Φωτογραφίες: ©Jan Versweyveld
Υπάρχουν κάποια φαινόμενα που είναι δύσκολο να ερμηνευθούν αν κάποιος δεν γνωρίζει ορισμένες ιδιαιτερότητες του γαλλικού θεάτρου, και δη των μεγάλων κρατικών του σκηνών. Στην πρώτη θέση ανάμεσά τους, ενδεχομένως λόγω αρχαιότητας, η Κομεντί Φρανσέζ προσφέρει στα στελέχη της κάποια προνόμια, ή αν προτιμάτε την ανοχή σε κάποιες ιδιοτροπίες τους, που ενδεχομένως εκτός -αλλά ακόμα και εντός- Γαλλίας να φαντάζουν αδιανόητα. Αυτό μπορεί να φτάσει ακόμα και σε δημόσια έκφραση της δυσαρμονίας τους με ορισμένους φιλοξενούμενους σκηνοθέτες, με τρόπους κωδικοποιημένους μεν, παράδοξους δε: είναι καθαρά η ανθρώπινη συμπόνια που με εμποδίζει να εκθέσω τι έχει συμβεί σε σκηνοθέτες που γνωρίζετε πολύ καλά, και που η γραμμή τους δεν έτυχε της αποδοχής των πρωταγωνιστών της Κομεντί. Θα γελούσατε μέχρι δακρύων.
Δεν εννοώ πως κάτι τέτοιο συνέβη με τον Ίβο βαν Χόβε στην περίπτωση του «Ταρτούφου». Ο πολύπειρος, ρηξικέλευθος, αλλά και σταρ πλέον -πρέπει να το πούμε- Oλλανδός σκηνοθέτης αντιμετώπισε ένα διαφορετικό ζήτημα: τις δυνάμεις αδρανείας που, λόγω παιδείας, παράδοσης, αλλά και συνήθειας οι ηθοποιοί με πολύχρονη παρουσία στην Κομεντί Φρανσέζ, εμφανίζουν, ειδικά όταν πρόκειται για κείμενα που θεωρούν αναπόσπαστο κομμάτι της παράδοσής τους, όπως αυτά του Ρακίνα ή -στην περίπτωσή μας- του Μολιέρου. Αρκεί να τους ακούσει κανείς να εκφέρουν τους περίφημους αλεξανδρινούς, και θα καταλάβει πως είναι πολύ πέρα από κάτι που τα διδάχτηκαν στην εντέλεια και το εκτελούν άψογα: κυριολεκτικά κυλάει στο αίμα τους.
Ο εν λόγω «Ταρτούφος» είναι η τρίτη συνεργασία του Ίβο βαν Χόβε με το πρώτο τη τάξει κρατικό θέατρο της Γαλλίας. Έχουν προηγηθεί οι «Καταραμένοι» του Βισκόντι και το «Ηλέκτρα/Ορέστης» που είδαμε και στην Επίδαυρο. Στην πρώτη περίπτωση, η οπτική δύναμη και οι τολμηρές λύσεις του σκηνοθέτη οδήγησαν τους ηθοποιούς εκόντες άκοντες να ακολουθήσουν το όραμά του παρά τις αμηχανίες τους -με την εξαίρεση του Ντιντιέ Ζαντρ, αγαπημένου του Αντουάν Βιτέζ, που ήταν σαν ψάρι στο νερό. Στη δεύτερη, έχω την αίσθηση πως ο βαν Χόβε οδηγήθηκε σε κάποιες βεβιασμένες λύσεις που τα αστέρια της Κομεντί Φρανσέζ μάλλον απρόθυμα ακολούθησαν. Ο «Ταρτούφος ή ο Υποκριτής» υπήρξε η τρίτη και φαρμακερή, όπου μάλλον ο θίασος στύλωσε τα πόδια και μετακινήθηκε ελάχιστα.
Δεν θα κουράσω τον Έλληνα αναγνώστη με την πολεμική γύρω από την «αποκατάσταση» της πρώτης, τρίπρακτης απαγορευμένης εκδοχής που είδαμε από τον Ζορζ Φορεστιέ. Στη Γαλλία πάντως αρκετοί έχουν αμφισβητήσει τόσο τι είδους αποκατάσταση είναι αυτή και με ποιον τρόπο έγινε, καθώς και κατά πόσο είναι δόκιμο να παρουσιάζει κανείς μια μορφή που δεν είναι η τελική που υπέγραψε ένας συγγραφέας του διαμετρήματος του Μολιέρου. Ας τα αφήσουμε αυτά στους Γάλλους των οποίων και αποτελεί εθνική κληρονομιά το έργο.
Επίσης, ας πούμε πως δεν αποτελεί αιφνιδιασμό η μη «κωμική» παρουσίαση του κειμένου: συχνά στη Γαλλία –αλλά όχι μόνο, ας θυμηθούμε τους Μολιέρους του Λευτέρη Βογιατζή- προτιμούν το κωμικό να προκύπτει ως αποτέλεσμα, και να μην εκβιάζεται, ερμηνεύοντας τις κωμωδίες του αρκετά «σοβαρά». Εδώ βέβαια φοβάμαι πως το κωμικό κατά ουδένα τρόπο δεν προέκυπτε, ούτε καν εκ παραδρομής. Ο σκηνοθέτης διαθέτει χιούμορ, αλλά όχι και πολλές περγαμηνές σε κωμικά έργα, και οι ηθοποιοί, εμμένοντας στην παγιωμένη μανιέρα τους, δεν βοήθησαν την κατάσταση. Ως αποτέλεσμα, το έργο στέγνωσε ανεπανόρθωτα.
Κάπου εδώ ας μου επιτραπεί να διατυπώσω μία πιο προσωπική άποψη: ποτέ δεν μου άρεσε ο Ντενί Πονταλιντές. Ηθοποιός με τεχνική μεν, αλλά άκαμπτος, επαναλαμβανόμενος και άτολμος, ερμηνεύει πάντα εκ του ασφαλούς. Δεν υποπίπτει ποτέ σε κάποιο τραγικό ατόπημα, αλλά δεν είναι και ποτέ ενδιαφέρων. Ξέρω πως πολλοί θα αγανακτήσουν γι’ αυτό που γράφω, αλλά με κάνει συνήθως να πλήττω. Αυτό συνέβη και με τον Οργκόν του.
Τι είδαμε τελικά στη σκηνή; Μια αναμέτρηση ανάμεσα σε ένα σκηνοθέτη που συνηθίζει να προτείνει μια εναλλακτική, διαφορετική ανάγνωση στα έργα που ανεβάζει, κι ένα θίασο που προστάτευσε αυτό που ξέρει να κάνει: να παρουσιάζει τα κείμενα του συγγραφέα που θεωρείται σχεδόν ιδρυτής της Κομεντί Φρανσέζ –παρόλο που τα θεμέλιά της μπαίνουν το 1680, επτά χρόνια μετά τον θάνατό του, με αρτιότητα αλλά χωρίς τόλμη.
Σε αυτή την αναμέτρηση, αυτή τη φορά ο Ίβο βαν Χόβε ηττήθηκε κατά κράτος. Κινήσεις παρηγοριάς μοιάζουν οι δραματουργικές πινελιές που προσέθεσε: η αμφίσημη στάση της Ελμίρας, ο θάνατος – ή μήπως ο φόνος;- της μαντάμ Περνέλ, το αυθαίρετο και αδικαίωτο φινάλε. Το ξέρω πως πολλοί θα σπεύσουν να αναζητήσουν ερμηνείες που θα δικαιολογήσουν το αποτέλεσμα, πτυχές που χρήζουν ανάλυσης, ψυχαναλυτικό βάθος στις προσθήκες του. Δεν μπορώ να αποφύγω την αίσθηση πως όλα αυτά γράφονται απλώς για να μην οδηγηθεί η ιερή αγελάδα -ειδικώς αν είναι ξένη- στον πάγκο του χασάπη. Ε, ας αρχίσουμε να τολμάμε να την κάνουμε μπριζόλες…
Ο Ίβο βαν Χόβε, φυσικά, παραμένει ένας από τους κορυφαίους ευρωπαίους σκηνοθέτες θεάτρου, ειδικά όταν δουλεύει με τη δική του λαμπρή ομάδα, και μια αποτυχία δεν σημαίνει απολύτως τίποτα για την αξία του –ειδικά υπό τους φρενήρεις ρυθμούς δουλειάς που συνηθίζει τα τελευταία χρόνια. Άλλωστε, δεν είναι ο πρώτος του ατυχής Μολιέρος: ακόμα προσπαθώ να ξεχάσω τον «Μισάνθρωπο» που είχε σκηνοθετήσει στη Σαουμπίνε και είδα προ δεκαετίας στο Παρίσι.
Συμπτωματικά (;) επίσης δεν θύμιζε το υπόλοιπο έργο του, αλλά μάλλον ομοίαζε στον τρόπο που δουλεύει με αυτή την ομάδα ο διευθυντής της Τόμας Οστερμάιερ κι αυτό στο δικό μου βιβλίο είναι σαφέστατα μαύρη μελανιά. Ας δεχτούμε πως ο Μολιέρος δεν είναι ο συγγραφέας που ταιριάζει στον βαν Χόβε, κι ας περιμένουμε την επόμενη δουλειά του με εμπιστοσύνη και εκτίμηση.
