Η πρώτη συνταρακτική στιγμή του φετινού Φεστιβάλ Αθηνών έχει εγγραφεί με το υπαρξιακό παραστασιακό δοκίμιο του διανοητή Κριστόφ Βαρλικόφσκι
«Όλη η γραφή είναι αυτοβιογραφία» -Τζ. Μ. Κουτσί
«Με τον καιρό, η Αγία Γραφή θα επεκταθεί σε νέους τομείς […] και τότε το τελευταίο κεφάλαιο της Ελίζαμπεθ Κοστέλο θα βρεθεί στις θεολογικές βιβλιοθήκες του κόσμου» -Κριστόφ Βαρλικόφσκι
Με ένα υπαρξιακό παραστασιακό δοκίμιο άνοιξε φέτος τις πύλες του το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου 2024 που υπογράφει ο σημαντικότατος Κριστόφ Βαρλικόφσκι. Ο εξέχων δημιουργός κατασκευάζει ένα δαιδαλώδες διανοητικό σκηνικό αρχιτεκτόνημα, συναρπαστικό, μόνο για τους συστηματικούς θεατές/αναγνώστες, μυημένους στην Ιστορία, στη λογοτεχνία και στην τέχνη. Απροσπέλαστο όμως για το θεατρόφιλο κοινό στο σύνολό του. Η πρόσληψη για τους μεν αποτελεί μια συνταρακτική θεατρική εμπειρία που υψώνεται σε μια σπαρακτική οντολογική διερώτηση. Για τους δε, σε μία απέλπιδα προσπάθεια αποκρυπτογράφησης ενός πολύπλοκου διανοητικού σύμπαντος γεμάτου συνδηλώσεων, διακειμενικότητας και συνεκδοχών. Ξεκάθαρα, και για αποφυγή παρερμηνειών, τα παραπάνω δεν δηλώνονται ως μομφή αλλά ως διαπίστωση.
Ο διανοητής καλλιτέχνης βασίζει το παραστασιακό του δοκίμιο σε τρία βιβλία του Νοτιοαφρικανού νομπελίστα Τζ. Μ. Κουτσί: Ελίζαμπεθ Κοστέλο, Ένας αργός άνθρωπος, Moral tales. Και έχει ως βασικό σκηνικό του πρόσωπο, έναν χαρακτήρα, αποκύημα της λογοτεχνικής φαντασίας του Κουτσί: Την Ελίζαμπεθ Κοστέλο, συγγραφέα με συγκεκριμένη βιογραφία από τον δημιουργό της: είναι γεννημένη το 1928, κατοικεί στη Μελβούρνη, έχει δύο παιδιά έναν γιο και μία κόρη από δυο γάμους, δύο εγγόνια και μία νύφη. Όμως σιγά-σιγά μέσα στα χρόνια, στο φαντασιακό όσων γνωρίζουν το έργο του Κουτσί και Βαρλικόφσκι έχει πάρει διαστάσεις πραγματικού, βαθιά επιδραστικού προσώπου που απομακρύνεται από το βιογραφικό πλαίσιο που της επέβαλε ο δημιουργός της. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης, συχνά, μιλάει για αυτήν σαν να είναι πραγματικό πρόσωπο.
Αποτελεί έναν ιδιότυπο πνευματικό γρίφο που υπόκειται σε διαρκείς μεταμορφώσεις. Ίσως για αυτό ο Βαρλικόφσκι στην παραστασιακή αναδιατύπωση της ηρωίδας χρησιμοποιεί έξι ηθοποιούς (πέντε γυναίκες και έναν άνδρα), σε μια προσπάθεια ακατάβλητης επιτελεστικής διαδοχής. Οι παραλλαγές αυτές των μεταβαλλόμενων σκηνικών επανένσαρκώσεων σηματοδοτούν την ουσιαστική νοηματοδότησή της: τη θέση του πνευματικού ανθρώπου σε αυτή τη μεταιχμιακή στιγμή του δυτικού πολιτισμού, καθώς και τη διττή διάσταση του προσώπου ανάμεσα στο πνευματικό και το πραγματικό ον. Ανάμεσα στην επιδραστικότητα στη δημόσια σφαίρα και το σπαραγμένο ον στην ιδιωτικότητά του.
Ο Πολωνός διανοητής επιλέγει να ξεκινήσει την παράστασή του με ένα θλιμμένο, «αναλώσιμο» avatar, του μεταψηφιακού μας κόσμου, της Αν Λι, που κατασκευάστηκε και πουλήθηκε φθηνά, όχι για να γίνει σήμα κατατεθέν, αλλά για να καλύπτει όποια εμπορική ανάγκη προκύψει. Δεν έχει μάτια, μας κοιτάει με άδειες κόγχες. Δεν έχει δική της φωνή. Αποκτά μάτια και φωνή ανάλογα με το προϊόν που εξυπηρετεί. «Είμαι ένα άδειο κέλυφος», θα δηλώσει σπαρακτικά.
Πώς συσχετίζει ο σημαντικός σκηνοθέτης τις διαρκείς επαναδιατυπώσεις ενός μεταψηφιακού Avatar και ενός λογοτεχνικού “Avatar” (αν μου επιτρέπεται η αιρετικότητα της διατύπωσης);
Νομίζω η απάντηση βρίσκεται στη λέξη «κέλυφος». Η Ελίζαμπεθ Κοστέλο είναι δημιούργημα σκέψης. Υψηλής ανθρώπινης νόησης. Σε όλες τις επαναδιατυπώσεις της ανατροφοδοτείται με νέο υλικό σκέψης που την επινοεί εκ νέου -για αυτό και οι έξι σκηνικές εκδοχές της. Η Ελίζαμπεθ Κοστέλο έχει τόσες επαναδιατυπώσεις όσοι είναι οι αναγνώστες του Κουτσί, και όσοι οι θεατές του Βαρλικόφσκι. Δεν μπορεί ποτέ να μετατραπεί σε «κέλυφος», και αυτή είναι η πρώτη ουμανιστική «δήλωση» του επιφανούς σκηνοθέτη στην παράσταση που παρακολουθήσαμε.
Η Ελίζαμπεθ Κοστέλο μέσα από τις διαλέξεις της, σε ένα σκηνικό αφήγημα θα ξετυλίξει το νήμα των ανθρωποκεντρικών στοιχείων του δυτικού πολιτισμού. Θα ξεκινήσει από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο («τουλάχιστον οι αρχαίοι Έλληνες έσφαζαν τα ζώα αλλά τα μοιράζονταν με τους θεούς για εξιλέωση» θα πει) ,θα συνεχίσει με την ουμανιστική αναγέννηση, με τον γερμανικό κλασικισμό από όπου και οι στίχοι από τον Φάουστ του Γκαίτε. Θα επικαλεστεί την «Αναφορά σε μια Ακαδημία» του Κάφκα.
Μέσα από το πλέγμα του δυτικού πολιτισμού και του έργου του Κουτσί, ο Βαρλικόφσκι θα διερευνήσει τα όρια της μυθοπλασίας, αποκαλύπτοντας τη συνύπαρξη κειμένου-παράστασης στη διττή της φύση. Θα περιηγηθεί στο πεπερασμένο του θεάτρου με όχημα το άπειρο της λογοτεχνίας. Θα διατυπώσει έναν στοχασμό πάνω στην ηθική της αισθητικής του γλωσσικού λογοτεχνικού κώδικα. Θα αποπειραθεί μια ακραία χωροχρονική συνύπαρξη κειμένου και ανάπτυξης παραστασιακού αφηγήματος, τέτοια που τελικά το κείμενο θα «εμπεριέχει» την παράσταση, και η παράσταση θα «εξελίσσει» το κείμενο.
Απόδειξη των παραπάνω είναι ότι ο σκηνοθέτης θα τοποθετήσει τον ίδιο τον Κουτσί ως ενορχηστρωτή της δράσης. Εκείνος θα φέρει την Ελίζαμπεθ Κοστέλο επί σκηνής. Και θα περιηγηθεί με ποδήλατο εκστομίζοντας την αινιγματική φράση: «Αυτά τα άλματα δεν αποτελούν μέρος του κειμένου. Είναι μέρος της παράστασης». Το εξαιρετικό κείμενο της παράστασης υπογράφουν οι: Krzysztof Warlikowski, Piotr Gruszczyński σε συνεργασία με τους Łukasz Chotkowski, Mateusz Górniak, Anna Lewandowska.
Υποδειγματική και η δραματουργική συνεισφορά του Piotr Gruszczyński, στενού συνεργάτη του σκηνοθέτη.
Όλα τα ερωτήματα που απασχολούν τον Βαρλικόφσκι αναδεικνύονται κυρίως μέσα από τις διαλέξεις της Ελίζαμπεθ Κοστέλο αλλά και τις ιδιωτικές της συζητήσεις. Συγκεκριμένα: Μπορεί ο διανοούμενος της δυτικής σκέψης να έχει σημαίνοντα ρόλο στην αντιμετώπιση των ζοφερών προβλημάτων του σήμερα; Μπορεί η τέχνη να διασώσει την ανθρωπότητα; Ποια είναι η σχέση ρεαλισμού, αλήθειας και «βιογραφικότητας»; Ποια η σχέση του λογοτεχνικού κειμένου με τον χρόνο; Ο λογοτεχνικός γλωσσικός κώδικας μπορεί να παράξει βεβαιότητες σε έναν ρευστό κόσμο;
Πώς εγγράφεται η πίστη στον θεό στη μεταψηφιακή εποχή μας; Επιτρέπουν οι σύγχρονες κοινωνίες να ορίζεται ένα γερασμένο σώμα από την επιθυμία και την υλικότητά του; Μπορεί η λογοτεχνική απεικόνιση του κακού να το αναπαράγει; Είναι βέβηλη η σύγκριση των θυμάτων των στρατοπέδων συγκέντρωσης με τα κατ’ εξακολούθηση σφαγιαζόμενα ζώα; Πώς αντιλαμβάνεται την οικολογία ένα πρόσωπο που αρνείται να φάει κρέας αλλά κρατά την ίδια δερμάτινη τσάντα καθ΄ όλη την παρουσία του στη σκηνή; Μπορεί ο άνθρωπος «να διαπρέψει στην τέχνη του θανάτου»; Έχει την ηθική αντοχή να αντέξει τον χρόνο που εξατμίζεται;
(Ενδιαφέρουσα συνθήκη ότι στο Β’ μέρος της παράστασης ως υπενθύμιση του πεπερασμένου της ανθρώπινης ύπαρξης ακούγονται συνεχώς οι χτύποι ενός ρολογιού)
Στο μυθιστόρημα του Κουτσί «Ελίζαμπεθ Κοστέλο» συμβαίνει κάτι πρωτόγνωρο στα λογοτεχνικά χρονικά: η λογοτεχνική ηρωίδα (που δεν είναι υπαρκτό πρόσωπο) επικρίνει σε μια διάλεξή της την εμμονή του West (υπαρκτού συγγραφέα) να περιγράφει στο μυθιστόρημά του Οι πολύ πλούσιες ώρες του κόμη φον Στάουφενμπεργκ με ανατριχιαστική γλαφυρότητα τους απαγχονισμούς και τα βασανιστήρια όσων προσπάθησαν να δολοφονήσουν τον Χίτλερ τον Ιούλιο του 1944. Ο κριτικός David Lodge, στην κριτική του για την Elizabeth Costello, λέει: «Το να εισάγει ένας συγγραφέας έναν άλλο, ζωντανό συγγραφέα ως χαρακτήρα στη μυθοπλασία του, ειδικά υπό ένα τέτοιο προκατειλημμένο πρίσμα, είναι κάτι πολύ ασυνήθιστο, ίσως άνευ προηγουμένου».
Η λογοτεχνική σκηνή θα επαναληφθεί και στην παράσταση, όπου οWest σε μια άδεια πανεπιστημιακή αίθουσα διαλέξεων θα φωνάξει: «Το να συγκρίνετε τα στρατόπεδα συγκέντρωσης με τα σφαγεία των ζώων είναι μηδενισμός». Θα ακολουθήσει μια βίαιη σεξουαλική σκηνή μεταξύ εκείνου και της Κοστέλο, όπου ο West θα την εγκαταλείψει αιμόφυρτη, αφού θα την δαγκώσει στο πρόσωπο. Οι συμβολισμοί της αναπαραχθείσας βίας είναι παραπάνω από προφανείς.
Οι αναφορές στη ναζιστική Γερμανία, στο ολοκαύτωμα και στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο είναι ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο στο καλλιτεχνικό έργο του Πολωνού Κριστόφ Βαρλικόφσκι. Και δικαίως. Το συλλογικό τραύμα της κατακρεουργημένης από το 1939 ως το 1945 Πολωνίας πυορροεί ακόμα. Σε αυτό το παραστασιακό του εγχείρημα γίνεται με έναν ευφυή και μοναδικό τρόπο: μέσα από τη Λογοτεχνία που είναι βασικό δομικό στοιχείο της παράστασης.
Συγκεκριμένα: Η Κοστέλο επισκέπτεται στο Άμστερνταμ τη σοφίτα όπου έγραψε η Άννα Φρανκ, το παιδί που έγινε σύμβολο του Ολοκαυτώματος με το ημερολόγιο της και που το εξέδωσε ο μοναδικός επιζών της οικογένειας, ο πατέρας της τον Ιούνιο του 1947.
Αναφέρονται στίχοι από τον Φάουστ του Γκαίτε, η πόλη του Γκαίτε είναι η Βαϊμάρη: «Η Βαϊμάρη είναι κέντρο του χιτλερισμού», θα γράψει ο Τόμας Μαν που την επισκέφτηκε το 1932, όπου το «Ράιχ» γιόρταζε την επέτειο για τα εκατό χρόνια από τον θάνατο του. Επίσης, σε μικρή απόσταση βρίσκεται το Buchenwald -στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Χρησιμοποιεί επίσης ως λογοτεχνική αναφορά τον εβραϊκής καταγωγής Κάφκα του οποίου η αγαπημένη αδερφή, Ottilie, δολοφονήθηκε σε στρατόπεδο εξόντωσης.
Βαθύ σεβασμό για την υποκριτική ποιότητα απόλυτης ακρίβειας των ερμηνευτών που δοκιμάστηκαν από τους αδυσώπητους χρόνους της παράστασης: Mariusz Bonaszewski, Magdalena Cielecka, Andrzej Chyra, Ewa Dałkowska, Bartosz Gelner, Małgorzata Hajewska-Krzysztofik, Jadwiga Jankowska-Cieślak, Maja Komorowska, Hiroaki Murakami, Maja Ostaszewska, Ewelina Pankowska, Jacek Poniedziałek, και Magdalena Popławska.
Εξαιρετική μνεία στο καίριο και πιστό στο σκηνοθετικό όραμα σκηνικό σύμπαν της Małgorzata Szczęśniak, μόνιμης συνεργάτιδας του Βαρλικόφσκι. Το σκληρό, αχανές, ψυχρό, αφιλόξενο περιβάλλον που επιφυλάσσει για τους ήρωες του παραστασιακού αφηγήματος, όπου δεν μπορούν πουθενά να απομονωθούν. Ένα σκηνικό «μαρτύριο» συνεχούς διάρρηξης της ιδιωτικότητας. Ένας αέναος χώρος αναμονής από όπου όμως δεν μπορούν να δραπετεύσουν, στο ίδιο πνεύμα και η φωτιστική συνεισφορά του Felice Ross και η ειρωνική μουσική γλώσσα του Paweł Mykietyn.
Το παραστασιακό αφήγημα θα ολοκληρωθεί με μια συγκλονιστική σκηνή μετάβασης. Το ανθρώπινο τέλος, ο θάνατος, το μέγα αναπάντητο και βασανιστικό ερώτημα «τι υπάρχει στην άλλη πλευρά;». Μια ανατριχιαστική υποκριτική στιγμή της Maja Komorowska, ως γηραιά Κοστέλο: το βλέμμα του θνήσκοντος ανθρώπου. Τα εμπύρετα, απορούντα μάτια της, καθώς ξεκινά για την τελική έκβαση.
Θα μπει σε έναν άδειο θάλαμο από πλεξιγκλάς, μια φουτουριστική λίμνη Αχερουσία. Την συνοδεύει ως ψυχοπομπός ο Red Peter, ο εξανθρωπισμένος πίθηκος από το έργο του Κάφκα, που η ίδια είχε αναφέρει στην πρώτη διάλεξή της.
Η πρώτη συνταρακτική στιγμή του φετινού Φεστιβάλ έχει εγγραφεί. Ο σκληρός, άνυδρος, εγκεφαλικός, διανοητής Κριστόφ Βαρλικόφσκι μόλις μας χάρισε μία από τις πιο ανθρώπινες και συγκινητικές στιγμές του.
Στη μεταιχμιακή, μεταψηφιακή, πολύπλοκη εποχή μας, το θέατρο που ευαγγελίζεται ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι είναι ένα θέατρο στην αιχμή των πνευματικών μας αναγκών και στον πυρήνα των διερωτήσεων των καιρών μας, που θα υπηρετεί ιδιοφυώς τον ρόλο του σε αυτή τη στιγμή του ανθρώπινου πολιτισμού. Και το επιτυγχάνει.
Μας προσφέρει μια πολυεπίπεδη, διανοητική, ιδιοφυή στη σύλληψή της, καίρια στην εκτέλεσή της παράσταση, εξαντλητική στους χρόνους της, απαιτητική στις αντοχές και στις προσλαμβάνουσες των θεατών της.
Μια παράσταση συνταρακτικών ερμηνειών, βαθύτατων νοημάτων, που επιφυλάσσει έναν επουλωτικό, συγκινητικό και ανθρωποκεντρικό επίλογο.
Κάθε Σάββατο θα λαμβάνετε στο e-mail σας το newsletter του ελc με τις προτάσεις μας για την εβδομάδα!
ΓΡΑΨΕ ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ ΣΟΥ
Κάθε βδομάδα μπορείτε να λαμβάνετε στο e-mail σας το newsletter του ελc mag με τις προτάσεις μας
