Στο ελληνικό θέατρο υπάρχουν άνθρωποι που εργάζονται σκληρά και συστηματικά επί πολλά χρόνια, επί δεκαετίες, αναζητώντας την ουσία και αδιαφορώντας για την προσωπική τους προβολή και για την επίκαιρη λάμψη που χαρίζουν τα φώτα. Τη δουλειά τους συνήθως χαρακτηρίζει η σοβαρότητα και η συνέπεια. Ένας τέτοιος άνθρωπος είναι ο Νίκος Μαστοράκης. Κι ένας άλλος, η Μαρία Κεχαγιόγλου.
Είναι απορίας άξιον πώς ο Μαστοράκης δεν αναφέρεται συχνότερα ανάμεσα στα ονόματα των κορυφαίων δημιουργών της γενιάς του. Θα αρκούσε να θυμηθεί κανείς το «Σε φιλώ, Χέρμπερτ» του Άχτερνμπους ή τους «Δαίμονες» του Λαρς Νορέν, αλλά έχει κάνει τόσα, μα τόσα πολλά μέσα σε αυτά τα χρόνια –αρκούμαι να αναφέρω από τα πλέον πρόσφατα «Τα παιδιά του ήλιου» του Γκόρκι, αλλά και τη μεγάλη (και) εμπορική επιτυχία «Η Επανένωση της Βόρειας με τη Νότια Κορέα» του Ζοέλ Πομμερά. Όσο για τη Μαρία Κεχαγιόγλου, τα πολλά λόγια περιττεύουν: χαίρει της γενικής αναγνώρισης ως μία από τις σημαντικότερες ηθοποιούς της γενιάς της.
Ο Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ υπήρξε μια καλλιτεχνική μορφή εμβληματική για τη χώρα του. Μέσα σε λιγότερα από 38 χρόνια, αφήνει πίσω του ένα έργο τόσο τεράστιο σε έκταση –πάνω από σαράντα ταινίες, θεατρικά έργα, τηλεοπτικές σειρές- που μόνο κάποιος που ζούσε χωρίς ύπνο, τρεφόμενος με κοκαΐνη και αμφεταμίνες θα μπορούσε να προλάβει να ολοκληρώσει. Γεννημένος στην εκπνοή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και μεγαλωμένος στα ερείπια, ανήκει στη γενιά των Γερμανών που κληρονομούν τις τύψεις για τα εγκλήματα που διέπραξαν οι αμέσως προηγούμενες. Σε όλη του την πορεία ανατέμνει ανηλεώς τη γερμανική κοινωνία του παρελθόντος, αλλά και του παρόντος του. Η γενιά του στη Γερμανία είναι αυτή της Τέχνης χωρίς συναίσθημα. Ο ίδιος κατηγορήθηκε για μύρια όσα. Ο θάνατός του, μάλλον από υπερβολική δόση ή συνδυασμό ουσιών, θεωρήθηκε ύποπτος ως αυτοκτονία ή ακόμα και δολοφονία. Επί της ουσίας, πέθανε δηλητηριασμένος από την ίδια τη δυστοπία της χώρας του.
Η «Ελευθερία στη Βρέμη» είναι σχεδόν μια μπρεχτική παραβολή, ένα «παραδείγματος χάριν». Η Γκέεσε βρίσκεται εγκλωβισμένη σε μια ζωή που την καθορίζουν οι τρεις παραλλαγές, οι τρεις μεταλλάξεις της ίδιας εξουσίας: πατριαρχία- καπιταλισμός- προτεσταντισμός –είναι κοινώς γνωστό, άλλωστε, πως η προτεσταντική ηθική δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του ταυτόχρονα ανερχόμενου κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Θα διεκδικήσει την ελευθερία της ενάντια σε όλους τους φορείς αυτής της εξουσίας, δολοφονώντας τους έναν προς έναν με τρόπο πανομοιότυπο: σύζυγο, μητέρα, παιδιά, εραστή, πατέρα, δανειστή. Ο τελευταίος φόνος, αυτός της φίλης, είναι σχεδόν από οίκτο: τη σκοτώνει για να την απαλλάξει από την αβάσταχτη μοίρα της γυναίκας μέσα σε έναν κόσμο που έχει καθορίσει εκ των προτέρων τη ζωή της σε όλα. Με απόλυτη λιτότητα, μόνο με τα απαραίτητα, ο Φασμπίντερ χτίζει μια ψυχρή κατασκευή που φέρει άψογα το νόημα που τον ενδιαφέρει. Πρώτη παρουσίαση του έργου που θυμάμαι, όπως και όλοι όσοι την πρόλαβαν, με την Αμαλία Μουτούση και τον Ακύλλα Καραζήση σε σκηνοθεσία Στέλιου Παυλίδη, στο πάλαι ποτέ Ιλίσια Στούντιο.
Ο Νίκος Μαστοράκης έστησε επί σκηνής αυτόν τον κόσμο με όλη του τη γνωστή σοβαρότητα και τo βάθος που μόνο μια ουσιαστική ανάγνωση του κειμένου μπορεί να δώσει. Ο απέριττος σκηνικός χώρος με τα απαραίτητα είναι ακριβώς η σύνοψη της προτεσταντικής ηθικής: οι στοιχειώδεις ανέσεις χωρίς καμιά πολυτέλεια. Ας μην ξεχνάμε πως ακόμα και οι εκκλησίες αυτού του δόγματος είναι χωρίς εικόνες και διάκοσμο. Οι κινήσεις είναι επαναλαμβανόμενες, όπως συχνά και τα λόγια. Παρόλο το ζοφερό περιεχόμενο και τους κατά συρροήν φόνους, η σκηνοθεσία δημιουργεί μια ρωγμή μέσω του χιούμορ. Δύσκολα θα μπορούσα να φανταστώ ακριβέστερη προσέγγιση του κόσμου του Φασμπίντερ. Χωρίς τo παραμικρό ίχνος μίμησης, η ατμόσφαιρα των ταινιών του ζωντάνεψε επί σκηνής.
Η Μαρία Κεχαγιόγλου δημιούργησε μια Γκέεσε Γκότφριντ μεγάλης ακρίβειας: ένα ζώο μυθικό –όπως λέει ο ποιητής- που ασφυκτιούσε χωρίς ελευθερία και έκανε αυτό που χρειαζόταν για να την αποκτήσει. Μια γυναίκα που διεκδικεί τα δικαιώματά της σε μια εποχή που κάτι τέτοιο είναι απλά αδιανόητο, και χρησιμοποιεί το έγκλημα ως μοναδική διαφυγή –ένα πλάσμα πέρα από το καλό και το κακό. Η ισορροπία της ανάμεσα στο σκοτάδι και στις πινελιές χιούμορ του ρόλου είναι αληθινά αξιοθαύμαστη. Η επανάληψη της προσευχής, θα έλεγε κανείς, που εκφωνεί κάθε φορά που στέλνει κάποιον στον «άλλο, καλύτερο κόσμο» που του έχει τάξει η θρησκεία του, δείχνει τη μεγάλη της στόφα.
Όλοι ανεξαιρέτως οι ηθοποιοί υπηρετούν ορθότατα την υψηλών απαιτήσεων σκηνοθεσία. Προσωπικά, θα ξεχωρίσω τη Μαριάννα Δημητρίου ως αντίποδα της Γκέεσε, τη γυναίκα που δεν διανοήθηκε ποτέ να ζήσει έξω από τις νόρμες που της επέβαλε η κοινωνία.
Κάποτε πρέπει να αναφερθούμε εκτενώς και στη δουλειά του Τάσου Παλαιορούτα, που ξέρει να φωτίζει πάντοτε με τον τρόπο που απαιτεί η παράσταση, χωρίς να κάνει την παρουσία της δουλειάς του πιο αισθητή από όσο είναι απαραίτητο.
Η «Ελευθερία στη Βρέμη» δεν είναι μια παράσταση ελκυστική εκ πρώτης όψεως: η σκηνική της λακωνικότητα δεν κερδίζει αμέσως την προσοχή ή την επιδοκιμασία του θεατή. Όταν όμως διαβάσει κανείς σε βάθος αυτή την τόσο ουσιαστική δουλειά, έχει πολλά να πάρει. Άλλωστε, η φόρμα, η μορφική διατύπωση, είναι εκεί για να υπηρετεί το περιεχόμενο –και όχι το αντίθετο. Αυτό το τελευταίο ας μην το ξεχνάμε.
