Τη μοναδική σωζόμενη τραγωδία όπου ο Διόνυσος συμμετέχει ως πρόσωπο του δράματος, αλλά και ως παντεπόπτης σκηνοθέτης– συγγραφέας, τις Βάκχες του Ευριπίδη, σκηνοθετεί ο Έκτορας Λυγίζος στη δεύτερη σκηνοθεσία του στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, σε μια παράσταση του ΔΗΠΕΘΕ Λάρισας. Δεύτερη φορά που ασχολείται με τις Βάκχες, μετά την παράσταση του 2013 μόνο με τρεις άντρες ηθοποιούς, οι οποίοι αφηγούνταν τις Βάκχες εμπλέκοντας τους ίδιους σε μια διαδικασία μύησης.
«Στην παράσταση εκείνη», λέει ο Έκτορας Λυγίζος, «με ερέθιζε να ψάξουμε πώς εμείς οι ίδιοι, περνώντας από αυτή τη μύηση, θα γινόμασταν με κάποιο τρόπο και σε κάποιο βαθμό οι ίδιοι Βάκχες. Από τότε αισθανόμουν ότι υπήρχαν ανοιχτά ζητήματα και ήθελα να ξαναπιάσω το κείμενο σαν ποίημα, γιατί το ίδιο το κείμενο μου είχε ξεκλειδώσει πολλά θέματα ρυθμού, συντονισμού και τονισμού και ήθελα να ερευνήσω το πώς χωρίς να το διαλύσεις, το αφήνεις να περάσει αυτό που πρωτίστως με απασχολεί εδώ, το ζήτημα της ύπαρξης της περσόνας και της διάλυσής της».
Φαντάζομαι μιλώντας για περσόνα και διάλυσή της εννοείτε τον Πενθέα, επικεντρώνεστε σε αυτό το δραματικό πρόσωπο.
Ο Πενθέας καθαρά και φανερά είναι στην αφετηρία αυτής της διαδικασίας. Με το σύστημα άμυνας, την οχύρωση της περσόνας, είναι ο ήρωας που όλοι κουβαλάμε και φέρουμε. Όποιο άλλο πρόσωπο έρχεται είναι για να ξεκινήσει η πορεία της διάλυσής του. Και σταδιακά στην παράσταση, ενώ μπαίνουμε σαν μονάδες, σχηματίζεται ένας χορός Διονύσων από οκτώ αφηγητές οι οποίοι λειτουργούν και σαν μια ομάδα πίεσης, σαν να ακούγονται τα λόγια του Διονύσου με πολλές φωνές. Αυτές οι φωνές μας αφηγούνται την αγγελική ρήση του σπαραγμού και από αυτή την ομάδα θα βγει η Αγαύη.
Αν υπάρχει μια δυσκολία σε αυτό το εγχείρημα, ένα ζόρι, από πού προέρχεται κυρίως;
Το μεγάλο ζόρι έρχεται κυρίως από το υλικό. Δηλαδή ως σκηνοθέτης θα ‘θελα τον συντονισμό αυτών των προσώπων και των φωνών, αλλά δεν το θέλω κιόλας με όρους «στρατιωτικούς». Μιλώντας εδώ για μια ομάδα ηθοποιών, το ζητούμενο είναι να αφήσεις χώρο στον καθένα από αυτούς να φέρει τη δική του διαδικασία και να μπει στη μέθη του, παράλληλα με τη δημιουργία μιας κοινής ευθείας που συγκροτεί μια ομάδα, μέσα στην οποία καθένας έχει άλλα αντανακλαστικά, άλλους ρυθμούς, άλλη ανάσα. Η δυσκολία βρίσκεται στο ότι αυτή η ομάδα υπάρχει ως πλέγμα και ως στήριγμα, αλλά έχει παράλληλα ανάγκη να διαλυθεί, να «κινδυνεύσει».
Η διαδικασία που μου περιγράφετε μοιάζει κάπως με την πρόβα μιας ορχήστρας;
Ο τρόπος που το δοκιμάζουμε μοιάζει πιο πολύ με μια τζαζ ορχήστρα που αυτοσχεδιάζει, με μια ορχήστρα μέσα στην οποία ο καθένας έχει διαφορετική σκέψη και ρυθμό, αλλά η χαρά προκύπτει όχι μόνο από την δεξιοτεχνία, αλλά από τις φορές που καταφέρνεις να μιλήσεις με μια φωνή, να συντονιστείς χωρίς να το έχεις προγραμματίσει. Όλη αυτή η συνεργασία συνθέτει κάτι στέρεο και ελεύθερο μαζί.
Η έννοια της περσόνας που σας απασχολεί εδώ, πώς διαμορφώνεται;
Η έννοια της περσόνας, θέμα που κατά τη γνώμη μου δεν έχει τέλος όταν αρχίσεις να το μελετάς, είναι ένα πολύ δομικό στοιχείο του θεάτρου. Σαν εργαλείο, αυτός ο σχηματισμός που επιχειρούμε προσωποποιεί κάποια βασικά χαρακτηριστικά που έχουν μια κατεύθυνση. Αυτό που μου φαίνεται πολύ ενδιαφέρον σε σχέση με την περσόνα, είναι ότι όσο και αν σου φαίνεται συνειδητή, ο τρόπος που έχει διαμορφωθεί είναι βαθιά ασυνείδητος. Ο τρόπος με τον οποίο η περσόνα έχει πάρει και έχει ενστερνιστεί τις διάφορες φωνές, χειρονομίες και στοιχεία που φέρει, αληθινά δεν μπορείς να τα ταξινομήσεις. Προέρχονται από ένα πηγάδι καταγωγής μας, από το γένος των ανθρώπων και από μια φωνή που έχεις ακούσει κάποτε. Αυτό είναι και το συγκινητικό της κομμάτι. Μοιάζει σαν να κόλλησε κάτι επάνω σου και μάζεψε χνούδια του χρόνου και αισθάνεσαι πόνο και γέλιο μαζί για αυτή την ανθρώπινη μοίρα. Είναι δύσκολο να τα ταξινομήσεις αυτά, έχουν μια τυχαιότητα. Και όσο συμπαγής είναι αυτή η περσόνα, άλλο τόσο έχει μια εσωτερική λαχτάρα να εκραγεί, να διαλυθεί σε χίλια κομμάτια. Με την περσόνα συμβαίνει το εξής: εκεί που νομίζεις ότι έχεις καταλάβει βασικά πράγματα, εκείνη έχει μεγάλη ικανότητα να αντιστέκεται, να θωρακίζεται αν νιώσει μεγάλη πίεση, τελικά για να την κοροϊδέψεις την περσόνα πρέπει να μπεις στη διαδικασία να χρησιμοποιήσεις πολλά εργαλεία, και κάτι πολύ βασικό που μελετά το θέατρο, την αποπλάνηση, την παγίδευση, το φαρσικό στοιχείο της εξαπάτησης. Γι’ αυτό και οι Βάκχες έχουν ένα στρώμα διασκεδαστικό, όπως στη ζωή, που είναι τραγικό, αλλά έχει και πλάκα να προσπαθούμε να ξεγελάσουμε τους άλλους, αλλά και τον εαυτό μας, για να ξεχαστούμε λίγο, να γλιστρήσουμε.
Τι σκέφτεστε για την πιο παγιδευμένη προσωπικότητα μέσα σε αυτή τη διαδικασία, τον Πενθέα;
Όταν σκέφτομαι τον Πενθέα σκέφτομαι την εικόνα ενός ζώου που το έχεις στη μέση και προσπαθείς να το ζαλίσεις και να το κοροϊδέψεις, ενώ σιγά σιγά ως δαμαστής και προκειμένου να πετύχεις το στόχο σου, αρχίζεις να μοιάζεις στο θήραμα. Είναι αλήθεια η πιο παγιδευμένη προσωπικότητα μέσα στις Βάκχες ο Πενθέας και τον βρίσκω τρομερά συγκινητικό και πολύ αστείο μαζί μέσα στον παιδικό του φόβο μη χάσει τους υπηκόους, τα αντικείμενά του. Αυτός είναι και το πρόσωπο και η πόλη που δέχεται την επίθεση και θέλει να οχυρωθεί και συγχρόνως να διαλυθεί. Γιατί αυτός που φέρει τα πιο πολλά βάρη, είναι αυτός με το μεγαλύτερο θέλω και τη μεγαλύτερη ειλικρίνεια να τα πετάξει από πάνω του. Στον Πενθέα και στην περσόνα αυτή προσωποποιείται η έννοια της πανοπλίας όταν δέχεται πίεση από παντού και συνεχόμενα. Το ενδιαφέρον βρίσκεται στο ότι, σαν δραματικό πρόσωπο, ο Πενθέας πρέπει να χάσει το σώμα του για να λυτρωθεί.
Πόσο δύσκολο είναι να συνδυάσει, να συγκροτήσει κάποιος μια ομάδα, διατηρώντας παράλληλα την αυτονομία, το ύφος της προσωπικής φωνής, κάτι που επιχειρείτε στο οκταμελές σύνολο της παράστασης που έχει θέση αφηγητών;
Αυτό το σύνολο, ενώ έχει μια ομοιομορφία, αποτελείται από διαφορετικές φωνές, δηλαδή ο καθένας κρατάει μια διαφορετική θέση ή απόσταση από το θέμα και δίνει αναφορά σε σχέση με αυτό. Αυτός ο «χορός», ας πούμε, είναι ένα σύνολο που ναι μεν θέλουν να είναι όλοι μαζί, καταπιέζονται συγχρόνως τρελά, αλλά δεν μπορούν να φανταστούν τον εαυτό τους εκτός ομάδας. Είναι ένα, ας το πούμε, παιχνίδι που ακουμπά πολύ στην εποχή μας, η οποία χαρακτηρίζεται από δυο εντελώς αντιφατικά στοιχεία, από το φαινόμενο της ανεξέλεγκτης ομαδικότητας από τη μια και την αποθέωση της ατομικότητας από την άλλη. Το βασικό που έχεις να υπερασπιστείς σήμερα είναι μεν η ατομικότητα, η προσωπική σου εταιρεία, αλλά συγχρόνως πρέπει να αντέχεις και μέσα σε μια ομάδα. Και όλα αυτά να συμβαίνουν παράλληλα με τα στοιχεία του έργου, τη βακχεία, τον σπαραγμό, την απελευθέρωση από το σώμα, έννοιες τόσο μεγάλες που δεν χωρούν στο νου και μόνο με αναγωγές μπορείς να τις συλλάβεις.
Πιστεύετε ότι σήμερα έχουμε γίνει πιο ανοιχτοί στους τρόπους με τους οποίους διαβάζουμε το αρχαίο δράμα;
Εγώ αυτό που καταλαβαίνω και μου αρέσει, είναι ότι ξαναπροσπαθήσαμε να διαβάσουμε και ένα βαθμό λεπτομέρειας που έχουν αυτά τα κείμενα. Έχουμε δει μέχρι σήμερα εξαιρετικά πράγματα από αναγνώσεις που έχουν κυρίως επιμείνει πολύ στα ενοποιητικά στοιχεία ενός έργου, στο να δείχνεις τις μεγάλες κινήσεις και χειρονομίες. Κατ’ εμέ τα έργα έχουν πολύ μεγαλύτερη λεπτομέρεια, που δεν είναι υποχρεωτικά συνεκτική, είναι όμως μια περιοχή μέσα στην οποία υπάρχουν πολλές δυνάμεις και φωνές και σε επίπεδο φωνής και σε επίπεδο μουσικότητας. Είναι σαν να διηγούμαστε ένα όνειρο, τα όνειρα έχουν πάντα τρελή λεπτομέρεια. Μπορεί να έχουμε χάσει σε επίπεδο συνοχής σκηνικού αποτελέσματος, αλλά έχουμε κερδίσει σε ένα επίπεδο «ανασκαφής» των κειμένων, βλέπουμε ότι αυτό δεν είναι μόνο μια καμπύλη, αλλά συντίθεται από άπειρες γωνίες και πολλά σχήματα. Πρόκειται για μια προσπάθεια άλλου είδους σύνθεσης, μέσα στην οποία έχουν μεγαλύτερη ευθύνη αυτοί που συν-αφηγούνται με έναν σκηνοθέτη για παράδειγμα, υπάρχει το ζητούμενο όχι μόνο της συνεργασίας, αλλά και της παρουσίας με μεγαλύτερη επίγνωση. Το άλλο κομμάτι που επιστρέφει και νομίζω είναι πολύ ενδιαφέρον, είναι το τελετουργικό. Μιλάμε όχι για αναπαραστάσεις μιας δράσης, αλλά τελετές που συμβαίνουν ενώπιον κοινού και ζητούν μια συμμετοχή κοινού το οποίο να είναι ενεργό πνευματικά και συναισθηματικά. Είναι μια μάζωξη, για να το πω πολύ απλά, όπου όλοι συμφωνούν ότι θα συγκεντρώσουν την προσοχή τους σε αυτό που παράγεται.
Η Επίδαυρος για εσάς τους νέους σκηνοθέτες έχει το βάρος που είχε για τους παλιότερους;
Νομίζω πως όχι, γιατί έχει αλλάξει και το αξιακό σύστημα σε σχέση με την Επίδαυρο. Είναι ένα πάρα πολύ ωραίο θέατρο, ένας υπέροχος χώρος. Εμένα μου λειτουργεί πολύ το θεραπευτικό μέρος του χώρου, οι ημέρες εκεί μου φέρνουν γαλήνη και καθώς μου αρέσει ο πειραματισμός, η Επίδαυρος είναι ένας χώρος στον οποίο δοκιμάζεις όρια, σου ζητά ένα συνδυασμό χαλαρότητας και έντασης, σε βάζει να προπονηθείς και να μπεις σε μια διαδικασία ομαδικής ενέργειας. Χρειάζεται έρευνα και συνείδηση, καθώς κάθε παράσταση είναι ένα άλλο, αλλιώτικο πείραμα και έχει σχέση με την εποχή της. Κάθε φορά που αλλάζεις μια ομάδα επινοείς ξανά τον τρόπο, αλλιώς καταλαβαίνεις ότι με τη μανιέρα σου μπορεί να σκοτώσεις το θέατρο ως ζωντανό κύτταρο. Όχι ότι μπορείς να ξεφύγεις εύκολα από αυτήν, αλλά αξίζει την προσπάθεια να ανοίξεις το όριο, λίγο, κάθε φορά. Δεν υπάρχει καύσιμο χωρίς να ρισκάρεις και το νεκρό βρωμάει.
—
Info:
Έκτορας Λυγίζος – ΔΗΠΕΘΕ Λάρισας: Βάκχες / Ευριπίδη | 14 – 15 Ιουλίου 2017 | Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου | Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου
