Στην εκπνοή του μηνός Αυγούστου -άρα και την εκπνοή της θητείας της Κατερίνας Ευαγγελάτου ως καλλιτεχνικής διευθύντριάς του- δεν υπάρχει καμία είδηση περί της διαδοχής της και του πώς αυτή θα συντελεστεί. Επισημαίνω πως σε 9 μήνες ακριβώς, την 1η Ιουνίου 2023, το επόμενο Φεστιβάλ Αθηνών θα έχει πρεμιέρα: στο χείλος του τάφου, δύσκολη γέννα, έγραφε ο Μπέκετ στο «Περιμένοντας τον Γκοντό». Ας δούμε όμως τι συνέβη στο σχεδόν δίμηνης διάρκειας -της Επιδαύρου μη συμπεριλαμβανομένης- φετινό Φεστιβάλ Αθηνών. Σε ότι αφορά το ελληνικό κομμάτι, η καλλιτεχνική διεύθυνση προέβη σε μια ασυνήθιστη επιλογή. Εξαιρουμένου του Γιάννη Χουβαρδά, όλες οι παραστάσεις που είδαμε ανατέθηκαν σε σκηνοθέτες μιας πολύ νεότερης γενιάς, οι περισσότεροι εκ των οποίων είχαν παρουσιάσει ως τώρα μετρημένα δείγματα δουλειάς. Αφ’ ενός, η εξαφάνιση όλων των ενδιάμεσων γενεών του ελληνικού θεάτρου είναι αληθινά παράδοξη: καμιά πρόταση από δημιουργούς του πλέον ενεργού ηλικιακού φάσματος του ελληνικού θεάτρου δεν αφορούσε το Φεστιβάλ; Αφ’ ετέρου, από τις επιλογές αυτές σχεδόν καμία δεν ευοδώθηκε -δεν « της βγήκε», που λένε. Δεν είδα την παράσταση του Κουτλή και της Αργυροπούλου, είδα όμως όλες τις υπόλοιπες. Για πολλές έχω γράψει αναλυτικά και για άλλες λιγότερο, αλλά το ζήτημα είναι πως καμία δεν πέτυχε. Δεν θεωρώ καθόλου πως το ζητούμενο είναι η 100% επιτυχία -κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σε εξαιρετικά συντηρητικές επιλογές. Όταν όμως σχεδόν καμία επιλογή δεν ευδοκιμεί, ο επιλέγων καλό είναι να αναρωτηθεί τι κάνει λάθος. Αρκεί, φυσικά, να έχει τη γενναιότητα να το αναγνωρίσει.
Για τις μετακλήσεις ξένων θεατρικών παραστάσεων, μπορούμε να αναφερθούμε σε μεμονωμένες περιπτώσεις -και θα το κάνουμε. Όμως το ζήτημα είναι ευρύτερο. Όπως μου είπε πρόσφατα ο Ολιβιέ Πυ, καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ της Αβινιόν την τελευταία οκταετία, ένα φεστιβάλ δεν είναι απλώς μια λίστα από ωραίες παραστάσεις. Σε αυτό ακριβώς είναι που το Φεστιβάλ Αθηνών έχει βαλτώσει εδώ και χρόνια: στην καλύτερη των περιπτώσεων, είναι μια επιλογή καλών παραστάσεων. Στη χειρότερη, ούτε και αυτό -η επιλογή είναι ατυχής. Ένα γενικότερο όραμα, όμως, που να υπερβαίνει το γέμισμα του ημερολογίου, είναι σαφές πως αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει. Ούτε καν μια επίφαση κάποιας πρωτοτυπίας: εκτός της Κριστιάν Ζαταχί με το ενδιαφέρον «Λυκόφως» της, αν δεν απατώμαι, δεν υπήρξε ούτε ένας δημιουργός που να μην έχουμε ξαναδεί στην Ελλάδα -και μάλιστα στο ίδιο το Φεστιβάλ Αθηνών, με εξαίρεση τον Φιλίπ Κεν. Φυσικά και κανείς δεν έχει αντίρρηση να υπάρχει στον προγραμματισμό ακόμα μια δουλειά, για παράδειγμα, του Ίβο βαν Χόβε -άσχετα αν ο «Ταρτούφος» του δεν ανήκει στις πλέον επιτυχημένες του παραστάσεις. Θα ήθελα όμως να καταλάβω ποιος είχε την έμπνευση για τη μετάκληση για ακόμα μια φορά των Nature Theater of Oklahoma: είχαν μείνει απορίες σε κανέναν μετά την τελευταία φορά που το ελληνικό κοινό τους υπέστη, και έπρεπε να του λυθούν με τον -διαρκείας 3 ½ ωρών!- «Μπερτ Τουρρίντο»; Εκτός αν το φεστιβάλ αγοράζει ολόκληρα πακέτα από ορισμένα γραφεία, οπότε …ό,τι κόπηκε, με γειά σας!
Το «Λυκόφως» που προανέφερα υπήρξε μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες στιγμές του καλοκαιριού. Με εκκίνηση το ”Dogville” του Λαρς φον Τρίερ, η Ζαταχί με τους ηθοποιούς τους παίρνει τον ίδιο δρόμο σεναριακά, προσπαθώντας να αποφύγει την ίδια ζοφερή κατάληξη -πράγμα που αποδεικνύεται αναπόφευκτο. Αν εξαιρέσει κανείς το μάλλον αφελές και διδακτικό φινάλε, ήταν μια αντισυμβατική, οπτικά συναρπαστική παράσταση. Επίσης, η «Αδελφοσύνη», της Καρολίν Ενγκιγιέν εξέλιξε το προσωπικό ύφος της δημιουργού: αφηγηματικό, ομαδικό θέατρο, κατάλληλο και για ευρύτερο, μη «φεστιβαλικό» κοινό. Εξαιρετικά έντονο συναισθηματικά θέαμα.
Στον αντίποδα βρέθηκε η «Όαση ατιμωρησίας» του Μάρκο Λαγιέρα. Αφόρητα περιγραφική και επιτηδευμένα «προοδευτική», η παράσταση του Λαγιέρα εξεβίασε ανενδοίαστα τα «δημοκρατικά» αισθήματα του κοινού με μια φλύαρη απόπειρα σωματοποίησης που θα ήταν αδύνατον να επιτύχει με τα μέσα που επέλεξε. Όσο για την …πολιτική προοδευτικότητα (κάποιοι έφτασαν να μιλήσουν και για …ακτιβιστή σκηνοθέτη) ας αναζητήσουν το παλαιότερο ”La imagination del futuro”, ένα από τα πολιτικώς αντιδραστικότερα κατασκευάσματα που έχω δει ποτέ, και τα ξαναλέμε. Άκουσα πως η περσινή παράσταση που παρουσίασε στο Φεστιβάλ Αθηνών ήταν πολύ καλύτερη, αλλά ατυχώς δεν την είδα.
Ούτε ο χορός γνώρισε μια σπουδαία χρονιά, αλλά υπήρξαν δύο σημαντικές μετακλήσεις, και η σπουδαία παράσταση -μεταξύ Γαλλίας και Ελλάδας- της Κατερίνας Ανδρέου ”Mourn Baby Mourn”. Είναι απόλαυση να βλέπει κανείς την Ανδρέου να κάνει ένα τολμηρό βήμα μπροστά με κάθε της δουλειά. Όσο για το «Κακό» της Μαρλέν Μοντέιρο Φρέιτας και το «Μανία» της Λία Ροντρίγκεζ, μπορεί να μην είναι οι κορυφαίες δουλειές της πορείας τους, αλλά κάθε επαφή με το έργο και των δύο παραμένει ευφρόσυνη. Θα ήθελα πολύ να βλέπαμε στην Ελλάδα το απίστευτο σόλο της Φρέιτας ”Idiota”. Στον αντίποδα, το ”All I need” Beaver Dam μου φάνηκε ξαναϊδωμένο, πληκτικό κατάλοιπο της ήδη ξεπερασμένης σχολής αυτού του άκρατου «δυναμισμού» στο χορό, που τόσο εντυπωσίασε στο ξεκίνημά του. Από ελληνικής πλευράς ξεχώρισα το ”THIRST” της Ερμίρα Γκόρο, ενώ πρέπει να πω πως δεν κατάφερα δυστυχώς να παρακολουθήσω την παράσταση της Ιωάννας Πορτόλου, που βρίσκεται γενικά σε μεγάλη φόρμα.
Από μουσικής πλευράς, τα έχω πει και ξαναπεί. Η εμπλοκή -το «διαπλοκή» θα ήταν βαριά λέξη- με τους ιδιώτες παραγωγούς οδηγεί κατά κανόνα σε συντηρητικές επιλογές, στις οποίες δεν είμαι σίγουρος για το ποιος έχει το πάνω χέρι: το Φεστιβάλ ή οι ιδιώτες. Είναι χαρακτηριστικό ότι, άσχετα αν κάποιες από τις συναυλίες -βλ. Laurie Anderson- υπήρξαν αληθινά απολαυστικές, όλοι εκτός ενός οι καλλιτέχνες είχαν εμφανιστεί ξανά, και μάλιστα ως παραγωγές του Φεστιβάλ επί Γιώργου Λούκου. Η εξαίρεση, πάντως -να το πούμε αυτό- ήταν μια πράγματι πολύ καλή ιδέα: οι Godspeed You! Black Emperor ήταν εξαίρετη επιλογή για το Ηρώδειο. Θα ήθελα όμως να έβλεπα στο Φεστιβάλ και καλλιτέχνες που δεν θα ήταν απαραίτητα στις πρώτες επιλογές των ιδιωτών, και το ελληνικό κοινό δεν θα μπορούσε να τους χαρεί διαφορετικά.
Επί τη ευκαιρία, παίρνοντας αφορμή από μια στιγμή στο Ηρώδειο, θα κάνω μια άλλη επισήμανση: θυμάμαι προ αρκετών ετών, στον ίδιο χώρο, η ίδια καλλιτέχνις, η Patti Smith, να μας καλωσορίζει από τη μέση της συναυλίας όρθιους μπροστά στη σκηνή, να χορεύουμε και να απολαμβάνουμε τα τραγούδια της. Φέτος, μόλις ένα θεατής διανοήθηκε να σηκωθεί και να πλησιάσει, εμφανώς αγχωμένοι ταξιθέτες τον προσέγγισαν για να τον οδηγήσουν ξανά στη θέση τους. Γενικώς η συμπεριφορά του προσωπικού που έρχεται σε επαφή με το κοινό έδειχνε ένα άγχος διαρκούς καθοδήγησης. Παρόλο που πολλοί εξ αυτών είναι εμπειρότατοι και ευγενέστατοι, έδιναν την εντύπωση ανθρώπων που ενεργούν υπό πίεση, κι αυτό σε στιγμές αναπόφευκτα φλέρταρε με την αγένεια. Το δικό μου συμπέρασμα είναι πως κάποιος τους εκπαιδεύει ή τους καθοδηγεί πολύ λάθος.
Αδύνατον να μη σχολιάσω και την άνοδο -μάλλον την εκτόξευση- των τιμών φαγητών και ποτών στην Πειραιώς -πολλώ μάλλον στο Ηρώδειο. Αυτό κι αν είναι ένδειξη στραβής νοοτροπίας σε μια τέτοια στιγμή.
Για τη φαεινή ιδέα του «Προλόγου», έχω ήδη μιλήσει: ουδείς ρώτησε τους θεατές πριν τους εξαναγκάσει να υποστούν την δημόσια καθοδήγηση ενός νεαρού θεατρολόγου με μικρόφωνο να τους καθοδηγεί γι’ αυτό που πρόκειται να δουν. Ενοχλητικό -ει μη προσβλητικό.
Για την Επίδαυρο, τον «μεγάλο ασθενή», τα έχουμε πει αναλυτικά με αφορμή τις εκεί παραστάσεις. Είναι πλέον κραυγαλέα η ανάγκη μιας νέας θεώρησης των επιλογών για το εμβληματικό θέατρο, γιατί το πρόβλημα εκεί γιγαντώνεται. Η κα Ευαγγελάτου έχει επανειλημμένως τονίσει πόσο σημαντικό είναι για εκείνη αυτό το κομμάτι του Φεστιβάλ. Αναρωτιέμαι αν αισθάνεται ικανοποιημένη με τα αποτελέσματα. Για τη μικρή Επίδαυρο, απήλαυσα την «Τουρνέ» του Ευριπίδη Λασκαρίδη, μια θεατρόφιλη επιθεώρηση εξαιρετικά διασκεδαστική. Ατυχώς, δεν κατόρθωσα να δω τις παραστάσεις του κύκλου ”Contemporary Ancients” (sic), καθώς φέτος δεν ανηφόρισαν για παραστάσεις εντός Αττικής, και το κόστος της παραμονής -ή της διπλής καθόδου- είναι δυσβάσταχτο ακόμη και για τους αδρά, πλουσιοπάροχα αμειβόμενους Έλληνες πολιτιστικούς συντάκτες. Σημειώνω, πάντως, την ύπαρξη ενός έργου -αυτού του Χρήστου Χωμενίδη, το οποίο ενώ παραγγέλθηκε και εκδόθηκε -και πληρώθηκε, υποθέτω- δεν ανέβηκε ποτέ. Πολλά έχουν ακουστεί σχετικώς, αλλά δεν ασχολήθηκα να τα διασταυρώσω. Αλήθεια, όποιος μπορέσει να μου εξηγήσει για ποιο λόγο ένας κύκλος έργων εμπνευσμένων από την αρχαία ελληνική τραγωδία βαφτίστηκε με αγγλόφωνο όνομα, κερδίζει χρυσούν ωρολόγιον.
Στην Επίδαυρο συντελέστηκε και η κωμικότερη για μένα στιγμή του φετινού φεστιβάλ, στην «Άλκηστη» σε σκηνοθεσία του Γιόχαν Σίμονς, όταν κυρία από το κοινό εξανέστη με το χορό της ηρωίδας υπό τους ήχους της Βίκυς Λέανδρος πριν καταλήξει να μπει στη νεκροφόρα που την περίμενε, και αποχώρησε θορυβωδώς -δίνοντας τη δική της μικρή παράσταση- και φωνασκώντας «Αίσχος». Το γεγονός ότι το, πολύ καλά εκτελεσμένο λόγω μακρότατης εμπειρίας, αλλά προ πολλού ξεπερασμένο, πιο νεκρό κι από την Άλκηστη στον τάφο της, μεταμοντέρνο του Σίμονς κατάφερε να προκαλέσει ιερή αγανάκτηση εν έτει 2022, εξηγεί τους λόγους που, όταν έλθει το τέλος του κόσμου, η Ελλάδα θα ζήσει ακόμα δεκαπέντε χρόνια. Μη μου ζητήσετε να σας εξηγήσω το γιατί…
*Cover photo: Tourne ©Elina Giounanli
