Κείμενο: Γκέλυ Γρυντάκη
Η Κλίτσα Αντωνίου σπούδασε στο Wimbledon School Of Art και στο St. Martin’s School Of Art and Design, στο Λονδίνο, στο Pratt Institute της Νέας Υόρκης και έκανε διδακτορικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου (PhD). Έχει εκθέσει σε μεγάλα μουσεία και γκαλερί τέχνης σε όλο τον κόσμο, έχει συμμετάσχει σε πολυάριθμα εργαστήρια και σεμινάρια και έχει βραβευτεί πολλάκις. Σήμερα είναι Καθηγήτρια Καλών Τεχνών στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου και ιδρύτρια του Cut Contemporary Fine Arts Lab. Το 2019 εκπροσώπησε τη Μάλτα στην Μπιενάλε της Βενετίας με το έργο Atlantropa-X.
Στο έργο της πραγματεύεται τη μηχανική της μνήμης και τις πρακτικές αναθεώρησης του παρελθόντος μέσα από το ευμετάβλητο του παρόντος. Με αφορμή τη συμμετοχή της στην 1η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Μεσογειακών Νησιών είχαμε μια συζήτηση πάνω στη «μεσογειακότητα», τη μετανάστευση, και τις διαρκείς διαδράσεις του παρελθόντος με το παρόν.
Πριν από δύο μήνες περίπου, στo πλαίσιo της 1ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Μεσογειακών Νησιών παρουσίασες την εγκατάστασή σου Hydor_is_Land σε συνεργασία με το Marlands Project. Μίλησέ μας για το έργο αυτό, τι είναι η «λεσσεψιανή μετανάστευση» και πώς συνδέεται με τη σύγχρονη οικολογική κρίση; Επίσης τι είναι το Marlands Project;
Να ξεκινήσω από το έργο που παρουσιάστηκε τον περασμένο Ιανουάριο στο Theatro Polis/Nimac στη Λευκωσία με τίτλο Hydor_is_Land, το οποίο ήταν αποτέλεσμα έρευνας και συνεργασίας δύο ετών. Συνεργάστηκα με τον Dr José Rafael García March ως επιστημονικό σύμβουλο θαλάσσιας βιολογίας, τον Γιώργο Λάζογλου που ανέπτυξε τον Τεχνολογικό Σχεδιασμό και τον Ruben Solar Ruπου που δημιούργησε την Ηχητική Σύνθεση και όλη η προσπάθεια στηρίχθηκε από την Art Seen Gallery και το CYENS-Centre of Excellence.
Το Marlands Project αποτελεί μια διεπιστημονική και καλλιτεχνική πλατφόρμα, που συγχρηματοδοτείται από το πρόγραμμα Creative Europe της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συγκροτείται από μια κοινότητα Σύγχρονων Καλλιτεχνών και Επιστημόνων και πολλούς εταίρους και συνεργαζόμενους εταίρους από όλη τη Μεσόγειο και προσβλέπει στην ανάπτυξη συνεργασιών μεταξύ τεχνών και επιστημών αναδεικνύοντας περιβαλλοντικά και οικολογικά θέματα και συμβάλλοντας στην πληροφόρηση και ευαισθητοποίηση του κοινού μέσα από ένα συλλογικό και υβριδικό δίκτυο σύγχρονων καλλιτεχνών και επιστημόνων.
Επιλέγοντας διακεκριμένους καλλιτέχνες και επιστήμονες που έχουν δημιουργήσει σημαντικό και αναγνωρισμένο έργο που ανταποκρίνεται στη θεματική του, το Marlands Project, καταφέρνει μια διευρυμένη διεπιστημονική πρακτική. Για την πρώτη διοργάνωση, εκτός από εμένα, επιλεγμένοι καλλιτέχνες ήταν οι Edgar Sarin, Lucy Orta, Max Fouchy, Olga Sabko. Έπειτα από ανοιχτές προσκλήσεις, υβριδικές φιλοξενίες καλλιτεχνών και διεπιστημονικές συνεργασίες μεταξύ επιστημόνων, καλλιτεχνών, τεχνικών και πολιτιστικών δημιουργών, τα αποτελέσματα εκτίθενται στη νεοσύστατη Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Μεσογειακών Νήσων σε παράλληλες εκθέσεις σε επιλεγμένα νησιά της Μεσογείου.
Το Hydor_is_Land αποτελεί μέρος της πρώτης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Μεσογειακών Νησιών η οποία περιλαμβάνει παράλληλες εκθέσεις-δράσεις που πραγματοποιούνται ταυτόχρονα σε επιλεγμένες τοποθεσίες όπως στο Spazju Kreattiv στη Βαλέτα, Μάλτα, στο Isola Catania στην Κατάνια, Σικελία, στο TACA Studio στη στην Μαγιόρκα και στο Es Baluard Museu, στη Μαγιόρκα, Ισπανία. Οι εκθέσεις θα πλαισιωθούν από ομιλίες, εργαστήρια και συνέδρια, τόσο στα εμπλεκόμενα νησιά όσο και σε όλη την Ευρώπη ενώ τη διοργάνωση επιμελείται και διαχειρίζεται η Elena Posokhova.
Ακολουθώντας τις θεματικές παραμέτρους του Marlands Project και την οικο-περιβαλλοντική εστίαση του Προγράμματος Creative Europe, το έργο μου πραγματεύεται ζητήματα σχετικά με το θαλάσσιο οικοσύστημα της Κύπρου και πιο συγκεκριμένα την εισβολή αλλόχθονων θαλασσίων ειδών στις ακτές της, ως αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής, αλλά και των ανθρώπινων επεμβάσεων στη γεωγραφία της Μεσογείου, αναδεικνύοντας την ευάλωτη ισορροπία της.
Η Κύπρος είναι ένα από τα πρώτα κράτη της Ε.Ε. που πλήττονται από τη “Λεσσεψιανή μετανάστευση”, τη μετακίνηση δηλαδή θαλασσίων ειδών, από την Ερυθρά Θάλασσα στη Μεσόγειο μέσω της Διώρυγας του Σουέζ. Η αύξηση των θερμοκρασιών που παρατηρούνται στη Μεσόγειο, και πιο συγκεκριμένα στο ανατολικό της τμήμα, ως αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής, προσφέρει πλέον ένα ευνοϊκό περιβάλλον για εποικισμό της, επηρεάζοντας σε μεγάλο βαθμό το θαλάσσιο οικοσύστημα προκαλώντας την παρακμή των τοπικών ειδών και της βιοποικιλότητας. Το Hydor_is_Land είναι μια ερευνητική, multimedia εγκατάσταση, αποτελούμενη από ένα φιλμ, μια ηχητική σύνθεση και κατασκευές που παραπέμπουν σε άδεια πιθάρια. Το πιθάρι είναι αντικείμενο με έντονο συμβολικό βάρος, που έχει να κάνει με την ιστορία και τη μνήμη του τόπου. Είναι όμως ταυτόχρονα και ένας περιέκτης, στην προκειμένη περίπτωση κενός και άρα γεννήτρια αντηχήσεων. Το ηχητικό λοιπόν κομμάτι της εγκατάστασης βασίζεται σε αντηχήσεις από το εσωτερικό του πιθαριού και τις δονήσεις που δημιουργούνται στον γύρω χώρο, τις οποίες και αντιλαμβάνεται το κοινό. Την ίδια στιγμή στο φιλμ υπαινίσσεται η πάλη ανάμεσα στα διαφορετικά είδη υποθαλάσσιας ζωής της Μεσογείου.
Μου έκανε πολλή εντύπωση όσο συζητούσα με τον Dr José Rafael García March πάνω σε αυτά τα φαινόμενα το πόσο οι όροι της υποθαλάσσιας δραστηριότητας μοιάζουν με αυτούς της στρατιωτικής ορολογίας. Υπάρχουν ξένοι, επεμβάσεις, επιθέσεις…
Γιατί έχει σημασία η ύπαρξη μιας Μπιενάλε των Νησιών της Μεσογείου; Πιστεύεις ότι υπάρχουν διακριτές ποιότητες που διαφοροποιούν τις αντιλήψεις, τις κοινωνίες ή/και δημιουργούν άλλες ευαισθησίες σε έναν νησιωτικό τόπο σε σχέση με έναν ηπειρωτικό; Δεν μιλάω τόσο για την αρνητικά φορτισμένη ως όρος, «νησιωτική νοοτροπία» όσο για τη δράση της πιο ευρείας έννοιας του «νησιωτισμού» στη δημιουργική σκέψη.
Στο ερώτημα αν υπάρχουν διακριτές ποιότητες που διαφοροποιούν τις αντιλήψεις και τις ευαισθησίες σε έναν νησιωτικό τόπο σε σχέση με έναν ηπειρωτικό, θεωρώ πως υπάρχει ένας ευρύς μεσογειακός χαρακτήρας που πολλές φορές εντοπίζεται και στα έργα τέχνης. Και αναφέρω τον όρο “ευρύς” γιατί σε αντίθεση με τα σαφώς καθορισμένα γεωγραφικά όρια της Μεσογείου, η ροή των αναγνώσεων γύρω από το θέμα της «μεσογειακότητας» είναι πολύ ανοιχτή. Ωστόσο, η έννοια του «μεσογειακού χαρακτήρα», ή η απόδοση των «μεσογειακών χαρακτηριστικών» σε διαφορετικά γνωρίσματα του φυσικού και του ανθρώπινου περιβάλλοντος, έχει εμφανιστεί τα τελευταία χρόνια αρκετά συχνά στη σύγχρονη πολιτιστική πολεμική και στην τέχνη. Αυτό θα μπορούσε από μόνο του να αποτελεί έναν πολύ σοβαρό λόγο ύπαρξης μιας μπιενάλε μεσογειακών νησιών.
Με μια προσεκτική εξέταση των έργων μεσογειακών καλλιτεχνών, θα αναγνωρίσουμε τις σιωπηλές αλλά βασανιστικές δυνάμεις που ασκούνται στις ακτές της Μεσογείου και θα εντοπίσουμε τις ρίζες τους μέσα από τις προσωπικές πολιτιστικές και εντοπικές εμπειρίες ύπαρξης, ζωής και εργασίας σε μια τόσο ταραγμένη και γεμάτη προκλήσεις περιοχή. Το έργο τους μετατρέπεται σε τεκμήριο της ανθρώπινης ιστορίας, της ενοποιητικής διάστασης της θάλασσας, πάνω και κάτω από την επιφάνεια, στην ορατή και αόρατη ζωή και υπογραμμίζει τους τρόπους με τους οποίους έργα τέχνης που συχνά ξεκινούν ως οικείες ιδιωτικές μαρτυρίες, μετατρέπονται σε δημόσιους ιστορικούς και πολιτιστικούς σχηματισμούς.
Είσαι από την Κύπρο, έναν τόπο με έντονο πολιτικό παρελθόν και ιστορικό στίγμα, πόσο μπορεί ένας καλλιτέχνης να αποδεσμευτεί, όσον αφορά στη δουλειά του, από τις βιοπολιτικές δονήσεις του τόπου και την προσωπική του ιστορία; Γίνεται να μην είναι πολιτική η τέχνη σε «ενδιαφέροντες» καιρούς;
Αν έπρεπε να κάνω μια γενική παρατήρηση για τη δουλειά μου, θα έλεγα ότι όχι μόνο δεν έχω αποδεσμευτεί από το πολιτικό παρελθόν και ιστορικό στίγμα, αλλά τα τελευταία χρόνια η καλλιτεχνική μου πρακτική έχει μετατοπιστεί προς ένα ακόμη πιο έντονο κοινωνικό προβληματισμό, αξιοποιώντας αυξητικά τον ρόλο της τέχνης στον σχολιασμό κοινωνικών και πολιτικών ζητημάτων. Αντλώντας έμπνευση από τη συγκεκριμένη τοπογραφική περιοχή, την Κύπρο και – ευρύτερα μιλώντας – τη Μεσόγειο, με το συγκεκριμένο πολιτισμικό, κοινωνικό και ιστορικό παρελθόν της, η πρακτική μου έχει εστιάσει σε αυτό τον πολυσύνθετο τόπο, ένα έδαφος με άφθονα ερείσματα νέων προκλήσεων στο πλαίσιο της τέχνης και της σύγχρονης δημιουργικότητας.
Ενώ, στα προηγούμενα χρόνια, η μετατόπιση και ο εκτοπισμός αποτελούσαν σταθερούς θεματικούς άξονες στη δουλειά μου, στα πιο πρόσφατά μου έργα επέτρεψα την πρόσμιξη του συγκεκριμένου θέματος – και τελικά την επίδρασή του – με μια σειρά ερωτημάτων που άπτονται του τρόπου με τον οποίο εγώ ως καλλιτέχνις μπορώ να προσεγγίσω την ένταση ανάμεσα στην απορητική ορατότητα ή αορατότητα της διέλευσης των συνόρων και των ρευστών ή κινητών ζωνών κρίσεως. Το εικαστικό μου έργο μαρτυρεί έναν τόπο, ένα διαπολιτισμικό χώρο με ελκυστική πολυμορφία αλλά και δυσερμήνευτο δυναμισμό, έμπλεο ιστορίας αλλά και συγκρούσεων, ένα μέρος όπου η μνήμη καθορίζει τους ανθρώπους και ανακαλεί τις σιωπηλές αλλά συντριπτικές δυνάμεις που ασκούνται στις όχθες της. Το εικαστικό και ακαδημαϊκό ερευνητικό μου έργο, αυτή τη στιγμή, εγείρει ερωτήματα περί εδαφών, περί γαιοκτησίας, περί εκτοπισμού και εδράζεται στην «πολιτική του φαίνεσθαι» ως προς την ιχνηλασία μιας γεωγραφίας/ενός χώρου για αυτούς που διέρχονται τα σύνορα.
Στην Μπιενάλε Βενετίας του 2019 το έργο μου ήταν ακριβώς αυτό, πολιτική τέχνη σε «ενδιαφέροντες καιρούς», κι είχε να κάνει με τη μετατόπιση των νερών και των ανθρώπων στη Μεσόγειο όπως και με την αορατότητα των μεταναστών. Συγκεκριμένα, αυτή ακριβώς η έννοια της αορατότητας με απασχολεί πολύ τα τελευταία χρόνια. Το πώς αυτοί οι άνθρωποι έρχονται από τη θάλασσα μέσα στα καράβια, καταλήγουν στις ακτές απ’ όπου τους μεταφέρουν στα camps και εμείς δεν τους βλέπουμε ποτέ.
Τα έργα σου, εκτός από έντονα πολιτικό χαρακτήρα, εμπεριέχουν ποιητικές ποιότητες. Διακρίνω μια ροή – το νερό είναι βασικό στοιχείο, μοιάζει να είναι διαρκώς παρόν-, μου δημιουργούν την εντύπωση ενός «ενισχυτή» του «ήχου» ή καλύτερα της αίσθησης μιας αδιάκοπης αλλαγής (της φύσης, των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών ή των ανθρώπινων συμπεριφορών). Μίλησέ μας για τη λειτουργία του χρόνου, της μνήμης (συλλογικής ή ατομικής) και της μεταβλητότητας ― της φύσης ή των κοινωνιών― μέσα στο καλλιτεχνικό σου αφήγημα.
Η αδιάκοπη αλλαγή που αναφέρεις και η αισθητή ρευστότητα στα έργα μου, μου θύμισε μια σειρά από σχέδια που έκανα το 2015 με τίτλο Horizons born of Silence/Ορίζοντες γεννημένοι απ’ τη Σιωπή. Στα σχέδια αυτά έχεις την αίσθηση ότι διέρχεσαι με μεγάλη ταχύτητα έναν ανοιχτό χώρο όπως π.χ. όταν επιβαίνεις σε τρένο ή οδηγείς αυτοκίνητο. Τα περιγράμματα θολώνουν μαζί με τα χρώματα ενώ τα πάντα φαίνονται να συγχωνεύονται σε ανέκφραστα τοπία που βιώνονται εν τάχει. Έρημα λιβάδια, σιωπηλοί δρόμοι, κλειδωμένα σπίτια και αλλεπάλληλα συρματοπλέγματα –ιδιαίτερα οικείο χαρακτηριστικό στο γεωπολιτικό τοπίο της Κύπρου– δημιουργούν μια στοιχειωμένη ατμόσφαιρα. Η εντύπωση αυτή τονίζεται από τη διαστρωματωμένη επιφάνεια των σχεδίων που δομείται μέσα από απανωτές στρώσεις μελανιού και μπογιάς. Τα υλικά σμίγουν, καθώς εικόνες απροσδιόριστης φύσης αλληλοσυγχωνεύονται και διακόπτονται μόνο από ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας ζωγραφισμένες με μολύβι σε αναπάντεχα σημεία. Στα σχέδια αυτά, η ιδέα του τοπίου ως πολυδιάστατου πεδίου στο οποίο διασταυρώνονται διαφορετικές χρονικότητες και αφηγήσεις, προσλαμβάνει μια ιδιαίτερη αίσθηση της αδιάκοπης αλλαγής, της φύσης, των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών ή των ανθρώπινων συμπεριφορών.
Η διαπραγμάτευση του χρόνου και της μνήμης και η διαδικασία ενθύμησης, που προϋποθέτει μια διαρκή (επαν)εκτίμηση της προσωπικής – και συλλογικής – ταυτότητας είναι θεματικός άξονας στον οποίο επανέρχομαι συχνά. Η κατανόηση αυτής της διηνεκούς διαδικασίας, του να επιτρέπεις στο παρόν να σχηματίσει και να απευθυνθεί εκ νέου στο παρελθόν, βρίσκεται στον πυρήνα του έργου μου και γίνεται ακόμη πιο εμφανής σε έργα όπως η εγκατάσταση A-Lethes Hydor/ Ύδωρ Α-Λήθης του 2005. Στο έργο αυτό περισσότερες από εκατό φωτογραφικές κορνίζες αιωρούνται πάνω απ’ το ύψος των ματιών του θεατή, σχηματίζοντας ένα σχεδόν αρχιτεκτονικό έδαφος, έναν υπερυψωμένο χώρο. Μια γιγάντια, «απούσα», φωτογραφική συλλογή στήνεται και «μεταλλάσσεται». Η συνειδητοποίηση της σύνθετης ικανότητας της μνήμης για εναλλαγή δημιουργεί την απορία μιας αληθινής πρόσληψης του παρελθόντος, καθώς η ίδια η αλήθεια μοιάζει να ενδύεται έναν χαρακτήρα επώδυνα σχετικό.
Οι κορνίζες που κανονικά θα ήταν στραμμένες προς τον θεατή στρέφονται προς τα μέσα, για να αντικρίσουν το εσωτερικό του δομημένου χώρου που αιωρείται απ’ το ταβάνι. Ιδωμένη από μακριά, η εγκατάσταση εμφανίζεται ως κουρελού φτιαγμένη από κομμάτια χρονικής υφής. Όταν ο θεατής εισέρχεται στον εσωτερικό χώρο, αναγκάζεται να κοιτάξει προς τα πάνω, σε μια ά-στεγη εντύπωση ενός περιορισμένου χώρου, μονάχα για να ανακαλύψει εκείνο που εξ αρχής ήταν κρυμμένο. Αυτές οι περίεργες κορνίζες άδειασαν απ’ το αρχικό τους περιεχόμενο και ξαναγεμίστηκαν – ενδελεχώς και επιμελώς – με φύκια, στοιχείο που αφθονεί στην ακτογραμμή της Κύπρου.
Είναι ενδεχομένως στον τίτλο που προσλαμβάνεται η ουσία του έργου. Το «Ύδωρ της Α-Λήθης» σημαίνει απλά το «Νερό της Αλήθειας». Η λέξη αλήθεια προέρχεται από τη σύνθεση του άλφα στερητικού και της λέξης λήθη (λησμονιά). Το νερό της λησμονιάς είναι έννοια δανεισμένη από την ελληνική μυθολογία. Ήταν το νερό που έπρεπε να πιουν οι νεκροί πριν εισέλθουν στο βασίλειο του Άδη, του θεού του Κάτω Κόσμου. Στα ελληνικά, η έννοια της αλήθειας απορρέει ετυμολογικά από την κατανόηση της θύμησης, της αντίστασης στη λησμονιά. Η «αλήθεια» εδώ εκλαμβάνεται ως ρευστή, όπως τα φύκια που μεγαλώνουν. Υπόκειται στην ικανότητα της μνήμης να θυμάται, κι όμως συνεχώς μεταβάλλεται, με τρόπο που το παρελθόν να μην μπορεί να συγκρουστεί με την έννοια της παρούσας – ή μελλοντικής, προσωπικής ή και εθνικής ταυτότητας.
Τι είναι το Cut Contemporary Fine Arts Lab; Πες μας για τους σκοπούς του.
Το Cut Contemporary Fine Arts Lab, είναι μία ερευνητική πλατφόρμα που ξεκίνησα το 2019 και η οποία με τον χρόνο εμπλουτίστηκε για να φτάσει σήμερα να αποτελεί μια διεθνή διεπιστημονική ερευνητική ομάδα. Υποστηρίζεται από το Τμήμα Καλών Τεχνών του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου και στοχεύει στην ενίσχυση πειραματικών καλλιτεχνικών πρακτικών καθώς και της θεωρητικής έρευνας στο πλαίσιο των σύγχρονων τοπικών και παγκόσμιων γεωπολιτικών και κοινωνικών ζητημάτων.
Ένας επιπλέον στόχος της πλατφόρμας αυτής είναι η δημιουργία ενός φόρουμ για κριτική και θεωρητική ενασχόληση με τις σύγχρονες καλλιτεχνικές πρακτικές στην Κύπρο και τις γειτονικές χώρες λαμβάνοντας υπόψη την πολιτιστική, ιστορική, πολιτική και γεωγραφική ιδιαιτερότητα της περιοχής και του κοινού παρελθόντος της.
Τέλος, στοχεύει να προσεγγίσει άλλους εθνικούς / διεθνείς καλλιτέχνες, επιμελητές και μελετητές που εργάζονται σε διάφορους κλάδους και πρακτικές και να δημιουργήσει συνέργειες με διεθνείς εταίρους μέσω σεμιναρίων, συνεδρίων, φιλοξεvιών καλλιτεχνών και ακαδημαϊκών καθώς και διοργάνωση εκθέσεων. Έχουμε ήδη ολοκληρώσει πολλές δράσεις, ερευνητικά προγράμματά και συνέργειες. Μπορεί κάποιος/α να επισκεφτεί την ιστοσελίδα μας και να ενημερωθεί για τα πρότζεκτ.
Πώς βρίσκεις το σύγχρονο καλλιτεχνικό τοπίο στην Κύπρο –τόσο ως ενεργή καλλιτέχνις όσο και ως καθηγήτρια;
Σίγουρα υπάρχει μια καλή βάση που μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε ως εφαλτήριο. Είχαμε και έχουμε αξιόλογους Κύπριους/ες καλλιτέχνε/ιδες με ουσιαστική παρουσία στον διεθνή χώρο. Είναι σημαντικό να αναφερόμαστε στον διεθνή χώρο και στην εξωστρέφεια που πρέπει να διέπει την καλλιτεχνική δημιουργία, ειδικά στη σύγχρονη εποχή. Σίγουρα το καλλιτεχνικό τοπίο σήμερα το βρίσκω ρευστό. Ίσως λίγο γλυκανάλατο. Βρισκόμαστε σε μία μεταβατική περίοδο όπου όλα θα κριθούν από τις πολιτικές που χαράσσουμε αλλά και από άλλους παράγοντες που δεν τους ορίζουμε εμείς και αποτελούν την πηγή έμπνευσης και δημιουργίας για τον κάθε καλλιτέχνη.
Το γεγονός της ίδρυσης για πρώτη φορά ενός τμήματος Καλών Τεχνών σε ένα δημόσιο πανεπιστήμιο της Κύπρου, αποτελεί τεράστια πρόκληση και ταυτόχρονα ευθύνη που πρέπει να την διαχειριστούμε με γνώση, εξωστρέφεια και σοβαρότητα. Το προπτυχιακό τμήμα μας ιδρύθηκε πριν τέσσερα χρόνια και μόλις πέρσι είχαμε τους πρώτους τελειόφοιτους.
Ειλικρινά δεν γνωρίζω ποιες και πόσες διελεύσεις θα χρειαστούν για να οδηγηθεί το νεοσύστατο τμήμα μας στην «Ιθάκη» του, καθώς έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας για να αποτινάξουμε αναχρονιστικές πρακτικές και προσεγγίσεις, αλλά το σίγουρο είναι ότι πάντα θα υπάρχουν μονάδες που θα κάνουν τη διαφορά, καλλιτέχνες που θα τολμούν και θα εκπλήσσουν.
