Κείμενο: Ιάκωβος Δ.Μιχαηλίδης, Καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, ΑΠΘ
Η ενασχόληση με την ιστορία είναι, πέραν από μια επαγγελματική ανάγκη -συχνά διαστροφή- και ένας δρόμος για την αυτογνωσία. Ορισμένες φορές, μάλιστα, ο επαγγελματίας ιστορικός δεν γνωρίζει που μπορεί να τον οδηγήσει η έρευνά του. Είναι καλό, πιστεύω, κάποιες φορές να παρασυρθεί από τα πάθη του, να αφουγκραστεί νοσταλγικά τις πηγές του ανασύροντας βήμα-βήμα τα κομμάτια ενός πολύβουου και πολυεπίπεδου ψηφιδωτού.
Κάτι τέτοιο ήταν και η αφόρμηση αλλά και το αποτέλεσμα της δικής μου έρευνας. Τα «Ορφανά της Ελληνικής Επανάστασης» δεν ήταν ο πρωταρχικό στόχος της. Στην κυριολεξία, ελάχιστα πράγματα γνώριζα γι’ αυτά και ιδίως για τα παιδιά που μεταφέρθηκαν στις ΗΠΑ.
Η συγκεκριμένη μελέτη στάθηκε το απόσταγμα μιας συστηματικής ενασχόλησης με την Ελληνική Επανάσταση για περίπου δεκαπέντε χρόνια. Δεν προϋπήρχε ως ερώτημα, δεν βασίστηκε σε κάποιο συντεταγμένο αρχείο. Αντίθετα ξεπρόβαλε δειλά, δειλά όσο με τα χρόνια κατανοούσα καλύτερα την Επανάσταση, γνωριζόμουν με τους πρωταγωνιστές και τα υποκείμενά της, κατανοούσα τις προοπτικές και τις αντιφάσεις της.
Κάθε φορά που διάβαζα για την Καταστροφή της Χίου, το Ολοκαύτωμα της Νάουσας, τη Σφαγή των Ψαρών ή την Έξοδο του Μεσολογγίου ερχόμουν κοντύτερα στους απλούς ανθρώπους που βίωσαν τα γεγονότα αυτά, ένιωθα πως αντιλαμβανόμουν όλο και περισσότερο τον τρόμο αλλά και το μεγαλείο της ψυχής τους.
Δεν γεννήθηκαν ήρωες αλλά έγιναν. Κι αυτοί που το αίμα τους λίπανε τη γενέθλια γη αλλά και όσοι βρέθηκαν στην αιχμαλωσία, πουλήθηκαν ως σκλάβοι στα παζάρια της Ανατολής, αποχωρίστηκαν από πρόσωπα αγαπημένα, χάθηκαν ξεχασμένοι από αγίους και δαίμονες, ένας θεός ξέρει που και με ποιο τρόπο. Και όσο οι πηγές ξετυλίγονταν η μία μετά την άλλη μπροστά μου, στοίχειωναν τις ημέρες αλλά κυρίως τα βράδια μου, καθώς οι ανώνυμοι αποκτούσαν οντότητα, επώνυμο, οικογένεια και πατρίδα. Και αν ο Φιλελληνισμός της περιόδου της Ελληνικής Επανάστασης είναι ένα φαινόμενο σημαντικό και πολυμελετημένο, για μένα στάθηκε πηγή παρθένα και ανόθευτη, αστείρευτη χαρίζοντάς μου γουλιά, γουλιά τις ομορφιές της.
Όπως κάθε Επανάσταση έτσι και η Ελληνική δεν αφορά μόνο τα μεγάλα πολιτικά και διπλωματικά γεγονότα, τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, τους πρωταγωνιστές και τις επιλογές τους. Κυρίως σχετίζεται με τα μικρά, τα καθημερινά, τα αυτονόητα, αυτά που ενυπάρχουν επί αιώνες στη ζωή των απλών ανθρώπων, οριοθετούν και καθορίζουν τις σχέσεις τους και τα οποία συμπαρασύρονται, σκορπίζονται στους τέσσερις ανέμους κάθε φορά που ξεσπούν οι επαναστατικές θύελλες. Βεβαίως κάτι τέτοιο θα ήταν λογικό και ίσως αναμενόμενο αν και πάλι δεν είχε να κάνει με τη ζωή όλων των ανθρώπων, επώνυμων και ανώνυμων που η μοίρα το θέλησε να γίνουν, εκόντες άκοντες, τα ενεργούμενα, συχνά τα θύματα μιας αλλαγής, επώδυνης και βασανιστικής, που σφράγισε τη ζωή τους με τρόπο ανεπανάληπτο, αναπόδραστο, μη αντιστρέψιμο και δραματικό.
Η ιστορία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας έχει δικαιολογημένα καταλάβει εξέχουσα θέση στις επαναστάσεις της εποχής της Νεοτερικότητας. Δίχως διάθεση για υπερβολές, δικαίως συμπεριλαμβάνεται στην αλυσίδα των επαναστατικών κινήσεων που διαμόρφωσαν εν πολλοίς την ιστορία των εθνών-κρατών, από κοινού με την Αμερικανική, τη Γαλλική και την Επανάσταση στη Λατινική Αμερική. Γενιές και γενιές ιστορικών χάνονται στα πολυδαίδαλα μονοπάτια της προσπαθώντας να αποκρυπτογραφήσουν τα μυστικά της.
Η έρευνα είναι γεμάτη συγκινήσεις και απρόβλεπτα. Τα «Ορφανά της Ελληνικής Επανάστασης» μου το επιβεβαίωναν σχεδόν καθημερινά. Ήταν η γνωριμία μου με τον σπουδαίο καθηγητή Μανώλη Παράσχο στη Βοστώνη, τον άνθρωπο που ασχολήθηκε, περισσότερο από κάθε άλλον, με το ζήτημα. Περάσαμε ώρες μαζί συζητώντας τις λεπτομέρειες και αναζητώντας σχολαστικά τα απομεινάρια του ψηφιδωτού. Και εκείνα μας αποζημίωσαν απλόχερα.
Πώς μπορεί να κρύψει κανείς τη συγκίνησή του όταν βρεθεί μπροστά στον τάφο της μικρής Ψαριανής Γαρυφαλλιάς Μιχάλμπεη που πέθανε στην τρυφερή ηλικία των 13 ετών και έκτοτε δεν έμαθε κανείς τίποτε γι’ αυτήν, έως τη στιγμή που ο κ. Παράσχος ανακάλυψε τον τάφο στον οποίο βρίσκεται θαμμένη; Και πώς μπορεί να μείνει αδιάφορος όταν ακούσει τη μουσική της μαζούρκας που γράφτηκε στη μνήμη της πριν από 150 χρόνια και έκτοτε παρέμενε πεισματικά στη σιωπή, φυλαγμένη στα Εθνικά Αρχεία των ΗΠ; Το ίδιο συμβαίνει και με τη μυθιστορηματική ιστορία του μικρού Ψαριανού Γεώργιου Σαρηγιάννη, οι απόγονοι του οποίου συντηρούν σχολαστικά την μνήμη του έως και σήμερα, όπως και εκείνοι του Χιώτη Γεωργίου Καλβοκορέσση, αλλά και του Ναουσαίου Γρηγόρη Περδικάρη.
Η συγκίνηση της έρευνας συμπληρώθηκε από την αισθητική απόλαυση που προσέφερε η οπτικοποίηση της ιστορίας των ορφανών Ελληνόπουλων από την ελculture Productions, με τη σειρά ντοκιμαντέρ Τα ορφανά του 1821: Ιστορίες Αμερικανικού Φιλελληνισμού, η οποία προβάλλεται από την ΕΡΤ2, μέσω του ΕΡΤ World μεταδίδεται σε όλο τον κόσμο, ενώ η ανάρτησή της στο ERTflix εξασφαλίζει τη διαχρονική παρουσία της. Μερίμνησαν γι’ αυτό ο Νίκος Βερβερίδης, ο Πέτρος Αδαμαντίδης και οι άξιοι συνεργάτες τους, τους οποίους και ευχαριστώ θερμά. Με τον τρόπο αυτό μια συγκινητική ιστορία διαμεσολαβείται με τον πιο σύγχρονο τρόπο και εντάσσεται στη σφαίρα της δημόσιας ιστορίας φθάνοντας σε όλους τους τηλεθεατές.
Όλα τα ορφανά της Ελληνικής Επανάστασης, κι εκείνα που έμειναν επώνυμα στην ιστορία αλλά και όσα ο χρόνος ξεθώριασε τη μνήμη τους, είναι η διαρκής υπόμνηση πως η ιστορία γράφεται από τους ανθρώπους και διαβάζεται προκειμένου να διηγηθεί τις ιστορίες τους.
Η σειρά ντοκιμαντέρ «Τα ορφανά του 1821: Ιστορίες Αμερικανικού Φιλελληνισμού» διαθέσιμη στο ERTFLIX
Επιστημονική επιμέλεια: Ιάκωβος Μιχαηλίδης/ Μανώλης Παράσχος
Σκηνοθεσία: Δημήτρης Ζησόπουλος
Παραγωγοί: Πέτρος Αδαμαντίδης, Νίκος Βερβερίδης
