Χάφμαν να φύγει και η παραμονή του στο υπόγειο) θα αλλάξει εκ των πραγμάτων τα συμφωνηθέντα. Και στην πορεία οι συνθήκες θα συνεχίζουν να αλλάζουν, νέα δεδομένα θα μπαίνουν στο τραπέζι, νέες σχέσεις ανταλλαγής θα προκύπτουν, με κάθε νέα ανταλλακτική σχέση να απεικονίζει το εκάστοτε ισοζύγιο δύναμης, με την ιδιαιτερότητα ότι παρά ταύτα είναι όλοι τους εκτεθειμένοι σε τεράστιο κίνδυνο, είναι όλοι τους πλέον παράνομοι.
Διαβάζω ότι ο Φρεντ Καβαγιέ άλλαξε αρκετά το ομώνυμο θεατρικό έργο, στο οποίο βάσισε την ταινία του. Aφού πρώτα διακινδυνεύσω την πρόβλεψη ότι το θεατρικό θα το δούμε τα αμέσως επόμενα χρόνια να ανεβαίνει στη χώρα μας, θα πω ότι σκέφτομαι πως αν όντως έδωσε αρκετά διαφορετική κατεύθυνση στους ήρωες και τη δυναμική της σχέσης τους, τότε η σεναριακή του παρέμβαση είναι πιο κρίσιμη για την ταινία από τη σκηνοθετική. Γιατί σκηνοθετικά το «Αντίο Κύριε Χάφμαν» δεν διακρίνεται από κάποια ιδιαίτερη ματιά. Ο Καβαγιέ σου δίνει την αίσθηση ότι σκηνοθετεί με το κεφάλι κατεβασμένο και χωρίς να θέλει να ανοίξει το βλέμμα γύρω του. Και ο εβδομηντάρης Ντανιέλ Οτέιγ φαίνεται πολύ λάθος ηλικιακά επιλογή για τον ρόλο (και παρεμπιπτόντως με μια ενοχλητική επιμονή ο Καβαγιέ τον σκηνοθετεί στο μεγαλύτερο μέρος της ταινίας σε ένα ημίφως, με το μισό του πρόσωπο μονίμως κρυμμένο στο σκοτάδι), αλλά υποθέτω ότι αν επιτέλους και μετά από καιρό πηγαίνω σινεμά και βλέπω μια ταινία που έχει κάποιο κόσμο μέσα στην αίθουσα, οφείλεται στο όνομά του. Καλώς ή κακώς το όνομα των πρωταγωνιστών έχει υπάρξει πάντοτε καθοριστικός παράγοντας για την εμπορική απήχηση μιας ταινίας.
Όσο όμως κι αν δεν σε πηγαίνει πουθενά η ταινία σκηνοθετικά, όσο κι αν νιώθεις ότι υπάρχει κάτι λίγο στη συνολική σκηνοθετική προσέγγιση του Καβαγιέ, τόσο κι ακόμη περισσότερο νιώθεις ότι η ταινία σε πηγαίνει κάπου σεναριακά, από πλευράς ανάπτυξης της ιστορίας της και των χαρακτήρων της, χτίζοντας μεθοδικά χαρακτήρες, σχέσεις και αλλαγές που σε βάζουν και να σκεφτείς και να καταλάβεις και να αλλάξεις τρόπο με τον οποίο έβλεπες ενδεχομένως κάποιους απ’ αυτούς, μέχρι να αντιληφθείς ότι έχεις πέσει έντεχνα μέσα σε μια καλοδεχούμενη παγίδα.
