Αναμφίβολα η χρονιά που φεύγει αφήνει τους πολίτες του κόσμου γεμάτους προβληματισμό αναφορικά με το μέλλον της οικουμένης, καθώς σοβαρά πολιτικό-οικονομικά γεγονότα συγκλόνισαν και εξακολουθούν – δυστυχώς – να συγκλονίζουν. Όλα αυτά θέτουν τους ανθρώπους που νοιάζονται για τα κοινά σε σκέψεις. Κάποιες φορές αυτές οι σκέψεις είναι αντικρουόμενες κι αυτό έχει σημαντικό ενδιαφέρον, γιατί τροφοδοτεί την ανταλλαγή απόψεων, που με τη σειρά της τροφοδοτεί τη δημοκρατία. Εν προκειμένω, ο θάνατος του ηγέτη της Κούβας, Φιντέλ Κάστρο, προκάλεσε μία θύελλα συζητήσεων κι αντιπαραθέσεων. Για εμένα ο θάνατος ενός ανθρώπου είναι συνυφασμένος με εκείνη τη «βαθειά-βαθειά αμείλιχτη ευεργεσία της σιωπής» που έγραψε ο μεγάλος μας ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Αυτή η σιωπή ενίοτε οδηγεί στο ψάξιμο και κάπως έτσι ταξίδεψε από μακριά ένα άλλο βιβλίο λίγων σελίδων που ανακάλυψα τυχαία σε μία απέλπιδα προσπάθεια να «αφουγκραστώ την ιστορία». Είναι ένα βιβλίο που έγραψαν από κοινού ο Νέλσον Μαντέλα και ο Φιντέλ Κάστρο το 1991, κατά την επίσκεψη του πρώτου στην Κούβα. Περιλαμβάνει τις ομιλίες των δύο ηγετών σε αυτήν την κοινή συνάντηση, οι οποίες αντανακλούν την αντίληψή τους για τον κόσμο που μας περιβάλλει κι έχει τίτλο «How far we slaves have come!». Ύστερα γεννήθηκαν άλλα διλήμματα και μετά ξεκίνησα το ψάξιμο ξανά.
Ο Ρολιχλάλα Μαντέλα γεννιέται στις 18 Ιουλίου 1918 στη Νότια Αφρική κι ο δάσκαλός του στο δημοτικό σχολείο, κοντά στο χωριό Κούνου, του δίνει στα 1925 το όνομα «Νέλσον». Στα 1952 εκλέγεται πρόεδρος του ANC και εθνικός επικεφαλής των εθελοντών για την Εκστρατεία Παραβίασης των Ρατσιστικών Νόμων που ξεκινά στα 1952. Σε συζήτηση με τον Ρίτσαρντ Στένγκελ που επιμελήθηκε και συνέγραψε την αυτοβιογραφία του, λέει για εκείνη την περίοδο: «Είχα ξαναμπεί στη φυλακή… Με είχαν συλλάβει, όχι επειδή είχα παραβεί το νόμο, αλλά επειδή είχα ουρήσει σε ένα αποχωρητήριο των λευκών. Ήταν λάθος μου˙ δεν είχα διαβάσει την ταμπέλα». Από τότε μπαινοβγαίνει συνεχώς στις φυλακές (είναι ο φυλακισμένος υπ’ αριθμόν 466/64 στο Ρόμπεν Άιλαντ), περνά από δίκες παρωδία, καταδικάζεται, χάνει αγαπημένα του πρόσωπα, όπως τη μητέρα και τον πρωτότοκο του γιο, Τέμπι, αλλά δεν του επιτρέπεται να παραβρεθεί στην κηδεία τους, παρά τις συνεχείς γραπτές εκκλήσεις του. Στα 1994 ψηφίζει για πρώτη φορά στη ζωή του στις πρώτες δημοκρατικές εκλογές της Νότιας Αφρικής. Λίγο αργότερα, θα ανακηρυχθεί Πρόεδρος της χώρας. Στις 5 Δεκεμβρίου 2013 αφήνει την τελευταία του πνοή. Ένας από τους ομιλητές στην κηδεία του είναι ο ηγέτης της Κούβας, αδελφός του Φιδέλ, Ραούλ Κάστρο.
Τρία χρόνια μετά, στις 25 Νοεμβρίου 2016, αφήνει την τελευταία του πνοή ο ηγέτης της Κούβας, Φιντέλ Αλεχάντρο Κάστρο Ρους και λίγες ημέρες αργότερα η τέφρα του θα σφραγισθεί σε ένα μνημείο που φέρει το όνομά του, «FIDEL». Το Ίδρυμα Νέλσον Μαντέλα έστειλε τα συλλυπητήριά του στην κυβέρνηση και το λαό της Κούβας. Στα 1959 έγινε η κουβανική επανάσταση με σκοπό την ανατροπή του δικτάτορα Μπατίστα, της οποίας ηγούνταν ένας άλλος νεαρός φοιτητής της νομικής από ευκατάστατη οικογένεια, ο Φιντέλ, μαζί με άλλους, όπως ο αδελφός του Ραούλ κι ένας Αργεντίνος γιατρός, ο Ερνέστο Τσε Γκεβάρα. Υπήρξε ο πρώτος Κουβανός Πρόεδρος που δε ζήτησε οικονομική βοήθεια από τις Η.Π.Α. Το 1961 του απονέμεται το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης Λένιν και το 1972 βραβεύτηκε με το χρυσό μετάλλιο Ζολιό-Κιουρί για την ειρήνη. Συνέγραψε πολιτικά έργα.
«Ο Φιντέλ είναι πηγή έμπνευσης για όλους όσοι θεωρούν την ελευθερία μεγάλη αξία»
Ο Φιντέλ Κάστρο ανέπτυξε δεσμούς με πολλές αφρικανικές και ασιατικές χώρες. Στα 1975 έστειλε στρατεύματα στην Αγκόλα με σκοπό την απελευθέρωσή της και στα 1978 στην Αιθιοπία για την αντιμετώπιση της εισβολής στη Σομαλία. Από αυτές τις πρωτοβουλίες ξεκινά και η σχέση εκτίμησης με το Νέλσον Μαντέλα, ο οποίος, όταν τον επισκέφτηκε στην Κούβα στα 1991, είπε: «Ο Φιντέλ είναι πηγή έμπνευσης για όλους όσοι θεωρούν την ελευθερία μεγάλη αξία. (…) Ποιος εκπαίδευσε το λαό μας; Ποιος έδωσε πόρους; Ποιος βοήθησε τους στρατιώτες και τους γιατρούς μας; Δεν έχεις έρθει στη χώρα μας, Φιντέλ. Πότε θα έρθεις;» Ο Φιντέλ δεν ταξίδεψε ποτέ στην Αφρική. Από την ιστορική όμως αυτή συνάντηση ο Μαντέλα, όπως διάβασα μέσα από τις σελίδες του βιβλίου που αποτύπωσε τα γεγονότα, μιλώντας μπροστά στα πλήθη, λέει με ευγνωμοσύνη: «Ο κουβανικός λαός κατέχει ένα ξεχωριστό κομμάτι στην ψυχή του αφρικανικού λαού. Οι κουβανοί διεθνιστές συνέβαλαν στην ανεξαρτησία, την απελευθέρωση και τη δικαιοσύνη στην Αφρική, με γνήσιο αλτρουισμό». Έπειτα ο Φιντέλ Κάστρο στο δικό του λόγο προσθέτει: «Οι ιδέες μας απλώνονται πέρα από όλα τα σύνορα του κόσμου. Ζούμε σε έναν κόσμο που μας δόθηκε και παλεύουμε να τον κάνουμε καλύτερο, ώστε οι άνθρωποι να συμπεριφέρονται περισσότερο σαν αδέλφια κι όχι σαν λύκοι».
Όλα αυτά άπτονται της πολιτικής ιστορίας, η γνώση της οποίας ασφαλώς και είναι αναγκαία για να κατανοήσει κανείς την προσωπικότητα των δύο μεγάλων ηγετών και το ρόλο που διαδραμάτισαν. Στο «Συζητήσεις με τον εαυτό μου» όμως κατάφερα να ανακαλύψω κάτι από το άλλο, το πολύ «γήινο» πρόσωπο του Νέλσον Μαντέλα, αυτό που μοιάζει πιο πολύ «ανθρώπινο» κι ευάλωτο και μαρτυρά ότι εκείνοι που καθορίζουν την ιστορία είναι πάνω από όλα θνητοί, με αδυναμίες. Στην αρχή του βιβλίου γράφει: «Το κελί είναι ιδανικός τόπος να γνωρίσεις τον εαυτό σου. (…) Οι εσωτερικοί παράγοντες, ίσως είναι πιο σημαντικοί στην αποτίμηση της προόδου κάποιου ανθρώπου. Η τιμιότητα, η ειλικρίνεια, η απλότητα…». Περίτρανη απόδειξη αυτής της σεμνότητας στάθηκε ένα άλλο περιστατικό που διάβασα στο ίδιο βιβλίο για τον Αφρικανό ηγέτη από συζήτηση που είχε με τον Ρ. Στένγκελ, όταν εκείνος του θύμισε μία ιστορία που είχε ακούσει για κάποιον φυλακισμένο στο Ρόμπεν Άιλαντ που άφησε, επειδή ήταν σιχασιάρης, τον κουβά του (την τουαλέτα της φυλακής) σε έναν συγκρατούμενο φίλο του να του τον καθαρίσει και, όταν ο φίλος αρνήθηκε λέγοντας: «Όχι! Δεν πρόκειται να καθαρίσω τον κουβά άλλου!», το έκανε ο Μαντέλα για λογαριασμό του. Στον Στένγκελ επιβεβαιώνει την ιστορία με χαρακτηριστική ταπεινοφροσύνη λέγοντας: «Τον καθάρισα εγώ για λογαριασμό του, γιατί για μένα δεν ήταν τίποτα˙ καθάριζα τον κουβά μου κάθε μέρα [γελάει] και δεν είχα πρόβλημα, βλέπεις. Το έκανα για να βοηθήσω ένα φίλο που τον άφησε ξεκρέμαστο ο δικός του φίλος».
«Η κοινωνική ισότητα είναι η μόνη βάση της ανθρώπινης ευτυχίας»
Πόσα στ’ αλήθεια μαθήματα ανθρωπιάς θα μπορούσε να παραδώσει αυτός ο σπουδαίος άνθρωπος-πολιτικός άνδρας σε όλους τους πολίτες αυτού του κόσμου και πάνω από όλα στους πολιτικούς! Ένας άνθρωπος που, όσο ήταν φυλακισμένος, μελετούσε την Αντιγόνη κι ολόκληρη την αρχαία ελληνική γραμματεία για την οποία είπε: «Έργα όπως η Αντιγόνη… Ξέρεις εκείνες τις ελληνικές τραγωδίες αξίζει πραγματικά να τις διαβάσεις, επειδή, αφού διαβάσεις αυτή τη λογοτεχνία, πάντα βγαίνεις νιώθοντας μεταρσιωμένος και οι ευαισθησίες σου προς το συνάνθρωπο έχουν αποκτήσει περισσότερο βάθος». Σκέφτομαι: Μήπως πρέπει να σταματήσουμε να ακούμε τις πολιτικές γενικολογίες και να γεμίσουμε τα θέατρα; Μήπως να κλείσουμε τα αφτιά στον τηλεοπτικό βόρβορο και να ανοίξουμε τα βιβλία; Ο Μαντέλα σε επιστολή του, που σώζεται στο ίδιο βιβλίο, στο γερουσιαστή Ντάγκλας Λούκελε στη Σουαζιλάνδη στα 1970, γράφει μεταξύ άλλων: «Τα πνευματικά όπλα είναι μερικές φορές πολύ ισχυρά (…) Από μία άποψη μπορούν να κάνουν τους φυλακισμένους ελεύθερους (…) Για να στο πω καθαρά, Ντάγκι, πίσω από αυτούς τους συμπαγείς τοίχους, είναι κλεισμένα μόνο η σάρκα και το αίμα μου. Η άγκυρα όλων των ονείρων μου είναι η συλλογική σοφία της ανθρωπότητας, ως συνόλου. Με επηρεάζει περισσότερο από ποτέ η πεποίθηση ότι η κοινωνική ισότητα είναι η μόνη βάση της ανθρώπινης ευτυχίας».
Και για να επιστρέψω σε όσα ακούστηκαν με αφορμή το θάνατο του Φιντέλ Κάστρο, θα ανατρέξω πάλι σε κάτι που είπε ο ίδιος ο Μαντέλα: «Μόνο οι πολιτικοί της πολυθρόνας δεν κάνουν λάθη. Τα σφάλματα είναι σύμφυτα με την πολιτική δράση». Από αυτή τη σκοπιά επιλέγω να κρατήσω εκείνο που για εμένα μοιάζει ουσία: ότι η πολιτική ανήκει στις επιστήμες τις λεγόμενες ανθρωπιστικές. Σε εκείνες δηλαδή που «ο άνθρωπος», όπως έγραψε και ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Καντ, «πρέπει να υπολογίζεται πάντα ως σκοπός και ποτέ ως μέσο». Και νομίζω πως αυτό είναι ύψιστη ανθρωπιστική αρχή που πρέπει να γίνεται σεβαστή, ακόμη κι αν αυτός ο άνθρωπος δε ζει πια ανάμεσα μας.
—
«Συζητήσεις με τον εαυτό μου», Ν.Μαντέλα, εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ»
«How far we slaves have come!», Ν. Μαντέλα και Φ. Κάστρο, εκδόσεις Pathfinder
