Μήτηρ μαθήσεως η επανάληψη –πολύ συχνά και πλήξης. Όμως δεν γίνεται να μην επανέρχομαι διαρκώς στο ζήτημα: εδώ και χρόνια η Επίδαυρος έχει μετατραπεί στο Μεγάλο Ασθενή, και σε πονοκέφαλο τόσο για το ελληνικό θέατρο όσο και για τις διοικήσεις του Φεστιβάλ Αθηνών και του Εθνικού Θεάτρου. Δεν ξέρω τι να ελπίζω, δηλαδή: πως με όλη την αγωνία τους για την κατάσταση που επικρατεί στο θρυλικό αργολικό θέατρο κάνουν αυτές τις επιλογές, ή πως χωρίς να πονοκεφαλιάσουν, ελαφριά τη καρδία, αφήνουν να φτάσουν μπροστά στα δύστυχα μάτια μας αυτά που βλέπουμε; Πολλαπλά τα προβλήματα: θεάματα που ακολουθούν την πεπατημένη, με χλαμύδες ή χωρίς, που δεν έχουν τίποτα να προσθέσουν σε όσα έχουμε δει εδώ και χρόνια, ή απόπειρες μετατροπής της αρχαίας τραγωδίας σε αστικό ή ψυχολογικό δράμα σαλονιού, ή και μεταφορές στο σήμερα, όπου με τη φενάκη του «εκσυγχρονισμού» ο τρωικός ή κάποιος άλλος πόλεμος «παραλληλίζεται» με τη Συρία, την Ουκρανία, τον εμφύλιο στη Γιουγκοσλαβία ή ό,τι άλλο μοιάζει πρόσφορο. Παραστάσεις που ακολουθούν τη γερμανική σχολή ή το μεταμοντέρνο ή ό,τι άλλο υπήρξε κάποτε πρωτοπορία και τώρα, εγκαταλελειμμένο εδώ και χρόνια στην ίδια τη γη που το γέννησε, φλερτάρει με τη γραφικότητα.
Απόπειρες σώνει και καλά πρωτοτυπίας ενορχηστρωμένες από αυτό που ο αγαπημένος Κωνσταντίνος Τζούμας αποκαλούσε «σκηνοθετική ζαβαρακατρανέμια», και που αλάθητα οδηγούν στο τίποτα. Ένας από τους ανθρώπους που έχουν διαμορφώσει τη σκέψη μου, ο Δημήτρης Δημητριάδης, μου είπε πρόσφατα πως το πανό «Βιαστής είναι», εκτός από τον ένοχο των εγκλημάτων θα έπρεπε να στρέφεται και κατά του σκηνοθέτη. Και το συνηθέστερο όλων: απόλυτη αμηχανία μπροστά στο Χορό και τα χορικά.
Δεν είδα τους «Πέρσες» στην Επίδαυρο, αλλά στην Ελευσίνα. Τα είπαμε και το χειμώνα για τον Δημήτρη Καραντζά: βρίσκεται πλέον σε μια περίοδο ωριμότητας. Καταρχάς, είναι ορθή η επιλογή του να δηλώσει ότι πρόκειται για διασκευή –όχι τόσο σε ότι αφορά τις μικρές κειμενικές προσθήκες, αλλά τις αφαιρέσεις καθώς και τις παρεμβάσεις, με πιο καίρια εκείνη στο Χορό –ο Αισχύλος απαιτεί Χορό γερόντων, και προφανέστατα έχει σοβαρούς λόγους. Αφού λοιπόν το ξεκαθαρίσαμε αυτό, κι εφόσον αναπόφευκτα τα πράγματα λειτουργούν και συγκριτικά, οι «Πέρσες» του Καραντζά είναι η καλύτερη και πιο ουσιαστική παράσταση που είδα ως τώρα από ελληνικής πλευράς φέτος το καλοκαίρι. Γιατί απλούστατα έχει μια σαφή, συμπαγή και τεκμηριωμένη θέση πάνω στο κείμενο, πράγμα που οφείλει κανείς να αναγνωρίσει είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί με αυτή.
Σπαρακτικός ο θρήνος των Περσών: ο ανθός της χώρας, οι καλύτεροι, τα νιάτα, το μέλλον, οι γιοι, οι σύζυγοι, τα αδέλφια, κείτονται νεκροί και άταφοι σε μια μακρινή χώρα, βορά των ψαριών της Σαλαμίνας ή των άγριων ζώων και πουλιών της γης όπου τους βρήκε ο θάνατος. Ο καθένας από το Χορό ρωτά τον επιζώντα που φτάνει πίσω στη γη τους για τον άνθρωπό του –ολόσωστος στη σκηνοθετική άποψη για το ρόλο ο Χρήστος Λούλης, που σημειώνει τη δεύτερη επιτυχία του στον Αισχύλο μετά τον «Προμηθέα» του Νίκου Καραθάνου. Ένα ζοφερό νέο έρχεται ως απάντηση –όταν έρχεται κάποια απάντηση. Όταν η Άτοσσα ρωτά για το βασιλιά και μαθαίνει πως ζει, όλα τα άλλα μοιάζουν ασήμαντα, δευτερεύοντα για εκείνη: το παιδί της, αλλά και η συνέχεια του βασιλείου, διασώθηκε. Αγέρωχη, σχεδόν απαθής η βασίλισσα στης Ρένης Πιττακή –υπέροχη, χωρίς να θεωρώ πως ένα εθνικό κεφάλαιο του θεάτρου μας υπόκειται πλέον στην κριτική μας. Η συνάντησή της με το φάντασμα του βασιλιά Δαρείου –καίριος και ισχυρός ο Γιώργος Γάλλος- μοιάζει με το ξανασμίξιμο ενός ζευγαριού που έχει καιρό να βρεθεί: ο Χορός, που με την επίκλησή του επανέφερε τον ένδοξο βασιλιά από το επέκεινα, μοιάζει να μην λαμβάνεται υπόψιν από τους κατόχους της εξουσίας, ζωντανούς ή πεθαμένους.
Στους κατά Καραντζά «Πέρσες», ο θρήνος του λαού μετατρέπεται σε οργή. Η αγωνία για τους αγαπημένους οδηγεί σε αγανάκτηση: οι δικοί μας άνθρωποι δεν μετράνε; Ο Χορός, στον οποίο πρωτοστατούν δύο ηθοποιοί του μεγέθους της Αλεξίας Καλτσίκη και της Θεοδώρας Τζήμου, είναι εύλογα το επίκεντρο της άποψης του σκηνοθέτη. Όταν ο Ξέρξης επιστρέφει, επιζών από τη συντριπτική ήττα του λαού και του στρατού του, δεν είναι ρακένδυτος όπως τον έχουμε συνηθίσει, το κοστούμι του είναι άψογο: είναι σαν η εξουσία του να τον προστατεύει από τη φθορά της καταστροφής που ο ίδιος προκάλεσε με την υπέρμετρη φιλοδοξία του. Το πλήθος που το περιβάλλει, αρχικά για να τον υποδεχτεί, σφίγγει γύρω του έναν κλοιό ασφυκτικό που παραπέμπει μάλλον σε λυντσάρισμα. Στο νου μου ήρθε η αντίστοιχη σκηνή από τον «Μεγαλέξανδρο» του Θεόδωρου Αγγελόπουλου –σχεδόν περίμενα να δω τον όχλο να αποσύρεται αφήνοντας στο έδαφος ένα λεκέ από αίμα και μια περικεφαλαία. Για να μείνει προφανώς σε αυτό το φινάλε αποφάσισε ο Καραντζάς να αφαιρέσει την τελευταία σκηνή της συνάντησης του Ξέρξη με την Άτοσσα.
Θα ήθελα να επισημάνω τη διαρκή εξέλιξη του Μιχάλη Οικονόμου. Ο Ξέρξης του είναι ένα ακόμα βήμα προς την καθιέρωσή του ως ενός από τους σημαντικότερους ηθοποιούς της γενιά του.
Από όσα περιγράφω είναι κρυστάλλινα σαφής η τοποθέτηση και η άποψη του σκηνοθέτη, την οποία και υποστήριξε και παρουσίασε επιτυχώς. Η λαμπρή ομάδα που συγκέντρωσε σαφέστατα ήταν νευραλγική για την ευόδωση του εγχειρήματος. Εξαιρετικά λειτουργική και σημαντική η μουσική του Γιώργου Πούλιου, αποτέλεσε ουσιαστικό κομμάτι της δραματουργίας. Απόλυτα ενταγμένη στο σύνολο η κίνηση του Τάσου Καραχάλιου. Καίριοι οι φωτισμοί του Δημήτρη Κασιμάτη. Θαυμαστής λιτότητας η σκηνογραφία που συνέλαβε η Κλειώ Μπομπότη. Όσο για την Ιωάννα Τσάμη, είναι αληθινά εντυπωσιακό πώς μπορεί κάθε φορά και συνδυάζει το προσωπικό της ύφος με την περίσταση.
Θέλω όμως να υπογραμμίσω πως η θετική αποτίμηση μιας παράστασης που πραγματικά μου άρεσε, ξεκινά από την παραδοχή πως πρόκειται για διασκευή. Η τελική σκηνή που αφαίρεσε ο σκηνοθέτης είναι –προφανέστατα- σημαντικότατη: η μητέρα ντύνει το γιο της με καινούριο κοστούμι, όμοιο με το παλιό, στη θέση του κουρελιασμένου. Ο Νέστωρ του επαγγέλματος Λέανδρος Πολενάκης μού έλεγε πρόσφατα πως με αυτή τη σκηνή πρώτος ο Αισχύλος προλαβαίνει τον Φρόυντ. Επίσης, η εποχή και τα ήθη του έργου αποκλείουν τη λαϊκή εξέγερση –όσο κι αν ενδεχομένως τη λαχταρούν τόσο ο σκηνοθέτης, όσο και ο υπογράφων αυτό το κείμενο. Λιγότερο καίριο θεωρώ το ζήτημα της συμμετοχής γυναικών στο Χορό –οι εποχές και τα ήθη αλλάζουν.
Δεν αισθάνομαι διόλου κατάλληλος για να δίνω συμβουλές. Θα ήθελα όμως ο Δημήτρης Καραντζάς, εμπειρότερος πλέον, να επιχειρήσει στο μέλλον όχι μια διασκευή όπως αυτή που συνυπογράφει μαζί με την Γκέλυ Καλαμπάκα, αλλά ένα ανέβασμα αρχαίας τραγωδίας με τους δικούς της όρους. Όπου να μην αφαιρούνται σκηνές επειδή η παρουσία τους δεν υπηρετεί το δικό μας αφήγημα. Όπου ο Χορός Γερόντων, αν αυτόν επιτάσσει ο συγγραφέας, να είναι όντως Χορός Γερόντων. Όσοι μπαίνουν κατά καιρούς στον κόπο να διαβάσουν τα γραπτά μου, μάλλον έχουν καταλάβει πως δεν με διέπει ιδιαίτερος συντηρητισμός: ούτε την επιστροφή στον Ροντήρη επιθυμώ, ούτε είμαι πρόθυμος να αναφωνήσω «Αίσχος» μπροστά σε κάθε καινοτομία. Όμως αυτά τα κείμενα έχουν ειδικά χαρακτηριστικά που εμπεριέχουν περιορισμούς κάποιων βαθμών ελευθερίας, οι οποίοι όμως μπορεί και να κάνουν πιο δημιουργική και συναρπαστική τη δουλειά του σκηνοθέτη. Νομίζω πως ο Καραντζάς είναι πλέον έτοιμος να αντεπεξέλθει.
Μία Απάντηση
Ενδυμασία οτι εχεις σπίτι σου.
Το γαμπριατικο κουστουμι !!!
Σκηνικά μηδέν.
Φτηναντζα.