Ο αρχικός λόγος που με έφερε τον Σεπτέμβριο στην Ξάνθη ήταν άλλος, αλλά στο πίσω μέρος του μυαλού μου η Ξάνθη είναι πάντα η πόλη όπου ζει η Γλυκερία Μπασδέκη, η σημαντικότερη ίσως πένα της γενιάς μας στο ελληνικό θέατρο. Μακριά από την Αθήνα όπου συμβαίνουν όλα στο χώρο μας, χωρίς να βιοπορίζεται από τα γραπτά της, αποτελεί μια ευτυχή ειδική περίπτωση, μια από τις ιδιοφυείς εξαιρέσεις που σημαδεύουν με τα γραπτά τους την εποχή τους. Η απελπισμένη της τρυφερότητα και ο μοναδικός συνδυασμός γνώσης και ενσυναίσθησης πάνω στην ιστορία προσώπων και τόπων, σωμάτων και ψυχών, της έδωσαν άμα τη εμφανίσει μια ξεχωριστή θέση στην καρδία όποιου αγαπά την Τέχνη του θεάτρου στη χώρα μας. Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς; «Στέλλα travel – Η γη της απαγγελίας», «Αχ!», «Ραμόνα travel –H γη της καλοσύνης», «Αμάραντα»…
Η συζήτηση αυτή δεν έγινε απαραιτήτως ως συνέντευξη, αλλά μάλλον ως μια κουβέντα μεταξύ φίλων –το σημειώνω αποκλειστικά επειδή το ύφος πιθανότατα το προδίδει. Περνούσαμε συνειρμικά από εκλεκτικές συγγένειες σε λογοτεχνικές αναφορές, από ιστορίες του παρελθόντος σε όνειρα για το μέλλον. Αφορμή για τη δημοσίευσή της, «Οι επτά θάνατοι της Αντώνας» των bijoux de kant σε δικό της κείμενο, που μπορούμε να απολαύσουμε στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση μέχρι τις 4 Δεκεμβρίου.
Η έκπληξη είναι ότι ξαφνικά βρισκόμαστε στην Ξάνθη.
Έκπληξη και για την ίδια την Ξάνθη!
Πρέπει να έχεις καιρό να κατέβεις στην Αθήνα.
Ναι. Έχω μπλέξει με ένα παλιοσύστημα, που λέει η Μαρία Μήτσορα σε ένα διήγημα. Αυτό το παλιοσύστημα –ή τρελοσύστημα μάλλον… Ξέρεις τι είναι να ζεις με ασφαλιστικά μέτρα; Να μην τύχει ούτε στον εχθρό σου.
Σεβαστόν. Είναι ένα κομμάτι της κοινής μας μυθολογίας η Μήτσορα.
Η Μήτσορα είναι η μαμά μου, αλλά δεν το ξέρει. Και η αδελφή μου, και ο άντρας μου, και η κόρη μου, αλλά δεν το ξέρει. Την αγαπώ αδιανόητα.
Ποιοι άλλοι είναι μέλη της οικογένειας;
Τα ίδια και τα ίδια θα πω. Η Τζένη Μαστοράκη. Η Έρση Σωτηροπούλου. Η Ζυράννα. Η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη που ξέρει να με νοιάζεται όταν πιάνει το βαθύ σκοτάδι. Ο Θοδωράκης ο Γκόνης. Ο Γιάννης Σκουρλέτης. Ο Βάσος Γεώργας. Ο Στάθης Τσαγκαρουσιάνος, ο Στάθης μου. Ο Σαχτούρης με την οικογένεια Στουπάθη του.. Πολλοί Ρωμαίοι στρατηγοί που έρχονται και φεύγουνε… Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής… Άστα Γιώργο, δεν γλιτώνουμε. Και ο Διονύσιος Σολωμός πάντα. Είναι ένα παρεάκι ζώντων και νεκρών το οποίο λειτουργεί φιλικά, προστατευτικά. Με ποιους να κάνεις παρέα σήμερα; Εσύ με ποιους θα έκανες; Κι εσύ καλός είσαι για παρέα, αλλά εσύ εμφανίζεσαι πιο σπάνια, ενώ αυτοί είναι τακτικοί!
Είναι πιο διαθέσιμοι γιατί έχουν λύσει το βιοποριστικό τους.
Άκουσα το τελευταίο κείμενο του Τσιμάρα Τζανάτου. Θα σου πω μια φράση που μου έμεινε: «Στην τελική, οι νεκροί είναι περισσότεροι από τους ζωντανούς». Άμα το πάρεις αναλογικά, αυτός ο κόσμος αποτελείται από νεκρούς. Εμείς οι ζωντανοί είμαστε μια μειονότητα. Και μια που μιλάμε για μειονότητα και είμαστε στην Ξάνθη όπου παίζει πολύ το μειονοτικό, ναι, οι ζωντανοί είναι μειονότητα.
Όπως έζησα πάντως την καθημερινότητα της Ξάνθης, οι μειονότητες είναι ένα κομμάτι της. Όλοι είναι μέρος της. Είναι πολύ φυσικό.
Φυσικά. Είναι καλή η ραφή. Αν έρχεσαι από το Μωριά, από τη Ρούμελη, λίγο θα σοκαριστείς εδώ. Εμείς στη Λάρισα είμαστε πολυπολιτισμικοί. Νιώθω μια συγκίνηση εδώ, αν και δεν θα γίνει ποτέ η πόλη μου.
Ποια είναι η πόλη σου;
Η Ιεριχώ! Καμία, καμία. Η πόλη μου είναι η Ελλάδα που επιμένει. Να στο πω κι έτσι. Γιατί άμα καθίσεις πολύ σε μια πόλη τελικά θα σου γυρίσει καπέλο. Οι αόρατες πόλεις είναι οι καλύτερες!
Του Καλβίνο;
Οι λέξεις είναι οι καλύτερες πόλεις. Να σε τυλίγουν και να μπαίνεις μέσα. Έχεις σαφώς καταλάβει ότι έχω μεγαλώσει. Και η μόνη μου ελπίδα και παρηγοριά είναι να μπαίνω μέσα στις λέξεις όσο πιο πολύ, όσο πιο βαθιά.
Αυτό τον καιρό γράφεις ή διαβάζεις;
Αυτό τον καιρό τίποτα. Είναι ένας τεράστιος κενός χρόνος. Σταχανοβική, τρελή στην αρχή… Και μετά τίποτα. Ίσως γιατί νιώθω τύψεις όταν δουλεύω πολύ, γιατί είμαι υπέρ της τεμπελιάς. Και μπορεί αυτό να συμβαίνει, τώρα που το λες: όταν υπερ-παράγω υπάρχει ένας περίεργος μηχανισμός μέσα μου που μου λέει «σταμάτα τις μηχανές, κάνε απεργία». Μπορεί να είναι και μια δική μου προσωπική απάντηση στον καπιταλισμό, στην ενδοτικότητα -γιατί ενδοτικότητα υπάρχει παντού, και στην Τέχνη. Οι εντατικοί καλλιτέχνες με τρομάζουν.
Ναι, αλλά ξέρεις ποιος είναι εντατικός καλλιτέχνης; Ο φίλος μας Γιάννης Σκουρλέτης.
Ναι! Αλλά είναι η εξαίρεση του κανόνα. Είναι αστερίσκος. Ο εντατικός καλλιτέχνης που όμως μπορεί να είναι εντατικός με μια απίστευτη χαλαρότητα. Σε κάνει να πιστεύεις ότι δεν δουλεύει ποτέ! Ο τρόπος που κινείται, που περπατά, που μιλάει, σου δίνει την αίσθηση ότι είναι ένας flâneur. Αυτό είναι που μου αρέσει. Δεν σου δίνει ποτέ την εντύπωση της προσπάθειας.
Πώς γνωριστήκατε; Γιατί στο μυαλό μας ακόμα και τώρα σας έχουμε πολύ μαζί.
Ναι, είμαστε καλλιτεχνικό ζευγάρι. Καταπληκτικό αυτό! Το καλλιτεχνικό ζευγάρι είναι κάτι που με γοήτευε πάντα.
Πάνος Γαβαλάς-Ρία Κούρτη!
Ναι, ναι. Και τα ζευγάρια του καλλιτεχνικού πατινάζ πάντοτε με τρέλαιναν. Πάντα ήθελα να είμαι μια παρτενέρ. Δεν με ενδιέφερε τόσο να είμαι ζευγάρι, όσο να είμαι καλλιτεχνικό ζευγάρι. Τον Γιάννη τον θαύμαζα. Και επειδή τον θαύμαζα πολύ, ήρθε σε μένα. Τον παρακολουθούσα, και κάποια στιγμή επικοινώνησε μαζί μου και μου ζήτησε να γράψω γι’ αυτόν και τη bijoux de kant. Νόμιζα ότι είναι πλάκα, αλλά συμβαίνουν τα θαύματα. Είναι κάτι το φοβερό: εύχεσαι το αδιανόητο… Γιώργο, ό,τι θέλουμε πολύ έρχεται σε μας. Νομίζω ότι το παιχνίδι είναι στημένο από πριν. Οι γνωριμίες σε αυτό τον πλανήτη, σ’ αυτό τον κόσμο, είναι προγραμματισμένα ραντεβού. Αυτός που θα συναντήσουμε είναι αυτός που θέλουμε απεγνωσμένα να συναντήσουμε. Το καλό είναι ότι δεν το γνωρίζουμε. Γι’ αυτό έχουμε και μια αίσθηση του τυχαίου. Δεν υπάρχει τσάμπα και δεν υπάρχει τυχαίο.
Κι αφού δεν υπάρχει τσάμπα, με ποιο τρόπο πληρώνουμε;
Με αίμα. Η αιώνια ερώτησή μου είναι: Γιατί οι άνθρωποι, οι φίλοι μας, δεν έχουν καταλάβει την ματαιότητα, το σύντομο, το συντομότατο αυτού του βίου. Αυτού του βίου -μπορεί να υπάρχουν άλλοι βίοι παράλληλοι. Γιατί ακριβώς όλη αυτή η υπερεντατικότητα, όλο αυτό το αδιανόητο τρέξιμο να προλάβεις κάτι που δεν θα το προλάβεις; Και ξαναπάμε στα παλιά. Στο non-finito. Εμένα ήταν κάτι που με έχει συγκινήσει πάρα πολύ. Έχω βρει παλιά κεντήματα που βλέπεις ότι έχει κεντηθεί ένα μέρος, το άλλο έχει μείνει ακέντητο…
Το τελειώνεις ή μένει έτσι;
Το περνάς στον επόμενο. Ή κάθεσαι και το κοιτάς. Γιατί να είναι σημαντικό μόνο το τελειωμένο και το ολοκληρωμένο; Αυτή είναι και η αισθητική μου. Μου αρέσουν τα έργα, οι μουσικές, οι άνθρωποι που δεν είναι ολοκληρωμένοι. Έχουν περιθώρια να κεντηθούν. Όχι να βελτιωθούμε: να τελειώσουμε. Γενικώς καλό είναι να τελειώνεις αργότερα τα πάντα. Μάλλον να μην καταλάβεις: να φύγεις -επειδή έχουν φύγει πολλοί άνθρωποι τον τελευταίο καιρό- να φύγουμε χωρίς να καταλάβουμε ότι φεύγουμε γιατί ακριβώς είμαστε πάνω στο κέντημα. Έχει κι άλλο.
Στην περίπτωσή σου το κέντημα είναι η γραφή;
Μόνο. Δεν έχω άλλα ταλέντα. A, και το να είμαι καλή μαμά. Αυτό είναι το υπερ-ταλέντο μου. Ταλέντο: τι λέξη! Είναι μια ματωμένη λέξη το ταλέντο.
Γλυκερία, είσαι μια ειδική περίπτωση: τα κείμενά σου έχουν αγαπηθεί πολύ ενώ δεν ζεις στην πρωτεύουσα και δεν είναι ο βιοπορισμός σου η γραφή. Είναι η μέση εκπαίδευση.
Η μέση εκπαίδευση: τι ωραίο! Υπάρχει μία εκπαίδευση πριν και μια μετά: στη μέση. Μεσότητα αριστοτελική.
Υπάρχουν μερικές πολύ σπάνιες περιπτώσεις που λειτούργησαν έτσι. Μια άλλη είναι ο Σκαρίμπας. Δεν μπήκες ποτέ στον πειρασμό της καθόδου στην Αθήνα;
Όχι. Γιατί να κατέβω; Θα χαθώ. Πρώτον, ξέρεις ότι έχω το πρόβλημα του γεωγραφικού προσανατολισμού σε σημείο που ο άλλος παθαίνει νευρικό κλονισμό. Στην Αθήνα χάνομαι. Προτιμώ τα μικρότερα μεγέθη για να μπορώ πιο εύκολα να προσανατολίζομαι. Και εδώ στην Ξάνθη με δυσκολία κινούμαι -χάνω τις οδούς. Χθες στη Θεσσαλονίκη έκανα μια ώρα να βρω το άγαλμα του Βενιζέλου. Δεν ξέρω γιατί συμβαίνει αυτό. Έχω μια περίεργη σωματικότητα που αρνείται να φτάσει στο ραντεβού της, αρνείται να κινηθεί σωστά. Οπότε στην Αθήνα το πιθανότερο είναι να γυρνούσα γύρω-γύρω σε ατέλειωτους κύκλους.
Χθες πήγες στη Θεσσαλονίκη να δεις το «Ισλαχανέ».
Ναι. Πολύ ωραίο πρότζεκτ. Καμαρώνω που έγραψα για την Έλενα Τοπαλίδου –γιατί όπως σου έλεγα ήταν να τη συναντήσω. Γιατί το ήξερα. Δεν ήξερα πότε θα γίνει και πώς, αλλά τη συνάντησα. Είμαι ανθρωποκεντρική καλλιτέχνης. Όλα γίνονται από μένα για να συναντήσω συγκεκριμένους ανθρώπους. Όλα τα κάνω επί σκοπού στην τελική. Γράφω αυτό για να πάει στην Έλενα. Γράφω το άλλο για να το πάρει ο Γιάννης. Είμαι τόσο τυχερή. Τους ανθρώπους που θαύμαζα σιγά-σιγά τους συναντάω. Ξέρεις, παλιά προσπαθούσα να κάνω καλές πράξεις συνέχεια λόγω της αδιανόητης πλύσης εγκεφάλου από τα κατηχητικά. Είχα πειστεί ότι όσο πιο πολλές καλές πράξεις κάνεις, τόσο πιο εύκολα θα σου έρχονται τα καλά πράγματα στη ζωή. Έχω πραγματικά περάσει τόσους ηλικιωμένους απέναντι… Έχω κάνει απίστευτες πράξεις καλοσύνης, αλλά τις έκανα επί τούτου. Ωφελιμιστικά. Αυτή η θέαση της ζωής έχει μια ωφελιμιστική ηθική. Υπέρ του καλού, υπέρ του αγαθού.
Θα μπορούσα να ιδρύσω μια νέα σχολή: η σχολή του Αέναου Καλού. Δεν φοβάμαι το κακό, δεν ξέρω το κακό, δεν με ενδιαφέρει το κακό και νιώθω υπερδύναμη, ότι έχω υπερδυνάμεις ακριβώς ακολουθώντας την καλοσύνη. Είμαι πεπεισμένη ότι μόνο με το να πας με το σταυρό στο χέρι μπορεί να δεις κάτι καλό σε αυτή τη ζωή. Έχω την αντίθετη άποψη από αυτό που λένε: «πας με το σταυρό στο χέρι, και τι καλό είδες;» Δεν με ενδιαφέρει. Ξέρω ότι θα πεθάνω κάποια στιγμή και θα είμαι πάρα πολύ ανάλαφρη. Είναι αυτό το ανάλαφρο του χορού. Ξέρω ότι σου λέω πράγματα πολύ νεφελώδη, αλλά όσο μεγαλώνω συγκινούμαι απεριόριστα. Όλη τη μέρα θέλω να κλαίω. Ξέρεις πόσα πράγματα με συγκινούν από το πρωί μέχρι το βράδυ; Ένα τραγούδι, ένα χέρι, ένα βλέμμα, μια εικόνα. Τα παιδιά μου που ανθίζουν. Οι φίλοι μου. Και κλαίω και κλαίω… Κλαίω για ταινίες του Αγγελόπουλου, ας πούμε. Αυτά δεν τα λέμε…
Πώς αλλιώς;
Ναι, μπορεί να δω μια σκηνή στον ύπνο μου και να σηκωθώ και να κλάψω.
Πόσο έχω κλάψει με σκηνές από «Το ταξίδι στα Κύθηρα» ή το «Τοπίο στην ομίχλη»…
Και από την «Αναπαράσταση». Με τρελαίνει. Κλαίω σκεπτόμενη το φως του Αρβανίτη στις ταινίες του Αγγελόπουλου. Γι’ αυτό δεν μπορούμε να έχουμε μεγάλες παρέες. Αυτά τα πράγματα δεν μοιράζονται.
Είπες ότι τα πράγματα γίνονται επί τούτου, γιατί θες να συναντήσεις συγκεκριμένους ανθρώπους. Ποιους δεν έχεις συναντήσει ακόμα και τους έχεις στη λίστα σου;
Δεν έχω συναντήσει την Θεία Λένα Πλάτωνος, αλλά θεωρώ ότι η συνάντηση έχει γίνει. Δεν έχω την ανάγκη να τη συναντήσω γιατί είναι σα να με ξέρει, τόσες φορές που με έσωσε εν αγνοία της… Από ζώντες είμαι σε πολύ καλό δρόμο. Δεν μου λείπουν πάρα πολλοί. Βοήθησέ με λίγο. Ποιον πιστεύεις ότι θα έπρεπε να συναντήσω;
Να σκεφτώ… Τον Νίκο Καραθάνο. Θα ταιριάζατε πολύ.
Μα τον έχω συναντήσει. Σε αλλαγή ταξί! Είναι ωραίο αυτό: να μπαίνεις στο ταξί που άφησε ο Καραθάνος. Δεν είναι γκράντε συνάντηση, είναι όμως μια συνάντηση.
Τον Δημήτρη Μαυρίκιο.
Είμαι μεγάλη θαυμάστρια του.
Τον Τερζόπουλο… Αλλά πάνω απ’ όλα ήθελα να έχω συναντήσει τον Κοντραφούρη. Δεν πρόλαβα. Δεν θα με δεχόταν, μάλλον. Δεν με νοιάζει αυτό. Εμείς τα κορίτσια στην επαρχία είχαμε μια κιμωλία στην τσέπη και κάναμε τετράγωνα για να παίζουμε κουτσό. Έχω μάθει να μην περνάω το τετραγωνάκι μου. Όχι από δειλία, αλλά από ντροπαλοσύνη και σεβασμό. Άμα δεν μου ανοίξεις θα καθίσω απέξω να σε δω να βγαίνεις. Διακριτικά.
Κουτσό όπως του Κορτάσαρ;
Ναι. Είδες; Όλα συνδέονται. Περιμένω να πάω σχολείο σε λίγο καιρό. Να γεμίσω με λέξεις, να συγκινηθώ. Εγώ συγκινούμαι με τα κείμενά μου. Δεν είμαι ψώνιο γιατί δεν πρέπει να είμαι. Γιατί θα το πληρώσω. Είμαι αρκετά έξυπνη για να το καταλάβω. Καμιά φορά είναι θέμα εξυπνάδας. Η σεμνότητα δεν είναι θέμα ήθους. Καταλαβαίνεις ότι δεν είναι προς όφελός σου αυτό το πράγμα και θα έρθει η σπάθα πάνω σου. Συγκινούμαι γιατί καμία από αυτές τις λέξεις δεν είναι γραμμένη, όσο κι αν φαίνεται, για μια λεκτική ικανοποίηση. Είναι απίστευτα βαθύ βίωμα στο χρόνο. Όταν μου συμβαίνει κάτι σήμερα, έρχεται σαν λέξη μπορεί και μετά από 20 χρόνια. Ποτέ δεν είμαι της ταυτοχρονίας. Είμαι της ετεροχρονίας. Αυτά που γράφω σήμερα έχουν συμβεί μέσα μου στα δεκαπέντε μου. Γι’ αυτό πρέπει να ζήσω πολλά χρόνια, να γράψω τα σημερινά.
Να ρωτήσω για ένα συγκεκριμένο; Για το φινάλε από τα «Αμάραντα», το οποίο με έχει σημαδέψει.
Και η Μπέττυ Βακαλίδου. Να ένας άνθρωπος που ήταν να συναντήσω. Την Μπέττυ, που την έχω ταλαιπωρήσει πάρα πολύ.
Γιατί; Ως Αντώνα;
Όχι ως Αντώνα. Την έχω ταλαιπωρήσει για λόγους πέρα από μένα .Αυτό που θα κάναμε, το βιβλίο που θα έβγαινε με την βιογραφία της άργησε, αργεί πολύ. Τώρα το μόνο που με ενδιαφέρει είναι να γράψω την ζωή της Μπεττούλας. Μια ζωή που όπως έλεγε ο φίλος μου Δημήτρης Παπανικολάου δεν μπορεί να μην αρχειοθετηθεί, γιατί είναι η ιστορία της Ελλάδας. Η ιστορία της Μπέττυς είναι η ζωή των ανθρώπων που πέρασαν απ’ αυτή τη χώρα και για πάρα πολλά χρόνια δεν υπήρχε καμία καταγραφή. Ξέρεις τι είναι η καταγραφή, Γιώργο; Είναι σπουδαίο πράγμα το αρχείο. Στους πρώτους νεκρούς από το AIDS ξέρεις τι έκαναν; Έκαιγαν όλα τους τα πράγματα. Τα πάντα, δεν έμενε τίποτε. Ούτε τα ρούχα τους, ούτε τα ημερολόγια τους… Τίποτε. Είναι το damnation memoriae που έκαναν οι Ρωμαίοι: όταν ήθελαν να εξαφανίσουν κάποιον δεν άφηναν τίποτα που να τον θυμίζει. Γινόταν ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες, ο ανύπαρκτος. Θέλω να γράψω για την Μπέττυ και νομίζω ότι μόνο αυτό θα κάνω πια. Να σου πω κάτι γιατί σε θεωρώ φίλο: είμαι αδιανόητα εύθραυστη.
Το έχω αντιληφθεί.
Εγώ δεν το αντιλαμβάνομαι πάντα. Αδιανόητα γυάλινη. Για να σώζομαι, ξέρεις τι έχω κάνει σε όλη μου τη ζωή; Προσπαθώ να είμαι συγκεκριμένη και μέσα σε ένα πλαίσιο λογικής, ενώ στην ουσία σε όλη μου τη ζωή είμαι χορεύτρια, απλά δεν το ξέρουν οι άλλοι. Και για να το νικήσω λειτουργώ πάρα πολύ δυναμικά στην καθημερινότητά.
Το project με την Μπέττυ τι ορίζοντα έχει;
Ήταν να γίνει εδώ και δύο-τρία χρόνια. Η Μπέττυ μου έχει εμπιστευθεί τη ζωή της όλη. Ξέρεις τι σημαίνει αρχείο ανθρώπου; Τα πάντα! Γιώργο, λες και μας έχουνε φτύσει. Τη μία πεθαίνει ο πατέρας μου, την άλλη αρρωσταίνω εγώ. Μετά συμβαίνει κάτι στον αδελφό μου. Μετά ξεκινά ένα δικαστικό θρίλερ από το πουθενά και ταλαιπωρούμαστε οικογενειακά ακόμα …ο άντρας μου, εγώ, τα παιδιά μας… Κάρπεντερ και Αλμοδοβάρ σε συν-σκηνοθεσία. Απίστευτα και αδιανόητα εμπόδια. Τώρα το πήρα απόφαση: θα γίνει κι ας χρειαστεί να σπρώξω εκατό βράχους «εκ κατολισθήσεως», που θα έλεγε κι η Αντώνα… Η Μπέττυ υπό κανονικές συνθήκες θα έπρεπε να με βρίσει, να με φτύσει. Και όμως με μένα είναι συγχωρητική. Αυτό δεν είναι τυχαίο: πρέπει πραγματικά να το κάνω. Να βγει αυτό το βιβλίο επιτέλους. Θα έχω γίνει χρήσιμη στο κοινωνικό σύνολο. Θα αφήσω κάτι πίσω μου. Ξέρεις τι φοβερό είναι να είσαι χρήσιμος στο κοινωνικό σύνολο; Να μείνει κάτι που θα βοηθήσει τους επόμενους.
Εσένα σου συμβαίνει αυτό στο σχολείο; Βλέπεις παιδιά και λες: αυτό το παιδί κάτι θα κάνει;
Βλέπω. Βέβαια εγώ έχω μεγάλα παιδιά. Είναι σχεδόν ενήλικες. Αλλά βλέπω παιδιά που αλλάζουν τη ζωή τους τελείως. Πατάνε στα πόδια τους και συνειδητοποιούν ότι είναι και κάτι άλλο. Και φυσικά δεν έχει τέλος αυτή η εκδρομή. Αλλά αν μου πεις: «τι θα ήθελες να κάνεις στη ζωή σου;», θα σου έλεγα ότι θα ήθελα να σκέφτομαι και να γράφω. Το θεωρώ συγκλονιστικό αυτό το κομμάτι. Βλέπω τα βιβλία του δημοτικού που λένε «Σκέφτομαι και γράφω» και λέω: τι έχουν πει τώρα!
Τι σου αρέσει να διαβάζεις; Τι θεωρείς ότι σε τροφοδότησε σε αυτή την κατεύθυνση;
Ο Χειμωνάς. Η Πηνελόπη Δέλτα. Μοιάζουνε άμα το δεις η Πηνελόπη Δέλτα και ο Χειμωνάς.
Αυτό ομολογώ ότι δεν το είχα σκεφτεί ποτέ.
Παθιασμένοι. Πατριδολάγνοι και οι δύο, αλλά με διαφορετικές πατρίδες. Έρημοι οι τόποι του Χειμωνά, λίγο πιο δροσεροί οι τόποι της Πηνελόπης Δέλτα. Εγώ τους έχω συνδέσει γιατί τους διάβασα –όσο και αν σου φαίνεται περίεργο- μερικές φορές και παράλληλα. Ο Χειμωνάς λέει: «Αγαπώ σημαίνει κάνω ένδοξο έναν άνθρωπο». Το ίδιο βγαίνει και από αυτά τα παρεξηγημένα κατ’ εμέ ιστορικά μυθιστορήματα της Δέλτα. Γιατί η Δέλτα πίσω από όλα αυτά αναζητούσε τον έρωτα. Η πατρίδα ήταν ο έρωτας. Δεν μπορούσε να γράψει ερωτικά μυθιστορήματα. Δεν της το επέτρεπε η τάξη της. Και νομίζω ότι έγραφε όλα αυτά κατά κάποιο τρόπο αφήνοντας βοτσαλάκια στον παραλήπτη της.
Επίσης διαβάζω πολλή ποίηση, πάρα πολλή. Μοιάζω με τον Νίκο Ξανθόπουλο, τον ηθοποιό. Είναι ένας από τους φανατικότερους αναγνώστες. Πηγαίνει στα βιβλιοπωλεία και λέει: τι βγάλατε; Αγαπάει πάρα πολύ την ελληνική ποίηση, αγοράζει τα πάντα και τα διαβάζει: μετά δημιουργείται το κριτήριο. Το ίδιο κάνω κι εγώ. Καρούζος, Κάλβος, Σολωμός-τα ίδια θα λέμε. Έκτωρ Κακναβάτος. Μου έκανε δώρο ο καλύτερός μου φίλος, ο Βάκης, πριν από λίγες μέρες την πρώτη του συλλογή, τη «Φούγκα» του 1943. Είναι αφιερωμένο σε μια κυρία. Μια φοβερή έκδοση. Έχει και ένα υπέροχο πορτραίτο από ένα φίλο του ζωγράφο. Μιλάμε για το 1943, μέσα σε αυτό το σκοτάδι ο Κακναβάτος είχε την έννοια να βγάλει την πρώτη του ποιητική συλλογή τόσο όμορφη. Κόσμημα. Με συγκίνησε αυτό. Δεν ήταν απολιτίκ. Αντίθετα, αυτό ήταν μια πράξη αντίστασης στον ζόφο.
Ξεκινήσαμε από τον Χειμωνά: τελείως λογικό.
Ο Χειμωνάς αναφέρει κάπου τη λέξη Λιτόχωρο. Αλλά όχι το Λιτόχωρο της Πιερίας, ένας άλλος χώρος που είναι λιτός. Πόσο με συγκινεί το πώς παίρνεις ένα τοπωνύμιο και από την κυριολεκτική του γεωγραφική έννοια το κάνεις ψυχικό τόπο!
Δεν είναι συμπτωματικό ότι και το κομμάτι που του αφιέρωσε ο Μάνος Ελευθερίου είχε να κάνει με τοπωνύμια: Είσαι η Πρέβεζα και το Κιλκίς.
Το Κιλκίς, τι μαγική λέξη! Είναι μαγική, όχι όμορφη. Θα μπορούσε να είναι η λέξη που ανοίγει μια πόρτα: Πες Κιλκίς! Έλα, μην αργείς! Γιατί τον αγαπάμε τόσο πολύ το Γιώργο Χειμωνά; Τι μας έκανε;
Υποθέτω ότι μας άνοιξε το μυαλό σε μια κατεύθυνση που ποτέ δεν είχαμε σκεφτεί. Πάντα έλεγα ότι όποιος θέλει να καταλάβει τι είναι η Μήδεια, να διαβάσει την εισαγωγή του Χειμωνά.
Σκούπα την έχω κάνει! Κάνει βέβαια κακό: ακριβώς επειδή τα λέει όλα, δεν αφήνει περιθώρια για συμπληρώματα… Είναι φοβερό! Ήξερε πόσο θα αγαπηθεί ο Χειμωνάς.
Ναι, αυτό το πιστεύω. Έτσι τον αγάπησε και η κομμώτρια στο «Donna Abbandonata ή πολύ με στεναχωρήσατε κύριε Γιώργο μου»;
Πολύ! Κατάλαβε ότι θα σωθεί από αυτόν. Γιατί αγαπούμε κάποιον; Γιατί ενδόμυχα πιστεύουμε ότι θα μας σώσει. Το έχεις σκεφτεί αυτό; Κι ας μας καταστρέψει. Γιατί η σωτηρία δεν είναι πάντοτε μίας κατεύθυνσης. Είναι πολλών κατευθύνσεων. Εσύ μπορεί να θέλεις να σωθείς καιόμενος. Ο άλλος θέλει να σωθεί με δροσερό νεράκι. Ο καθένας έχει το δικό του τρόπο σωτηρίας. Αυτό που πάει στην προσωπικότητά του.
Και εκείνη τι ήθελε από τον κύριο Γιώργο της;
Να την κοιτάξει. Μαζεύουμε βλέμματα.
–
