Οι πρακτικές αλιείας του Εθνικού Πάρκου Λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου-Αιτωλικού αποτελούν παραδοσιακή τέχνη και επαγγελματική δραστηριότητα που ασκείται για αιώνες στην ευρύτερη περιοχή, με πρακτικές καθώς και τυπολογικές και πολιτισμικές καταβολές από τα μεσαιωνικά-βυζαντινά χρόνια (Ενετοκρατία). Έχει κοινά χαρακτηριστικά με τις πρακτικές της λιμνοθάλασσας της Βενετίας που μαρτυρούν τις πολιτιστικές ανταλλαγές ανάμεσα στις δύο περιοχές. Διόλου λοιπόν τυχαία και η εγγραφή της παραδοσιακής αλιείας στο Εθνικό Πάρκο Λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου – Αιτωλικού το 2022 στα Ευρετήρια ΑΠΚ – Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Η αλιεία σε λιμνοθάλασσες είναι από τις παλαιότερες παραδοσιακές τέχνες συνδεόμενη με ένα ευρύ πεδίο γνώσεων, τεχνικών και εργαλείων. Η διαδικασία του ψαρέματος στα φυσικά ιχθυοτροφεία, ή αλλιώς «ιβάρια», αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι μιας ζωντανής και πλούσιας άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς που έχει διαμορφώσει και την πολιτιστική ταυτότητα της περιοχής.
Η παραδοσιακή αλιεία αποτελεί απόδειξη για το πως ο άνθρωπος κατάφερε να συμβιώσει για δεκαετίες με το φυσικό περιβάλλον με σεβασμό και αίσθημα ευθύνης για την προστασία του. Οι πρακτικές διασφάλισης αποτελεσματικότερων τρόπων αλιείας (ψαριάς), καθώς και οι τρόποι συλλογής των αλιευμάτων ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες βασίζονται σε βαθιά γνώση που περνά από γενιά σε γενιά. Το φυσικό ένστικτο και ο ορθολογικός τρόπος χρήσης των φυσικών πόρων οδήγησαν στην ανάπτυξη πρακτικών, όπως η επαναπροώθηση των γόνων στη λιμνοθάλασσα για να ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους.
Απαραίτητη για τους ψαράδες ήταν επίσης η εμπειρική αναγνώριση της χλωρίδας και πανίδας της λιμνοθάλασσας, η ερμηνεία των περιβαλλοντικών και καιρικών συνθηκών της περιοχής, καθώς και η παραδοσιακή πρακτική της ερμηνείας των μετεωρολογικών συνθηκών (μερομήνια). Στην κατασκευή των πασσαλόπηκτων κτισμάτων ήταν επίσης απαραίτητο να λαμβάνονται υπόψη τα θαλάσσια ρεύματα, η κατεύθυνση του αέρα και η φυσική διαμόρφωση του εδάφους.
Η αλιεία σε λιμνοθάλασσες συνδέεται με ένα ευρύ πεδίο γνώσεων και τεχνικών, όπως είναι η κατασκευή των κτισμάτων και των χρηστικών αντικειμένων, η εύρεση της κατάλληλης ξυλείας για τη ναυπήγηση των πλοιαρίων, αλλά και η κατασκευή πελάδων (πασσαλόπηκτων κατασκευών για τη διαμονή και δραστηριότητα των ψαράδων και την αποθήκευση του εξοπλισμού τους) και εργαλείων. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες λόγω της αστικοποίησης και της φυγής των νέων σε μεγάλες πόλεις, ο αριθμός των ατόμων που ασχολούνται με την αλιεία ολοένα και μειώνεται και η παραδοσιακή αλιεία χάνει την αξία της καθώς και τη βιωσιμότητά της στο σύγχρονο οικονομικό-κοινωνικό περιβάλλον. Παρά τη σημασία των παραδοσιακών τεχνικών αλιείας για την περιοχή, παρατηρείται μια αποστασιοποίηση των νεότερων ηλικιών από την πρακτική του ψαρέματος.
Η ανάγκη για περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση στις παιδικές ηλικίες σε θέματα που αφορούν την προστασία και διαφύλαξη της παραδοσιακής αλιείας ως βασικό στοιχείο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και τη σημασία του περιβαλλοντικού πλούτου της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου-Αιτωλικού είναι προϋπόθεση για να επιβιώσει στα μελλοντικά χρόνια.
Δράσεις “Messolonghi by Locals” – «Χαράσσοντας τη ζωή του ψαρά»
Το “Messolonghi by Locals” είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που ξεκίνησε ως πρωτοβουλία το 2018. Αποστολή του οργανισμού είναι η καταγραφή της πολιτιστικής ταυτότητας του Μεσολογγίου και η ανάδειξή της μέσα από ένα μοντέλο υπεύθυνου τουρισμού και βιωματικών δράσεων. Όραμα του οργανισμού είναι ένα βιώσιμο μέλλον για τον τόπο του Μεσολογγίου. Ένα μέλλον στο οποίο ο άνθρωπος συνυπάρχει με το φυσικό περιβάλλον. Ένα μέλλον στο οποίο οι νέοι επιστρέφουν στον τόπο τους.
Οι δράσεις του οργανισμού αφορούν στην μελέτη, ανάδειξη και διαφύλαξη της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς και του περιβαλλοντικού πλούτου καθώς και στην δημιουργία προγραμμάτων εναλλακτικού πολιτιστικού τουρισμού και οικοτουρισμού.
To έργο «Χαράσσοντας τη ζωή του ψαρά», ένα από τα πολλά έργα που σχεδιάζει ο οργανισμός, αφορά στην υλοποίηση μιας βιωματικής διασύνδεσης ντόπιων και επισκεπτών με την παραδοσιακή αλιεία της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου-Αιτωλικού μέσα από μια σειρά εργαστηρίων, οικοπεριηγήσεων και δράσεων με τους ντόπιους ψαράδες οι οποίοι θα τους μεταφέρουν τις γνώσεις τους και τις τεχνικές τους.
Βασικό μέρος των δράσεων του έργου είναι και η γνωριμία με την τέχνη της χαρακτικής, η οποία από τον 20ο αιώνα έχει ανθίσει στο Μεσολόγγι αποτελώντας ένα μέσο έκφρασης, δημιουργίας, επικοινωνίας αλλά και διαφύλαξης της παραδοσιακής αλιείας.
Συγκεκριμένα ακολουθώντας τη ζωή των ψαράδων, επισκέπτες και ντόπιοι γνωρίζουν με βιωματικό τρόπο τα στοιχεία που συνθέτουν τη ζωή του ψαρά ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Κατανοούν πώς ο άνθρωπος συνυπάρχει με το περιβάλλον μέσα στους αιώνες.
Μπορεί κανείς να επισκεφθεί το Μεσολόγγι, να επικοινωνήσει με τον οργανισμό και να γνωρίσει τον τόπο με τα μάτια των ντόπιων και με την καθοδήγηση του καθηγητή εικαστικών, αποφοίτου Σχολής Καλών Τεχνών, Παναγιώτη Πριστούρη.
Στοιχεία επικοινωνίας: [email protected] | 2631302048 | messolonghibylocals.com/experience
Εκπαιδευτικά προγράμματα
Πλούσια τα εκπαιδευτικά προγράμματα που σχεδιάζονται κάθε χρόνο σε συνεργασία με τα σχολεία της περιοχής, και που μέχρι σήμερα τα έχουν δεχθεί με μεγάλο ενθουσιασμό τα σχολεία, οι εκπαιδευτικοί αλλά και τα ίδια τα παιδιά. Οι προτεινόμενες δράσεις επιλέγονται από τα σχολεία ανάλογα με τους εκπαιδευτικούς στόχους της χρονιάς, και εντάσσονται στους ετήσιους εκπαιδευτικούς στόχους.
Μιλήσαμε με τον Νίκο Σταμάτη, Συντονιστή των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, Διευθυντή του ΓΕΛ Ευηνοχωρίου που μας παρουσίασε αναλυτικά τα προγράμματα που σχεδιάζονται κάθε χρόνο.
«Ήμασταν πολύ κοντά από τα πρώτα κιόλας βήματα της ομάδας “Messolonghi by Locals” αναπτύσσοντας προγράμματα για τη γνωριμία του τόπου μας. Ένα δίκτυο σχολείων, που συνεχώς αλλάζει, διευρύνεται, και κάθε χρονιά σχεδιάζουμε εκπαιδευτικά προγράμματα ανάλογα με τους στόχους μας. Παλιότερα είχαμε αναπτύξει δράσεις για τη γνωριμία με τα αρχαία θέατρα της περιοχής, ενώ φέτος οι δράσεις σχετίζονται με ό,τι αφορά τη ζωή του ψαρά. Κάθε σχολείο επιλέγει τη δράση που θέλει να εντάξει στο πρόγραμμά του. Πιο συγκεκριμένα εμείς στο δικό μας σχολείο φέτος, ξεκινήσαμε με μια διάλεξη της περιβαλλοντολόγου Σισία Ρούσση, μια γνωριμία των παιδιών με τα ψάρια, την πανίδα γενικότερα και κατ’ επέκταση τη ζωή του ψαρά στη λιμνοθάλασσα, τους τρόπους ψαρέματος. Μια δεύτερη δράση περιελάβανε όλα αυτά που είχαν ακούσει απλώς πλέον τώρα θα έβλεπαν στην πράξη, όπως βόλτες στη λιμνοθάλασσα, ψάρεμα και πάστωμα των ψαριών, παραγωγή αυγοτάραχου. Επιπλέον, το επόμενο διάστημα θα κάνουμε ένα εργαστήριο χαρακτικής στο σχολείο με την εποπτεία και καθοδήγηση του καθηγητή εικαστικών, αποφοίτου Σχολής Καλών Τεχνών, όπου τα παιδιά θα μάθουν για την τεχνική της χαρακτικής και θα δημιουργήσουν τα δικά τους έργα».
Η επίσκεψη στην εικαστική έκθεση «Χαράσσοντας τη ζωή του ψαρά» ήταν μια ακόμη δράση των σχολείων.
Eικαστική έκθεση «Χαράσσοντας τη ζωή του ψαρά»
Πριν από μερικές ημέρες, εγκαινιάστηκε στον Τοπικό Κόμβο Local HUB του “Messolonghi By Locals” η έκθεση «Χαράσσοντας τη ζωή του ψαρά» που παρουσιάζει 14 έργα του χαράκτη και ζωγράφου Mιχάλη Κότσαρη. Την έκθεση επιμελήθηκε ο εικαστικός Αγησίλαος Ρόμπολας. Στόχος του έργου είναι η ανάδειξη της παραδοσιακής αλιείας στο Εθνικό Πάρκο Λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου – Αιτωλικού και η βιωματική γνωριμία ντόπιων και επισκεπτών με αυτήν.
Ο Μιχάλης Κότσαρης, βιώνοντας καθημερινά τον περίγυρο της λιμνοθάλασσας όπου δραστηριοποιούνται οι ψαράδες και εμπνεόμενος από τον βίο και τις αφηγήσεις τους, δημιούργησε πρωτότυπα χαρακτικά έργα με την τεχνική της ξυλογραφίας και της μονοτυπίας. «Η αρχική ιδέα ήταν να κάνουμε την εικονογράφηση του ημερολογίου του οργανισμού με πρωτότυπα χαρακτικά έργα βασιζόμενο στην ιδέα της θεματικής για τη ζωή του ψαρά. Μια ιδέα που επεκτάθηκε σε μια έκθεση που θα διαρκέσει μέχρι και τις 5 Ιανουαρίου», μας δηλώνει στη συνομιλία που είχαμε.
Ο ζωγράφος και χαράκτης Μιχάλης Κότσαρης, γεννημένος μόλις μερικά χιλιόμετρα μακριά από το Μεσολόγγι, στο Αιτωλικό, ένα νησί μέσα στη λιμνοθάλασσα, ήταν αναπόφευκτο να μεγαλώσει με την εικόνα της ζωής των ψαράδων εντυπωμένη βαθιά μέσα του. «Όλη η γειτονιά μου, από μικρό παιδί μέχρι τώρα, είναι οι οικογένειες των ψαράδων, η θάλασσα είναι δίπλα μου, το ψάρεμα και οι συνήθειες του τόπου είναι βίωμά μου. Όλο αυτό λοιπόν αποτυπώθηκε σε έργα μονοτυπίας».
Στα έργα, δημιουργίες με τη σύγχρονη μέθοδο της μονοτυπίας -ένας συνδυασμός κλασικής χαρακτικής με κάτι πιο σύγχρονο- αποτυπώνονται με πλήθος χρωματικών συνδυασμών και τεχνικών, πολλές φορές παίρνοντας τη μορφή συμβόλων, ψάρια, αντικείμενα και αλιευτικά εργαλεία, τοπία και συμβάντα, από την καθημερινή ζωή των ψαράδων της λιμνοθάλασσας.
Πλήθος κόσμου θαύμασε τα έργα στα εγκαίνια και ενημερώθηκε τόσο για την εικαστική τέχνη της χαρακτικής αλλά και το επάγγελμα των ψαράδων που μοιάζει να εκλείπει. «Ο κόσμος ρωτούσε πολλά τόσο τους ψαράδες όσο και για την μεθοδολογία της χαρακτικής που δεν είναι μια απλή ζωγραφική, αλλά είναι πιο σύνθετη. Ήθελαν να μάθουν λεπτομέρειες τεχνικής φύσεως που με έκαναν πολύ χαρούμενο γιατί δείχνουν πως ο κόσμος θέλει να έρθει πιο κοντά σε αυτή την τέχνη. Κατά κάποιο τρόπο λοιπόν ο κόσμος προσέγγισε την χαρακτική σε πρώτο επίπεδο οπτικά, η άμεση δηλαδή επαφή του κοινού με το έργο και αυτό που προσλαμβάνει, και σε δεύτερο επίπεδο η βαθύτερη γνωριμία με την τέχνη και τις προεκτάσεις που μπορεί να έχει».
Η χαρακτική, ένα αντικείμενο που διδάσκεται στη Σχολή Καλών Τεχνών, τα τελευταία χρόνια δείχνει συνεχώς σημάδια ανάπτυξης, παλιότερα εξυπηρετούσε μόνο ανάγκες εκτυπωτικής φύσης, είναι το αγαπημένο μέσο του Μιχάλη Κότσαρη, για αυτό άλλωστε και το 1998 δημιούργησε τον πρώτο εικαστικό χώρο στην πόλη του, την Αίθουσα Τέχνης «Έργω 1998», μαζί με τον αδερφό του χαράκτη και ζωγράφο, Γρηγόρη Κότσαρη. «Είναι μια τέχνη πολύ κοντά στο λαό, όχι με την έννοια του φολκλόρ αλλά με τη λογική ότι εφόσον υπάρχουν αριθμημένα αντίτυπα, είναι πιο προσιτό για όποιον θέλει να το αποκτήσει, και έτσι πολλοί συλλέκτες σήμερα ξεκινούν με συλλογές χαρακτικής και στην πορεία προχωρούν σε άλλα έργα».
Είναι μέλος της Ένωσης Ελλήνων Χαρακτών και του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας. Τακτικό μέλος του ΔΣ του Μουσείου Βάσως Κατράκη-Κέντρου Χαρακτικών Τεχνών. Μέλος στο ΔΣ του Πνευματικού Ιδρύματος “Ευανθία Καρβέλη”. Πρόεδρος την τριετία 2018-2021 του ιστορικού Πολιτιστικού Συλλόγου «Το Αιτωλικό» και νυν Γραμματέας του, με συνεχείς δράσεις, και πρόσφατη προσθήκη τα σεμινάρια χαρακτικής, στο πλαίσιο του προγράμματος «Ανάσες πολιτισμού» του Υπουργείου Πολιτισμού, που έχουν ενθουσιάσει πολύ κόσμο και από τις γύρω περιοχές. Έχει πραγματοποιήσει τέσσερις ατομικές εκθέσεις και δεκάδες ομαδικές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Το 2009 εκπροσώπησε την Ελλάδα στην IX International Biennale, Aqui Prise- Aqui Therme, στην Genova της Ιταλίας. Έργα του βρίσκονται σε πολλές δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Η προστασία και η διαφύλαξη της παραδοσιακής αλιείας ως βασικό στοιχείο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς πρωταγωνιστές λοιπόν σε αυτές τις δράσεις. Η γνωριμία αλλά και η μύηση της επόμενης γενιάς με αυτό το επάγγελμα όπως και με τυχόν άλλα παραδοσιακά που οδηγούνται στην εξαφάνιση είναι καθοριστικής σημασίας για τη διάσωσή τους.
Το έργο «Χαράσσοντας τη ζωή του ψαρά» υλοποιήθηκε από το Messolonghi by Locals υπο την αιγίδα και επιχορήγηση του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
