Στην περιβόητη πλέον διαφήμιση της Pizza Hut από την δεκαετία του ενενήντα, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ κάθεται σε ένα τραπέζι ενός εστιατορίου Pizza Hut, ενώ στο διπλανό τραπέζι διάφοροι πελάτες που τον έχουν προσέξει τσακώνονται γύρω από την πολιτική του κληρονομιά. Οι μισοί τον αποκαλούν οραματιστή και οι άλλοι μισοί υπαίτιο της οικονομικής εξαθλίωσης της νέας μετασοβιετικής πραγματικότητας. Τελικά και οι μεν και οι δε συμφωνούν στο ότι δεν θα υπήρχε Pizza Hut στη Ρωσία αν δεν ήταν ο Γκορμπατσόφ.
Ο θάνατος του θεμελιωτή της γκλάσνοστ και της περεστρόικα, του τελευταίου ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης, του ανθρώπου που υπέγραψε το τέλος του σιδηρού παραπετάσματος και του ψυχρού πολέμου, της πιο επιδραστικής ίσως πολιτικής προσωπικότητας του πλανήτη στο τελευταίο τέταρτο του εικοστού αιώνα, βρίσκει τους πάντες να επιχειρούν να συνοψίσουν το απόσταγμα της ιστορικής του κληρονομιάς. Οι υποστηρικτές του τον θεωρούν ως τον ευφυή και γενναίο πολιτικό άντρα που τόλμησε να εισαγάγει μια μεταρρυθμιστική ατζέντα προκειμένου να σώσει το ετοιμοθάνατο σοβιετικό καθεστώς, έχοντας οσμιστεί το τέλος μιας εποχής. Όταν δε συνειδητοποίησε ότι δεν υπήρχε πλέον επιστροφή, δεν δίστασε να επιτρέψει την μετάβαση στο νέο καθεστώς χωρίς να κλιμακώσει καταστάσεις, προστατεύοντας με αυτό τον τρόπο χιλιάδες ζωές από δυνητικά καταστροφικές συρράξεις.
Το γεγονός όμως παραμένει ότι ενώ ο Γκορμπατσόφ υπήρξε με διαφορά ο πιο ανθρώπινος και επικοινωνιακός Γενικός Γραμματέας (σε αντίθεση με τους απόμακρους προκατόχους του) καθώς και ο πλέον δημοφιλής Ρώσος πολιτικός στη Δύση, η πλειοψηφία των Ρώσων τον θεωρεί ως τον κύριο υπαίτιο της εθνικής ταπείνωσης μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού, της απώλειας των κρατών που συναποτελούσαν την Σοβιετική Ένωση, της οικονομικής και κοινωνικής εξαθλίωσης μιας νέας τάξης πραγμάτων που ισοδυναμούσε με μια ζούγκλα διαφθοράς. Ενώ οι σπουδαιότεροι δυτικοί πολιτικοί τον χαρακτηρίζουν ως ήρωα, πολλοί Ρώσοι τον κατηγορούν ως προδότη εραστή της Δύσης.
Χωρίς να είμαι ιστορικός, επιστρατεύοντας την απλή και μόνο λογική και παρά τα πολλά λάθη στα οποία υπέπεσε εκείνη την τόσο κοσμογονική και πολιτικά πυκνή περίοδο, οι περισσότερες κατηγορίες των επικριτών του (και ιδιαίτερα των κολαούζων του καθεστώτος Πούτιν – ένας Ρώσος κυβερνητικός βουλευτής είπε χθες ότι η κληρονομιά του Γκορμπατσόφ είναι χειρότερη και από εκείνη του Χίτλερ!) φαντάζουν άδικες. Πώς θα μπορούσε να είναι εκείνος ο αποκλειστικός υπεύθυνος για το επερχόμενο χάος της διακυβέρνησης Γιέλτσιν; Επιχείρησε να αυξήσει τις ελευθερίες σε ένα καθεστώς που έπνεε τα λοίσθια προκειμένου να το σώσει. Πολλοί μάλιστα έχουν χαρακτηρίσει τη Σοβιετική Ένωση της διακυβέρνησης Γκορμπατσόφ ως τη μοναδική περίοδο στην ιστορία της Ρωσίας με υποτυπώδεις πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες. Ούτε θα πρέπει να ξαφνιάζουν κάποιον οι απόπειρες αμαύρωσης του προφίλ του από το σύγχρονο καθεστώς Πούτιν, το οποίο έχει επενδύσει σε ένα εκ νέου υπεραυταρχικό και προσωποπαγές καθεστώς. Θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ως κακό πολιτικό οιωνό το ότι ο θάνατος του πιο φιλελεύθερου Ρώσου πολιτικού της πρόσφατης ιστορίας συμπίπτει με μία σκοτεινή στροφή της Ρωσίας σε έναν βάναυσο ολοκληρωτισμό.
Σίγουρα και ο Γκορμπατσόφ ευθύνεται ως ένα βαθμό για την θλιβερή δεκαετία του ενενήντα, σίγουρα απέτυχε να προετοιμάσει τη διάδοχη κατάσταση. Όμως αφουγκράστηκε σωστά την ανάγκη των λαών κάτω από το σιδηρούν παραπέτασμα για αλλαγή, και από τη στιγμή που κάτι τέτοιο είχε ήδη δρομολογηθεί, πόσο επικίνδυνο θα ήταν να επιχειρήσει να το αντιστρέψει με τη βία; Άλλωστε, μη ξεχνάμε ότι η επιρροή του υπήρξε κρίσιμη όχι μόνο για τη Ρωσία αλλά για ολόκληρη την ανατολική Ευρώπη αλλά και για την ίδια τη Γερμανία. Εν ολίγοις η σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία θα είχε γραφτεί διαφορετικά χωρίς την δική του συμμετοχή.
Έχει γραφτεί πολλές φορές ότι η Ρωσία είναι αδύνατον να κυβερνηθεί δημοκρατικά, για λόγους είτε πολιτισμικούς είτε καθαρά γεωγραφικούς. Υπό αυτό το πρίσμα κάθε απόπειρα εκδημοκρατισμού της συνιστά έναν επικίνδυνο ρομαντισμό που κινδυνεύει να οδηγήσει στο χάος, πόσο μάλλον όταν ένας τέτοιος εκδημοκρατισμός δεν συνοδεύεται από το ανάλογο μακρόπνοο σχέδιο. Πολλοί επικριτές του καταλογίζουν αυτήν ακριβώς την αδυναμία της απαραίτητης προετοιμασίας για την επόμενη μέρα.
Σε κάθε περίπτωση, οι ειδικοί επί του θέματος τον έχουν χαρακτηρίσει ως την πεμπτουσία του πραγματιστή πολιτικού, ενός ανθρώπου που δεν υπήρξε ποτέ δέσμιος ιδεολογικών αγκυλώσεων αλλά έδινε πάντα προτεραιότητα στις ρεαλιστικές συγκυρίες και προσπαθούσε να απαντήσει στις αληθινές ανάγκες, επιχειρώντας να υπερβεί τους κρατικούς αυτοματισμούς και να εναρμονιστεί με το zeitgeist της εποχής. Ίσως αυτό να είναι και ένδειξη ενός αφελούς ιδεαλισμού που φαντάζει ανεπίτρεπτος στην εποχή μας. Ίσως πάλι να είναι και το απόσταγμα της κληρονομιάς του.
