Τι σημαίνει κατανόηση, συμβίωση, αποδοχή και εξέλιξη; Πώς μπορούν δύο πολιτισμοί να συμβιώσουν, και μάλιστα στον ίδιο άνθρωπο, και τι οφέλη αλλά και δυσκολίες μπορεί να έχουν οι άνθρωποι ανάμεσα σε δύο χώρες, δύο πολιτισμούς; Πώς βιώνονται και πώς αποδομούνται τα στερεότυπα μέσα από τη συμβίωση;
Όταν η Γερμανική Πρεσβεία στην Ελλάδα ανακοίνωσε το πρόγραμμα του Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Μέλλον σχετικό με τις σχέσεις ανάμεσα σε Ελλάδα και Γερμανία, δεν σκέφτηκα την πολύπαθη Ιστορία. Σκέφτηκα την πρώτη μου μέρα φοιτήτρια στη Γερμανία, όταν η σπιτονοικοκυρά μου πρόσφερε φαγητό κι εγώ πεινασμένη, αλλά μαθημένη στα ευγενικά «όχι», της αρνήθηκα, όμως δεύτερη ευκαιρία δεν υπήρχε! Έμεινα νηστική μέχρι την επόμενη μέρα… Σκέφτηκα και το «Καλημέρα σας» που είπα στον οδηγό λεωφορείου όταν πλέον επέστρεψα στην Ελλάδα κι εκείνος με κοίταξε έκπληκτος. Θυμήθηκα πόσο εκνευριζόμουν που οι Γερμανοί νέοι φίλοι μου κοίταζαν τα ημερολόγιά τους και μου έδιναν ραντεβού για καφέ μετά από δύο εβδομάδες και πόσο πιστές και δυνατές φιλίες τελικά έκανα. Θυμήθηκα πόσο περίεργο μου φαινόταν το λεπτομερές μοίρασμα των οικονομικών στο τραπέζι και πόσο οι φίλοι μου στην Ελλάδα με έλεγαν Γερμανίδα, όταν τολμούσα να ρωτήσω μια τιμή.
Σκέφτηκα Γερμανούς που ξέρω και που έχουν πλέον υιοθετήσει κάποια ελληνικά χαρακτηριστικά και Έλληνες που έχουν αντίστοιχα κρατήσει κάποια γερμανικά. Και όλοι προχωρούν τη ζωή τους συνδυάζοντας αυτά τα στοιχεία, εφαρμόζοντάς τα όπου και όπως μπορούν, σε ένα λιγότερο ή περισσότερο πρόσφορο έδαφος, ίσως λίγο μπερδεμένοι καμιά φορά, αλλά ανοικτοί, ανεκτικοί, πολύπλευροι. Έγιναν οι ίδιοι πλούσιοι σε εμπειρίες και γνώσεις και παράλληλα έκαναν και τους πολιτισμούς των δύο χωρών πλουσιότερους.
Πολλοί διακρίθηκαν στον τομέα που επέλεξαν, άφησαν το προσωπικό τους στίγμα, έκαναν τη διαφορά. Και αυτό το προσωπικό στίγμα εν πολλοίς οφείλεται ακριβώς στη συνύπαρξη των δυο πολιτισμών, στον συνδυασμό και την αλληλοσυμπλήρωση στοιχείων από δύο κουλτούρες και δύο διαφορετικά συστήματα, τα οποία συναντήθηκαν πολλές φορές στη διάρκεια της ιστορίας με αρνητικό αλλά και με θετικό τρόπο.
Και τελικά στην ιδέα μιας ταινίας με αυτή τη θεματική βρέθηκαν πολλοί άνθρωποι με τους οποίους μοιραστήκαμε παρόμοιες εμπειρίες. Συγκινηθήκαμε, γελάσαμε, κλάψαμε, μοιραστήκαμε, εκμυστηρευτήκαμε πολύ δικά μας πράγματα που τελικά αφορούν πολλούς/ές και δεν χαριστήκαμε σε καμία χώρα! Είναι όλοι άνθρωποι «με δύο βαλίτσες, με δύο καρδιές», όπως είπε κι ένας από τους συνομιλητές μας, ο φιλόλογος και μεταφραστής Κώστας Κοσμάς.
«Με δύο βαλίτσες» λοιπόν και ο τίτλος του ντοκιμαντέρ, παραγωγής της ελcproductions με τη στήριξη της Γερμανικής Πρεσβείας στην Ελλάδα, σε σκηνοθεσία Κώστα Αυγέρη και αρχισυνταξία Άννας Ρούτση με πολύτιμους συνταξιδιώτες μας τις/τους:
Βίκυ Βολιώτη, ηθοποιό, Katja Ehrhardt, ιδρύτρια AthenSYN/επιμελήτρια, Αλέξανδρο Θεοδωρίδη, Ιδρυτικό Μέλος και Διαχειριστή «Μπορούμε», Δάφνι Κόκκινο, χορευτή/χορογράφο και Διευθυντή Κρατικής Σχολής Ορχηστικής Τέχνης (ΚΣΟΤ), Κώστα Κοσμά, φιλόλογο/μεταφραστή, Σοφία Μούδιου, tattoo artist και ιδιοκτήτρια του PURE Tattoo Studios στο Μόναχο, Σωτήρη Μπαχτσετζή, επιμελητή/ιστορικό τέχνης, Χρυσόστομο Παπασπύρου, χημικό, γλωσσολόγο και Διευθυντή Ειδικού Γυμνασίου και Λυκείου Κωφών & Βαρηκόων Αγ. Παρασκευής, Πρόδρομο Τσινικόρη, σκηνοθέτη, δραματουργό και ηθοποιό και Βασίλη Χριστόπουλο, κορυφαίο αρχιμουσικό και καθηγητή διεύθυνσης ορχήστρας.
Η ταινία προβάλλεται την Πέμπτη 2 Μαρτίου διαδικτυακά στο τμήμα Πλατφόρμα του 25ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Μέχρι να απολαύσετε τις ιστορίες αυτές στην οθόνη, μιλήσαμε με κάποιους από τους συμμετέχοντες για τα οφέλη και τις δυσκολίες του να ζει κανείς μεταξύ δύο πολιτισμών, για τα στερεότυπα που είχαν ή αντιμετώπισαν και για θετικά ή και αρνητικά στοιχεία που έχουν κληρονομήσει από την ελληνική και τη γερμανική τους κουλτούρα.
Ο Δάφνις Κόκκινος που νεότατος πήρε τη βαλίτσα του και βρέθηκε από την Κρήτη στο χοροθέατρο της Pina Bausch στο Wuppertal, με το μοναδικό του χιούμορ μοιράζεται μαζί μας:
«Στην Ελλάδα όταν ξυπνάω, σηκώνομαι από το κρεβάτι μου και για να βγω από το δωμάτιο πηγαίνω αριστερά. Στη Γερμανία όταν ξυπνάω, σηκώνομαι από το κρεβάτι μου και για να βγω από το δωμάτιο πηγαίνω δεξιά. Αρκετές φορές έχω σηκωθεί στη Γερμανία να βγω απ’ το δωμάτιο και περπατάω κόντρα στον τοίχο χτυπώντας το κεφάλι μου, καθώς δεν ξέρω σε ποια χώρα ξύπνησα! Περπατώντας στην Αθήνα, αρκετές φορές λέω στον συνοδοιπόρο μου, “άκου, μόλις μίλησαν ελληνικά!”».
Ο Αλέξανδρος Θεοδωρίδης που μεγάλωσε στην Ελλάδα με Γερμανίδα μαμά και αργότερα σπούδασε στο Μόναχο, μας λέει:
«Σε ένα πολυπολιτισμικό κόσμο το να μεγαλώνεις μέσα σε δύο κουλτούρες (προτιμώ τον όρο “κουλτούρα” μιας και αντιλαμβάνομαι και τις δύο χώρες μέρος του ίδιου ευρωπαϊκού, δυτικού πολιτισμού), έχει σαφή πλεονεκτήματα, καθώς μαθαίνεις να λειτουργείς από μικρός σε διαφορετικά περιβάλλοντα, να προσαρμόζεσαι γρήγορα και εύκολα και να είσαι πιο ευαίσθητος σε πολιτιστικές διαφορές και ιδιοτροπίες. Στις δυσκολίες θα μετρούσα το γεγονός ότι υπάρχει μια μεγάλη πιθανότητα οι άλλοι γύρω σου να σε κάνουν να νιώθεις πάντα κάτι το διαφορετικό, το οποίο ειδικά σε παιδικές ηλικίες μπορεί να είναι πηγή δυσαρέσκειας και στεναχώριας. Αυτό στην ακραία του έκφραση, η οποία, δυστυχώς, είναι πολύ συνηθισμένη, εμφανίζεται ως ρατσισμός και bullying».
Η Σοφία Μούδιου που με ελάχιστα χρήματα έφυγε με τον αδερφό της από τη Θεσσαλονίκη για να βρουν την τύχη τους στη Γερμανία, λέει:
«Η ζωή ανάμεσα σε δύο πολιτισμούς με εξέθεσε σε διαφορετικές προοπτικές, αξίες και πεποιθήσεις, που διεύρυναν την κατανόησή μου για τον κόσμο και με βοήθησαν να εκτιμήσω τη διαφορετικότητα. Επίσης η ζωή ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς με έκανε πιο προσαρμοστική στις αλλαγές και καλύτερα εξοπλισμένη για να χειρίζομαι άγνωστες καταστάσεις. Αλλά από την άλλη πλευρά, οι άνθρωποι που είναι διαπολιτισμικοί μπορεί να δυσκολεύονται να αναπτύξουν μια συνεκτική αίσθηση του εαυτού τους, καθώς μπορεί να αισθάνονται διχασμένοι ανάμεσα σε δύο πολιτισμικές ταυτότητες, μερικές φορές παλεύω με αυτό η ίδια!».
Ο Σωτήρης Μπαχτσετζής που πήγε για σπουδές στο Βερολίνο και τώρα ζει μεταξύ των δύο χωρών, σχολιάζει:
«Η ικανότητα να αποκτήσει κανείς μια αίσθηση τόπου και ένταξης στην κοινότητα στη χώρα υποδοχής, τουλάχιστον κατά την άφιξή του, κατέχει εξέχουσα σημασία για την ψυχολογική ευημερία του. Και σίγουρα το κατά πόσο εντάσσεται κάποιος σ’ αυτόν τον νέο τόπο – στη δική μου περίπτωση, το Βερολίνο της δεκαετίας 1990 – συνδέεται άμεσα και με τη στάση αυτής της κοινωνίας αναφορικά με την πολιτισμική διαφορετικότητα. Μέγιστο όφελος λοιπόν του να ζει κανείς μεταξύ δύο πολιτισμών είναι ότι μαθαίνει να ζει άνετα σε ένα περιβάλλον πολυπολιτισμικότητας. Ειδικά στη Γερμανία του 1990, το σλόγκαν multi kulti, που έγινε δημοφιλές από το Γερμανικό Κόμμα των Πρασίνων ήδη από το 1970 και κέρδισε αργότερα δημοτικότητα σε όλη την Ευρώπη, ήταν καθοριστικό. Με άλλα λόγια το να μπορεί να ζει κανείς μεταξύ δύο πολιτισμών, δυνητικά σημαίνει το να είναι και πολίτης του κόσμου».
Ο Κώστας Κοσμάς που τόσο ωραία περιγράφει στο ντοκιμαντέρ το αίσθημα “Should I stay or Should I go”, αναφέρει:
«Προσωπικά βλέπω μόνο οφέλη από τον συνδυασμό των δύο πολιτισμών, καθώς το φάσμα των προσφερόμενων επιλογών είναι πολύ ευρύτερο και πολύπλευρο. Μπορώ να φανταστώ πως υπάρχουν άνθρωποι που δυσκολεύονται, είτε επειδή η αλλαγή περιβάλλοντος είναι πολύ πρόσφατη, είτε επειδή μένουν προσκολλημένοι σε εμμονικές προβολές, πιστεύω όμως ακράδαντα ότι η διαπολιτισμική κινητικότητα, η αλλαγή συνόρων και η εναλλαγή της οπτικής γωνίας μόνο οφέλη μπορεί να δώσει», ενώ ο Χρυσόστομος Παπασπύρου προσθέτει:
«Το μεγαλύτερο όφελος για μένα είναι το άνοιγμα του νου σε νέα μονοπάτια σκέψης και συγκρότησης της πραγματικότητας. Μαθαίνουμε να βλέπουμε τα πράγματα διαφορετικά, και έτσι κατανοούμε τη σημασία της πολυφωνίας στη ζωή μας. Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι η προσπάθεια για αμοιβαιότητα. Δεν μπορούν όλοι οι άνθρωποι να λάβουν μία τόσο ανοιχτή στάση ζωής και αντιδρούν. Αν δεν υπάρχει αμοιβαιότητα, δεν μπορούν να γίνουν και πολλά».
Στερεότυπα; Βεβαίως! «Εννοείται πως έχω αντιμετωπίσει στερεοτυπικές αντιλήψεις εκατέρωθεν, οι οποίες και έχουν επιβεβαιωθεί αλλά και έχουν διαψευστεί καθώς ένα στερεότυπο δεν είναι τίποτα άλλο από την έκφραση ενός trend συμπεριφοράς ή συνήθειας που ακολουθεί η πλειοψηφία του πληθυσμού», λέει ο Αλέξανδρος Θεοδωρίδης. «Αυτό σημαίνει πως ναι, είναι αρκετά σύνηθες να αντιμετωπίζεις τέτοια στερεότυπα. Όταν ζεις όμως σε μια χώρα, γρήγορα βρίσκεις και πολλές περιπτώσεις που δεν ακολουθούν το γενικότερο trend. Από τον Έλληνα συμφοιτητή που στο Μόναχο έφαγε πρόστιμο τις δύο πρώτες φορές που πάρκαρε παράνομα με αποτέλεσμα να μην ξαναπαρκάρει ποτέ σε μέρος που δεν επιτρέπεται, μέχρι την παρέα στη Γερμανία που επέμενε να πληρώνει ο καθένας ξεχωριστά στο τραπέζι, τα παραδείγματα είναι πάρα πολλά!»
«Νομίζω ότι στόχος είναι να μην αφήσει κανείς τα στερεότυπα αυτά να λειτουργήσουν ανασταλτικά και ενάντια στην επιθυμία του να γνωρίσει και να ενταχθεί στην εκάστοτε κοινότητα της επιλογής του», προσθέτει ο Σωτήρης Μπαχτσετζής. «Τονίζω το γεγονός της κοινότητας, δηλαδή του συνόλου των ανθρώπων μαζί με τους οποίους χτίζει κανείς το συναίσθημα του συν-ανήκειν. Αυτοί οι άνθρωποι με ενδιαφέρουν, όχι το σύνολο των Γερμανών ή το σύνολο των Ελλήνων, ούτε, βέβαια, και οι εκάστοτε “μυθολογίες” περί ταυτότητας. Το αν στερεότυπα διαψεύδονται ή όχι έχει να κάνει με το πόσο κάποιος προτίθεται να δράσει, έτσι ώστε να τα κατανοήσει και στη συνέχεια να τα αποδομήσει. Αυτό που διαπιστώνει κανείς στο τέλος, είναι ότι αν και μπορεί να υπάρχουν στερεοτυπικές αντιλήψεις, δεν υπάρχουν στερεοτυπικοί άνθρωποι».
Ο Κώστας Κοσμάς πηγαίνοντας στη Γερμανία είχε, όπως λέει, μάλλον θετικές προκαταλήψεις, που διαψεύσθηκαν, αντικαταστάθηκαν όμως με άλλες:
«Γενικά ισχύει πάντως ότι οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα εξαπατούν, όχι διότι δεν ισχύουν – τα περισσότερα ισχύουν. Η πλάνη οφείλεται στο ότι τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στερεότυπα σε πολιτισμικές ομάδες είναι μόνο ένα ελάχιστο μέρος ενός πολύ ευρύτερου φάσματος και ότι τα ίδια χαρακτηριστικά που αποτελούν στερεότυπες εικόνες δεν είναι αποκλειστικότητες, χαρακτηρίζουν πολλές άλλες ομάδες».
Όσο για τα στοιχεία που «κληρονόμησαν» από την κάθε χώρα οι συνομιλητές μας:
«Και από τις δύο κουλτούρες έχω κληρονομήσει δύο υπέροχες γλώσσες, που με εκφράζουν και μου επιτρέπουν να διατυπώνω με ακρίβεια και συνέπεια τις σκέψεις μου», μας λέει ο Χρυσόστομος Παπασπύρου. «Αυτό είναι ένα καλό στοιχείο. Όμως συγχρόνως έχω εισπράξει και από τις δύο αυτές κουλτούρες μεγάλη γκρίνια… Πολύ γκρινιάζουν και οι δύο αυτοί λαοί, και δεν έχω καταλάβει μέχρι σήμερα γιατί… Αυτό είναι ένα όχι και τόσο καλό στοιχείο!».
«Ένα καλό στοιχείο από την ελληνική κουλτούρα είναι η γενναιοδωρία στην έκφραση συναισθημάτων καθώς και μια μεγαλύτερη χαλαρότητα στις εξόδους με φίλους, ένα όχι τόσο καλό, μια πιο χαλαρή ερμηνεία εφαρμογής κανόνων, ειδικά στο πάρκινγκ!», σχολιάζει ο Αλέξανδρος Θεοδωρίδης. «Αντίστοιχα από τη γερμανική κουλτούρα ένα καλό στοιχείο που έχω κληρονομήσει είναι μια πολύ πιο hands-on συμπεριφορά στο νοικοκυριό από τον μέσο Έλληνα (και γενικότερα μια πιο φεμινιστική συμπεριφορά), καθώς και μια μεγαλύτερη συνέπεια σε ραντεβού και συναντήσεις, ενώ ένα όχι τόσο καλό στοιχείο είναι αντίστροφα η μικρή ανοχή που έχω σε ανθρώπους που δεν είναι συνεπείς!».
«Υπάρχουν πολλά στοιχεία που ίσως προέρχονται από συγκεκριμένα πολιτισμικά περιβάλλοντα», λέει ο Κώστας Κοσμάς. «Ας πούμε η επιμονή για ό,τι θεωρώ δίκαιο, ανεξάρτητα από το αν φαίνεται εφικτό ή όχι, η χαλαρή αντιμετώπιση πιθανών δυσκολιών και η χαρμόσυνη στάση ζωής, η ειλικρίνεια και η πίστη στην επικοινωνία, η πίστη σε αξίες. Εκτός όμως του ότι δυσκολεύομαι να τις αποδώσω εδώ ή εκεί, τις θεωρώ δικές μου, συνειδητές επιλογές και μέρος της δικής μου προσωπικότητας, και όχι πολιτισμικές ψηφίδες που μου προσκολλήθηκαν. Συνοψίζοντας: Ανέφερα τέσσερα χαρακτηριστικά, αλλά δεν θα πω, ποιο προέρχεται από πού!».
Ο χρόνος, μια πολύ βασική αρχή του χορευτή και βέβαια και του Δάφνι Κόκκινου «είναι αυτός που έχει άλλη έννοια και άλλη αντίληψη στις δυο χώρες που ζω. Και έτσι φυσικά έχεις και πολύ διαφορετικά αποτελέσματα σε αυτό που κάνεις. Το διαφορετικό ούτως ή άλλως υπάρχει, γιατί είναι δύο διαφορετικές χώρες και είναι σωστό να υπάρχει. Το αποτέλεσμα πρέπει να συμπίπτει. Με γνώμονα τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Ο συνδυασμός είναι το καλύτερο. Κάποια πράγματα λειτουργούν στη μια χώρα καλύτερα από την άλλη. Η μεταφορά γνώσης και εμπειρίας ανοίγει ορίζοντες. Η σχέση μου με τις δυο χώρες είναι όπως το φαινόμενο του Ευρίπου στην Εύβοια, αμφίρροπη».
Η Σοφία Μούδιου είναι σαφής: «Aπό την ελληνική κουλτούρα έχω κληρονομήσει την έντονη έμφαση που δίνει στην οικογένεια, την κοινότητα και τη φιλοξενία και δίνω μεγάλη αξία στο να περνώ χρόνο με αγαπημένα πρόσωπα. Από την άλλη πλευρά, από τη γερμανική κουλτούρα έχω κληρονομήσει την πειθαρχία και συγκέντρωση και επίσης τη μεγάλη αξία στη σκληρή δουλειά και τα επιτεύγματα».
Τέλος ο Σωτήρης Μπαχτσετζής απαντά: «Από τη γερμανική κουλτούρα έμαθα να νοιώθω άνετα με την τάξη, τον προγραμματισμό, την στοχοθεσία, την οργανωτικότητα, την αυτονομία και το αίσθημα ευθύνης. Αναλόγως βέβαια, αυτά τα ίδια θετικά στοιχεία μπορούν να γίνουν και αρνητικά όταν οδηγούν στην έλλειψη ανεκτικότητας, τον εκνευρισμό όταν τα πράγματα δεν γίνονται όπως “πρέπει” ή την υπέρ του δέοντος έντονη αίσθηση της υποχρέωσης. Από την ελληνική κουλτούρα, μάλλον, προσέλαβα μια δεξιότητα διπλωματικής επίλυσης διαφορών, το χιούμορ, την επιμονή ή να το πω, εργατικότητα (να ένα άλλο στερεότυπο για το ότι οι Έλληνες υποτίθεται ότι δεν είναι εργατικοί), και, βέβαια μια διάθεση joie de vivre, χαράς για τη ζωή, και αισιοδοξίας – από την οποία επωφελήθηκαν πολύ οι φίλοι/ες μου στη Γερμανία! Αναλόγως, βέβαια, αυτά τα θετικά χαρακτηριστικά, ενίοτε, μπορούν να έχουν και αρνητικές εκφάνσεις όταν μπορούν να μετατραπούν σε αποστασιοποίηση και παραίτηση που εκφράζεται με τυπική ευγένεια και ίσως ειρωνεία (ένα παγερό χαμογελάκι). Αλλά είπαμε, εστιάζουμε στα θετικά!».
Μπορείτε να δείτε το ντοκιμαντέρ πατώντας εδώ – διαθέσιμο online στο 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης από την Πέμπτη 2 Μαρτίου
Η ταινία συμμετέχει στα Βραβεία Κοινού Fischer
Συντελεστές:
Σκηνοθεσία: Κώστας Αυγέρης
Aρχισυνταξία: Άννα Ρούτση
Διεύθυνση Φωτογραφίας: Κωνσταντίνος Σταθιάς
Διεύθυνση Παραγωγής: Θάνος Παπαθανασίου
Ηχοληψία: Άγγελος Κονταξής
Οπερατέρ: Daniele Bornino
Μοντάζ: Κωνσταντίνος Σταθιάς
Λογιστήριο: Κωνσταντίνα Θεοφιλοπούλου
Γραφικά: Πάνος Κουρτίδης
Παραγωγός: Καλλιόπη Αλπίτση
Παραγωγή: ελc productions σε συνεργασία με την ORBIT PRODUCTIONS
Το ντοκιμαντέρ «Με δύο βαλίτσες» υλοποιήθηκε με την ευγενική χρηματοδότηση της Γερμανικής Πρεσβείας στην Ελλάδα, καθώς και με την υποστήριξη του ΕΚΟΜΕ.
