Η Θεσσαλονίκη ξαναβρήκε την έκθεση βιβλίου της και το βιβλίο ξανασυνάντησε το κοινό του. Αυτό ένιωσα τις τέσσερις μέρες που πέρασα στην 19η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης (4-7 Μαΐου 2023), την πρώτη ουσιαστικά μετά το 2019, με μια προσπάθεια μέσα στην πανδημία, που όμως ήταν πολύ περιορισμένη.
Τώρα ήταν ακριβώς το αντίθετο. Σαν να ήθελε η έκθεση να αποζημιώσει γι’ αυτά τα χρόνια της σιωπής και της ακινησίας, σαν να δίψαγε ο κόσμος για τις δια ζώσης συναντήσεις που έλειψαν τόσο. Όσο κι αν λέμε ότι το βιβλίο είναι ένα ταξίδι, οι άνθρωποί του είναι ο χάρτης του.
Του έδωσε και κατάλαβε λοιπόν η διοργάνωση του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού: 600 εκδηλώσεις με 1.200 ομιλητές, πάνω από 600 Έλληνες και ξένοι επαγγελματίες του βιβλίου, παράλληλες εκδηλώσεις σε χώρους της πόλης, εκθέσεις και νέα προγράμματα με βασικότερο το 1ο Διεθνές Επαγγελματικό Πρόγραμμα (fellowship) με καλεσμένους επαγγελματίες του βιβλίου – εκδότες και πράκτορες – απ’ όλον τον κόσμο.
30-35% αύξηση σημείωσαν οι επισκέπτες της έκθεσης από το 2019 με ρεκόρ επισκεψιμότητας 90.000 άτομα και το αισιόδοξο ήταν ότι κυριαρχούσαν οι νέοι. Όχι μόνον οι συνήθεις θαμώνες των εκθέσεων βιβλίου κι όχι μόνον συγγραφείς και εκδότες, αλλά νέα παιδιά, περίεργα, που άνοιγαν κουβέντες στα περίπτερα και μετείχαν ενεργά στις συζητήσεις, νέοι γονείς με μικρά παιδιά παντού («Μαμά, μαμά, θέλω αυτό με το δεινόσαυρο!»), κορίτσια κι αγόρια ντυμένα ιππότες, μάγισσες, ξωτικά τριγύριζαν με τον φυσικότερο τρόπο ανάμεσα στην έκθεση, στο περίπτερο της τιμώμενης χώρας (ΗΠΑ) και στο φεστιβάλ Comic Con που πραγματοποιούνταν σε διπλανό χώρο της Helexpo. Και πάντα βέβαια αυτό το μικρό, υπέροχο ποσοστό επισκεπτών κάθε έκθεσης, που συλλέγει φυλλάδια και αναμνηστικά από κάθε περίπτερο και για το οποίο δεν παύω να αναρωτιέμαι, αν θα τα διαβάσει, αν θα τα κρατήσει σπίτι και για πόσο.
Η φετινή καινοτομία ήταν το 1ο επαγγελματικό πρόγραμμα fellowship, κάτι που κάλλιο αργά παρά ποτέ ξεκίνησε με στόχο την ενίσχυση του διεθνούς δικτύου συνεργασιών και την αύξηση λογοτεχνικών μεταφράσεων αξιοποιώντας και το GreekLit, φέρνοντας κοντά τους Έλληνες εκδότες με 20 επαγγελματίες του βιβλίου από το εξωτερικό για την προώθηση της ελληνικής βιβλιοπαραγωγής έξω. Έτσι, πραγματοποιήθηκαν b2b συναντήσεις, συζητήσεις για την ανταλλαγή καλών πρακτικών και γνωριμία με ξένες αγορές βιβλίου. Αντίστοιχα ένα μεγάλο μέρος του προγράμματος αφιερώθηκε σε διεθνή και ευρωπαϊκά προγράμματα για την προώθηση των νέων συγγραφέων, της μετάφρασης, της αγοράς των βιβλίων. Όπως μας είπε ο fellow Mauro Spagnol, διευθυντής του Books Everywhere (Μεγάλη Βρετανία): «Συνεργαζόμουν με Έλληνα εκδότη πολλά χρόνια και νόμιζα ότι γνώριζα την ελληνική αγορά. Αλλά πόσο λάθος ήμουν! Μόνο με το να έρθω στη έκθεση κατάφερα να διαπιστώσω με πόσους εκδότες δεν είχα επαφή και πόσοι δυνητικά νέοι πελάτες υπάρχουν για να εκπροσωπήσεις ή για να πουλήσεις. Αν άξιζε; Ναι! Ήταν η πρώτη φορά, μπορούμε μόνο να βελτιωθούμε. Έχει γίνει καλή δουλειά, καλό πρόγραμμα, κάποια σεμινάρια ήταν εξαιρετικά. Θα σύστηνα στο μέλλον ακόμα μεγαλύτερη εμπλοκή του fellowship, ως μέρος του προγράμματος και της έκθεσης».
Πάρα πολλές οι εκδηλώσεις με συγγραφείς και ανθρώπους του βιβλίου, ίσως περισσότερο απ’ ό,τι χρειαζόταν παράλληλες και κοντινές τόσο σε χρονική όσο και σε χωρική μεταξύ τους απόσταση. Μεγάλη έμφαση δόθηκε στη μετάφραση με έντονη την παρουσία μεταφραστών στις εκδηλώσεις και σε περίπτερο της έκθεσης. Θίχτηκαν θεματικές, όπως η διδασκαλία της μετάφρασης, τα όρια και οι περιορισμοί της γλώσσας, της κουλτούρας, της θρησκείας στη συνάντηση των λογοτεχνικών έργων με τους αναγνώστες ή ο ρόλος των μεταφραστών ως πολιτιστικών πρεσβευτών ή ως κυνηγών ταλέντων, όπως χαρακτηριστικά ειπώθηκε, καθώς πολλοί επιλέγουν μόνοι τους να μεταφράσουν και να παρουσιάσουν στους εκδότες έργα που ανακάλυψαν και ξεχώρισαν. Ήρωες τους χαρακτήρισαν οι νεαρές νικήτριες του ευρωπαϊκού βραβείου λογοτεχνίας, αφού όχι μόνον συμπορεύονται σε όλη την έκδοση του βιβλίου, αλλά χωρίς αυτούς δεν θα είχαν διαβάσει όλα αυτά τα μεταφρασμένα βιβλία που τις επηρέασαν και τις ενέπνευσαν να γίνουν συγγραφείς. Ιδιαίτερες αναφορές έγιναν στη μετάφραση από και σε αραβόφωνες γλώσσες που αμέσως διαχέονται σε τουλάχιστον 20 χώρες, χτίζοντας γέφυρες κατανόησης και διαλόγου μεταξύ του αραβικού και ευρωπαϊκού πολιτισμού. Την τιμητική τους είχαν επίσης οι βαλκανικές χώρες, με πολλά περίπτερα και πάνελ σχετικά με τις συνέργειες και τις μεταφράσεις. Είναι κι αυτό μια απάντηση σε πολλούς ατζέντηδες που, όπως ειπώθηκε, φαντάζονται αυτές τις χώρες τόσο μακρινές και άγνωστες.
Παράλληλα προβληματισμοί μοιράστηκαν σχετικά με τη μετάφραση του queer και την απόδοση πολιτικά ορθών όρων. Στο θέμα της πολιτικής ορθότητας εστίασε και άλλο ένα πάνελ με Έλληνες και ξένους συμμετέχοντες που τοποθετήθηκαν στο επίκαιρο ζήτημα που έχει προκύψει σε χώρες όπως η Μεγάλη Βρετανία, με την αντικατάσταση των μη πολιτικά ορθών λέξεων σε κλασικά έργα. Χαρακτηριστικά αναφέρθηκε ότι πρέπει να διατηρείται η γραφή του κάθε λογοτέχνη, με την ιστορική της αξία, ενδεικτική της εποχής που γράφτηκε, ενώ μπορεί να προστεθεί μια εισαγωγή ή ένα επίμετρο που να εξηγεί το πλαίσιο. Έτσι το έργο αποτελεί και μια καλή αφορμή για συζήτηση και εκπαίδευση, μια εκπαίδευση που παρεμπιπτόντως χρειάζεται να αναπτυχθεί περισσότερο γύρω από τις σπουδές φύλου.
Όσον αφορά τον ελληνικό χώρο, που μαστίζεται από την έλλειψη καταγραφής και στοιχείων, ο Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ) παρουσίασε μεταξύ άλλων έρευνα για την αγορά του βιβλίου 2019-2022.
Σύμφωνα με αυτήν, καθένα από αυτά τα χρόνια είχαμε περίπου 12.000 νέους τίτλους, με το έντυπο βιβλίο να κυριαρχεί, με το λογοτεχνικό και ακαδημαϊκό βιβλίο ως προτίμηση (εκεί βέβαια συμπεριλαμβάνονται τα φοιτητικά συγγράμματα) και με μια ανάκαμψη του παιδικού βιβλίου. Ως προς τις μεταφράσεις έχουν ανέβει οι σκανδιναβικές γλώσσες, κυρίως λόγω των αστυνομικών μυθιστορημάτων, ενώ ενδιαφέρον είναι ότι το 10% των εκδοτών παράγει το 70% της βιβλιοπαραγωγής. Οι Έλληνες πάντως εξακολουθούν να μην είναι φανατικοί αναγνώστες, αφού το 35% δήλωσε ότι δεν διαβάζει κανένα βιβλίο, το 34% διαβάζει 1-4 βιβλία το χρόνο και το 31% 5-10+ βιβλία. Από τους πιο φανατικούς αναγνώστες, το 54% είχε ως παιδί στο περιβάλλον του τουλάχιστον έναν φανατικό ενήλικα αναγνώστη. Όπως μας δήλωσε ο Πρόεδρος του ΔΣ του ΟΣΔΕΛ Αντώνης Καρατζάς, υπάρχει ακόμα ένδεια δεδομένων. Οι σοβαρές, εξειδικευμένες έρευνες έχουν ένα μεγάλο κόστος που δεν μπορούν να το διαθέσουν εκδότες ή δημιουργοί, αλλά δυστυχώς ούτε και το κράτος. Εκεί μπορεί να βοηθήσει ο ΟΣΔΕΛ, που επιπλέον έχει το πλεονέκτημα, σπάνιο για την Ελλάδα, να είναι ο μόνος συλλογικός οργανισμός διαχείρισης έργων λόγου και να περιλαμβάνει εκδότες και δημιουργούς, ενώνοντας αυτόν τον χώρο και αποτελώντας και ένα θετικό παράδειγμα στο εξωτερικό.
Ο ΟΣΔΕΛ παρουσίασε επίσης τη βιβλιογραφική του βάση, οσδέλnet. Όπως μας είπε ο κ. Καρατζάς, αυτή τη στιγμή είναι ό,τι πιο πλήρες υπάρχει γιατί έγινε συστηματική δουλειά, με σύγχρονα λογισμικά και βελτιώνεται διαρκώς, ώστε να γίνεται πιο ευέλικτη και εύχρηστη, τόσο για τους εκδότες που είναι ουσιαστικά οι τροφοδότες του συστήματος, όσο και για την αγορά του βιβλίου. «Επενδύουμε σε λογισμικό και η βάση διαθέτει σύγχρονα βιβλιογραφικά δεδομένα, επικοινωνεί με τα ERPs των εκδοτών και είναι πολύ εύκολη στο χειρισμό. Αφού εκπαιδεύονται διαδικτυακά από στελέχη του ΟΣΔΕΛ, καταχωρούν τα βιβλία οι ίδιοι οι εκδότες, οι οποίοι μέσω αυτού λαμβάνουν και την αποζημίωση που τους αναλογεί από τον ΟΣΔΕΛnet. Μπορεί κανείς να δει τα υπό έκδοση βιβλία, αποσπάσματα των εκδόσεων και να επισκεφθεί αν θέλει την ιστοσελίδα του εκδότη μέσω link. Είναι απίθανα ενδιαφέρον».
Τη βάση δεδομένων ΒιβλιοNet επίσης αναπτύσσει το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, μια παράλληλη κίνηση που όπως μας εξηγήθηκε οφείλεται σε δεσμεύσεις του δημοσίου και των αντίστοιχων διαδικασιών που δεν επιτρέπουν τη συγχώνευση με βάσεις όπως του ΟΣΔΕΛ.
Άλλη μια πλατφόρμα που παρουσιάστηκε, από την ποιήτρια Δανάη Σιώζιου, είναι η Βιβλιογεωγραφία, η πρώτη συστηματική χαρτογράφηση κάθε είδους εκδηλώσεων για το βιβλίο που πραγματοποιούνται καθημερινά σε όλη την Ελλάδα.
Η ψηφιακή εποχή, η τεχνητή νοημοσύνη, το βιβλίο και οι νέες τεχνολογίες – στην ανάγνωση, στην παραγωγή, στην προώθηση βιβλίων – ήταν άλλη μια θεματική που απασχόλησε την έκθεση. Προβληματισμό προκάλεσε η διασφάλιση των δικαιωμάτων και της πνευματικής ιδιοκτησίας, η υποκατάσταση της έρευνας και συγγραφής από AI τεχνολογία, όπως είναι το ChatGPT και η ανάγκη ρυθμιστικού πλαισίου. Ενδιαφέρουσα ήταν και η συζήτηση για το βιβλίο και τα reels του bookstagram και το booktok του Tik Tok, το οποίο, όπως είπαν οι ομιλητές, δημιούργησε ένα νέο κοινό από εφήβους, που δεν είχαν καμία προηγούμενη σχέση με το βιβλίο. «Απανωτά σοκ» διηγούνται ότι έπαθαν οι βιβλιοπώλες βλέποντας παιδιά, συνειδητοποιημένα και ενήμερα, να ζητούν επίμονα τίτλους νέων συγγραφέων, κλασικών ή και βιβλία από το backlist των εκδοτών και μάλιστα στα αγγλικά. Οι γονείς πήγαιναν ανήσυχοι να δουν τι ποιότητας είναι τα βιβλία που έκαναν το παιδί τους να αρχίσει ξαφνικά να διαβάζει, ενώ σε κάποια βιβλιοπωλεία δημιουργήθηκαν ειδικές γωνίες με τα «βιβλία του τικ τοκ». Το κλασικό μάρκετινγκ των εκδοτών παρακάμφθηκε και δημιουργήθηκε ένα νέο, που έβαλε περισσότερο τους αναγνώστες στην εξίσωση. Μοιάζει λοιπόν να ξανακερδήθηκαν οι νέοι, αλλά το ερώτημα είναι πώς αυτοί οι αυτό-οργανωμένοι πυρήνες θα στηριχτούν για να συνεχίσουν και να εξελιχθούν. Ενδιαφέρουσα επίσης ήταν η παρουσίαση του JukeBooks, της πλατφόρμας audiobooks που συμπλήρωσε μέσα σε 8 μήνες 300 χιλιάδες ώρες ακρόασης, μέσο όρο 4-5 βιβλία το μήνα και συνολικά 600 τίτλους μέχρι σήμερα μέσα από 120 φωνές.
Θέματα έμφυλης ταυτότητας, αλλά και το #metoo ήταν επίσης εκεί μέσα από βιβλιοπαρουσιάσεις και δράσεις, όπως το ”She Said” των βραβευμένων με Pulitzer δημοσιογράφων, Τζόντι Κάντορ και Μέγκαν Τούι με θέμα τον ρόλο της δημοσιογραφίας στη σύγχρονη δημοκρατία και τη σχέση εξουσίας και ΜΜΕ, η «Ψεύτρα και η πόλη», της Ayelet Gundar-Goshen (εκδ. Καστανιώτη), η Κουήρ Ανθολογία Ποίησης, «Η μεταμόρφωσή της» της Αμάντας Μιχαλοπούλου (εκδ. Καστανιώτη) και άλλα.
Θραύση έκαναν οι εκδηλώσεις και τα βιβλία Ελλήνων συγγραφέων, καθώς και ξένων προσκεκλημένων, όπως ο Βούλγαρος Georgi Gospodinov (Χρονοκαταφύγιο, εκδ. Ίκαρος), ο Σενεγαλέζος Mohamed Mbougar Sarr, που κέρδισε το βραβείο Γκονκούρ το 2021 (Η πιο μυστική μνήμη των ανθρώπων, εκδ. Πατάκη), ο Παλαιστινιο-Ισλανδός Mazen Maarouf, ο Βρετανός James Wood (Πώς δουλεύει η λογοτεχνία, εκδ. Αντίποδες) ή η συγγραφέας από την τιμώμενη φέτος χώρα, τις ΗΠΑ, Claire Messud (Η γυναίκα του επάνω ορόφου, εκδ. Gutenberg).
Ενημερωθήκαμε για θεσμούς και βραβεία, όπως το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας EUPL της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Εκδοτών (FEP) και τις ευκαιρίες που δίνει στους νικητές, αλλά και στους συμμετέχοντες ευρύτερα, η Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου της UNESCO και τι σημαίνει η διάκριση για μια πόλη, την πρωτοβουλία PublisHer για την ανάδειξη και προώθηση των γυναικών στον εκδοτικό τομέα που εξακολουθεί να είναι ανδροκρατούμενος και η ομάδα Publishers without Borders.
Όπως σχολίασε ο fellow Prashant Pathack, εκδότης του Wonderhouse και Rights Director του Fingerprint Publishing (Ινδία), ξεκίνησαν στην πανδημία, τον Μάρτιο 2020, ως μια ομάδα με σκοπό να βοηθούν τους εκδότες παγκοσμίως να επικοινωνούν μεταξύ τους, να μοιράζονται εμπειρίες, γνώσεις και προβληματισμούς, να ενημερώνονται για προγράμματα, όπως για παράδειγμα τα fellowships. «Μας βοήθησε πολύ μέσα στην πανδημία, όπου κάναμε online sessions ή φέρναμε καλεσμένους να μιλήσουν για τα εκδοτικά. Είναι ένα άτυπο δίκτυο, μια ομάδα που έχει φτάσει τα 5.000 μέλη με 5 διαχειριστές, την οποία όμως δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιείς για να προβάλεις τη δουλειά σου, αν και σίγουρα προκύπτουν μέσα από αυτό ευκαιρίες που αργότερα μπορεί να οδηγήσουν σε επαγγελματικές συνεργασίες».
Οι Λέσχες Ανάγνωσης ήταν επίσης παρούσες με συναντήσεις σε μια εποχή ανασυγκρότησης με επαναφορά τόσο των δια ζώσης συναντήσεων όσο και της πλατφόρμας που σχεδιάζει το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού για τη δικτύωσή τους. Δημιουργούνται νέες λέσχες και πολύς ήταν ο κόσμος που έδωσε στοιχεία επικοινωνίας στους διοργανωτές για να συμβάλει σε επόμενες εκδηλώσεις των λεσχών. Αλλά και η Future Library, το δίκτυο 101 δημόσιων και δημοτικών βιβλιοθηκών, ήταν εκεί, με την καμπάνια «Επενδύουμε στο Βιβλίο – ΕμπλουτίΖΟΥΜΕ το Μέλλον! 2023 – 2025» και με στόχο 20.000 βιβλία στις δημόσιες και δημοτικές βιβλιοθήκες κάθε χρόνο. Μάλιστα η ΚΕΔΕ διέθεσε 30 χιλιάδες ευρώ για την προμήθεια βιβλίων. Μια κίνηση που έχει ενδιαφέρον, αν σκεφτεί κανείς και τον προβληματισμό που τέθηκε μεταξύ άλλων και σε εκδήλωση για τον ψηφιακό δανεισμό για το πώς μπορεί να συγκεραστεί η κάλυψη των αναγκών των αναγνωστών που δεν έχουν πρόσβαση σε βιβλία μέσω δανειστικών βιβλιοθηκών (εγώ πάντως σε αυτές αγάπησα το βιβλίο μικρή!), χωρίς να θίγονται οι πωλήσεις των βιβλίων, μέσω των οποίων χρηματοδοτείται η έκδοση νέων βιβλίων και η αμοιβή συγγραφέων και μεταφραστών. Λαμβάνοντας βέβαια υπόψη και την αποζημίωση που θα δώσει το κράτος για το δημόσιο δανεισμό από βιβλιοθήκες βάσει νόμου, ο οποίος μοιράζεται κυρίως στους δημιουργούς και κατά ένα μικρότερο μέρος στους εκδότες.
Ενημερωθήκαμε για το Διαβάζω για τους Άλλους που στηρίζει την προσβασιμότητα στην ανάγνωση των ατόμων με ολική ή μερική απώλεια όρασης. Για το διεθνές πρότζεκτ ”New Stages Southeast” του Goethe-Institut που υποστήριξε νέους Έλληνες θεατρικούς συγγραφείς διερευνώντας τη νέα «γλώσσα» που χρησιμοποιούν. Για το ευρωπαϊκό πρόγραμμα ανταλλαγής φιλοξενίας για αναδυόμενους συγγραφείς και μεταφραστές ”Ulysses Shelter” που ξεκίνησε από εκδότες στην Κροατία και στην Ελλάδα δημιουργώντας ένα δίκτυο για την ενθάρρυνση νέων επαφών, συνεργασιών και μεταφράσεων. Επίσης απονεμήθηκε το Βραβείο Νέων Σχεδιαστών/-ριών Βιβλίου (Young Book Designers Award), ένας νέος θεσμός που γεννήθηκε στην ΔΕΒΘ το 2021 αναδεικνύοντας τη δυναμική σχέση μορφής και περιεχομένου στη δημιουργία του βιβλίου.
Εν κατακλείδι, ήταν μια πετυχημένη έκθεση, με αισιοδοξία από τον νέο κόσμο εντός και εκτός περιπτέρων, με εντονότερο το διεθνές στοιχείο, τη δικτύωση και τις συνεργασίες και με σημαντικές καινοτομίες, όπως το επαγγελματικό πρόγραμμα. Ένα πρόγραμμα, το οποίο χρειάζεται να εξελιχθεί. Να συμμετέχουν περισσότεροι Έλληνες εκδότες τόσο στις συναντήσεις, όσο και σε σεμινάρια και δράσεις, να ετοιμαστούν κατάλογοι στα αγγλικά, να προετοιμαστούν καλύτερα οι συναντήσεις, να υποστηρίζεται από δράσεις όλη την προηγούμενη χρονιά. Όπως χρειάζεται να εξελιχθούν και εργαλεία ψηφιοποίησης και καλύτερης πρόσβασης στην πληροφορία για την έκθεση πριν, κατά και μετά τη διοργάνωση. Όλα αυτά όμως χρειάζονται μια τακτική χρηματοδότηση πέρα από τα προγράμματα ΕΣΠΑ με τους συνακόλουθους περιορισμούς τους. Χρειάζονται επίσης «χέρια» και ο κόσμος του Ιδρύματος που δουλεύει για τις εκθέσεις αυτές, και τις δράσεις γενικότερα, είναι ελάχιστος – και ηρωικός. Σε ένα «πνευματικό και πολιτισμικό forum της Ελλάδας», που όντως βασίζεται στο μεγάλο πνευματικό δυναμικό της χώρας, όπως το χαρακτήρισε ο Πρόεδρος του ΕΙΠ Νίκος Κούκης, και σε ένα είδος «Ηνωμένων Εθνών για τον πολιτισμό», όπως χαρακτήρισε τις εκθέσεις βιβλίου η Jacks Thomas, διευθύντρια της Bologna Book Plus, χρειάζεται να δοθεί η ανάλογη προσοχή.
