Όσο και να υπάρχουν αρκετοί τρέχοντες παγκόσμιοι τρόμοι, μπορούμε να συνομολογήσουμε ότι κανείς τους δεν είναι τόσο ολοκληρωτικός όσο αυτός που συνόδευε τις δεκαετίες του Ψυχρού πολέμου, ο τρόμος δηλαδή να ξεσπάσει ανά πάσα στιγμή ένας πυρηνικός πόλεμος ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις, ένας πόλεμος που θα είχε ανυπολόγιστες συνέπειες για τη ζωή στον πλανήτη. Η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ άφησε τις ΗΠΑ χωρίς αντίστοιχου βεληνεκούς αντίπαλο. Κι επειδή δεν είχε κανείς πλέον τα όπλα για να τους απειλήσει σοβαρά, εφευρέθηκε ένα ανύπαρκτο οπλοστάσιο στο Ιράκ για να συνεχιστούν τα πολεμικά παιχνίδια. Η πρώτη δοκιμαστική προβολή του «SOS Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» είχε προγραμματιστεί τη μέρα της δολοφονίας του Κένεντι, δολοφονία που καθυστέρησε μερικούς μήνες και την επίσημη κυκλοφορία της, αφού το κλίμα δεν ήταν πρόσφορο για τέτοιου είδους σάτιρες. Πάνω από μισό αιώνα και αρκετούς Προέδρους αργότερα, ο Ντόναλντ Τραμπ υπόσχεται και με το παραπάνω συγκινήσεις και σκηνικά σαν αυτά που απεικονίζει η ταινία, ωστόσο υπάρχει πάντα το πρόβλημα ότι χρειάζεται ένα αντίπαλο πολεμικό δέος για να τα στήσει.
Στο φιλμ του Κιούμπρικ πάντως, ο πρόεδρος των ΗΠΑ (ένας από τους τρεις ρόλους που ενσαρκώνει ο Πίτερ Σέλερς) κάθε άλλο παρά πολεμοκάπηλος είναι, κάθε άλλο παρά διαταραγμένος είναι, αντίθετα μοιάζει εξαιρετικά νουνεχής και ψυχικά στέρεος. Άλλο όμως τι είναι ο ίδιος ως άνθρωπος και ως ιδεολογία και άλλο ποιος ο θεσμικός του ρόλος, άλλο ποιοι νόμοι πέρασαν στη διάρκεια της θητείας του. Ο στρατηγός που υποδύεται ο Τζωρτζ Σι Σκοτ τού υπενθυμίζει ότι ο νόμος που επέτρεψε σε έναν άλλο στρατηγό (τον οποίο υποδύεται ο Στέρλινγκ Χέιντεν) να δώσει μόνος του εντολή για πυρηνική επίθεση, δεν φύτρωσε εν αγνοία των καλών προθέσεων του Προέδρου. Ο νόμος βέβαια έδινε αυτή τη δυνατότητα σε στρατηγούς να πάρουν τέτοιες πρωτοβουλίες, μόνο εφόσον συνέτρεχαν άλλες προϋποθέσεις (αν είχε χτυπήσει πρώτη η Σοβιετική Ένωση και είχε δολοφονήσει την πολιτική ηγεσία), αλλά δεν παύει να την έδινε.
Και τώρα ένας στρατηγός που παραφρόνησε κάνει του κεφαλιού του, παρακάμπτει το σύστημα και προσπαθεί να ξεκινήσει έναν πυρηνικό πόλεμο μόνος του. Αλλά το πρόβλημα δεν είναι ο παράφρων, είναι η δυνατότητα που του δόθηκε. Που και το «παράφρων» είναι μια ταμπέλα και μόνο. Μάλλον έχει λασκάρει λίγο περισσότερο από ό,τι προέβλεπε το job description του. Ενώ ο στρατηγός του Τζορτζ Σι Σκοτ και ο Δρ. Στρέιντζλαβ βρίσκονται εντός των προβλεπομένων ορίων. Ακουμπούν τα όρια, αλλά δεν τα ξεπερνούν. Η δική τους ψύχωση είναι απαραίτητη για να λειτουργεί το σύστημα, είναι προαπαιτούμενο για να κάνουν τη δική τους δουλειά καλά. Έτσι, μολονότι μόνο ο Χέιντεν φτάνει να επιδιώκει τον πόλεμο και την καταστροφή, η απόσταση που τον χωρίζει από τον Σκοτ και τον Στρέιντζλαβ που ζουν την κάθε μέρα τους οργανώνοντας σχέδια επί χάρτου για την καταστροφή, δεν είναι η απόσταση ανθρώπων με εντελώς διαφορετική ατζέντα (προάσπιση της ειρήνης έναντι πολέμου), αλλά η απόσταση ανθρώπων που ο ένας τολμά να βουτήξει το δάχτυλό του στο βάζο με το μέλι του ολέθρου.
Το επίτευγμα του Κιούμπρικ είναι διπλό: πρώτα οραματίστηκε την ταινία ως σάτιρα και μετά κατάφερε να την κρατήσει σε ένα επίπεδο μακριά από κάθε τι το καθησυχαστικό. Αν η ταινία είχε μέσα άφθονες στιγμές εκτόνωσης που θα προκαλούσαν γέλιο ξεκαρδιστικό, τότε θα παρακολουθούσες ως θεατής το κινηματογραφικό είδος «κωμωδία». Ένα είδος που είτε το επεδίωκε είτε όχι θα σου έλεγε, έλα μωρέ, μια ταινία είναι, εδώ ήρθαμε να γελάσουμε, με ένα πολύ σοβαρό θέμα μεν, που το διακωμωδούμε μεν, που δεν χάνει τη σοβαρότητά του μεν, που εντάξει αν θες και να σκεφτείς κάποια άλλη στιγμή για τις διαστάσεις του σκέψου, αλλά εν πάση περιπτώσει η μεταξύ μας σύμβαση είναι αυτή του ότι ήρθες στον κινηματογράφο να δεις μια κωμωδία. Αλλά ο Κιούμπρικ δεν προσπαθεί να σε κάνει να γελάσεις. Τα αστεία που έχει η ταινία είναι μετρημένα στα δάκτυλα του ενός χεριού. Και αυτά ακόμα δεν είναι αστεία για να πέσεις κάτω από τα γέλια, αλλά μέσα σε πέντε λέξεις κάνουν την πιο καίρια πολιτική κριτική. Από το «Κύριοι μην τσακώνεστε, εδώ είναι το δωμάτιο πολέμου» ως το «Να δω πώς θα τα βγάλεις πέρα με την Κόκα Κόλα τώρα», είναι ατάκες καταλυτικές που απογυμνώνουν τον τρόπο που λειτουργούν τα πράγματα.
Η ίδια ακριβώς ταινία με διαφορετική μουσική υπόκρουση, με μουσική που θα προσπαθούσε να σε θορυβήσει αντί για τους ειρωνικά εμβατηριακούς σκοπούς που παραλλάσσουν το τραγούδι του εμφυλίου When Johnny Comes Marching Home, θα ήταν μια άλλη ταινία. Το «SOS Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» είναι μια ταινία που πατά εντελώς πάνω στον τόνο της. Ο κόσμος οδηγείται με ταχύτατους ρυθμούς προς την ολική του καταστροφή, ωστόσο ο τόνος δεν είναι ούτε δραματικός, ούτε όμως κωμικός. Είναι κάτι ενδιάμεσο. Εδώ ο Κιούμπρικ δεν θέλει να σε διασκεδάσει, αλλά ξεκάθαρα εκείνο που πρώτα απ΄όλα δεν θέλει είναι να κάνει μια ταινία για το πιο τραγικό θέμα που μπορεί να φανταστεί κανείς, προσθέτοντας πάνω της ο ίδιος δραματικότητα. Να σε ξεβολέψει θέλει και να σε κάνει να νιώσεις αμηχανία. Να μην εκβιάσει το συναίσθημά σου έτσι ή αλλιώς. Να σου πει ότι αν ο κόσμος καταστραφεί, έτσι θα καταστραφεί: όχι βαρύγδουπα, αλλά ανάμεσα σε στρατηγούς που είναι στην τουαλέτα, ανάμεσα σε προέδρους που ανταλλάσσουν φιλοφρονήσεις ακόμα και την πιο επείγουσα ώρα («Μα φυσικά και είναι πάντα χαρά μου να σε παίρνω, Ντιμίτρι»).
Ο πιλότος του βομβαρδιστικού οδηγεί το πλήρωμά του στη ρίψη της πυρηνικής βόμβας και τους λέει ότι εντάξει, άνθρωποι είμαστε όλοι και λογικό είναι να έχουμε δεύτερες σκέψεις, αλλά θα έχουμε και προαγωγές μετά και εύφημες μνείες. Και μάλιστα ανεξάρτητα από τη φυλή του καθενός. Οι ΗΠΑ ως ένα υπέροχο παράδειγμα δημοκρατίας και ισότητας. Ο Πίτερ Σέλερς στο ρόλο του αξιωματικού της RAF όταν συλλαμβάνεται, για να πείσει τον άλλο αξιωματικό του λέει τι κακό θα πάθει η καριέρα του. Σαν ο τρόπος σκέψης των ενστόλων στρατιωτικών -αλλά και όχι μόνο αυτών και του κάθε ανθρώπου- να εξακολουθεί να εστιάζει τη μικρή ατομική του εικόνα ξέχωρα από την μεγάλη. Μπορεί ο κόσμος να γίνει συντρίμμια, αλλά εσύ θα προαχθείς. Αν δεν σε παρακινεί να με αφήσεις να τηλεφωνήσω στον Πρόεδρο των ΗΠΑ το ότι σου λέω πως από το τηλεφώνημα εξαρτάται το μέλλον του πλανήτη, σκέψου την καριέρα σου, διάολε.
Κι όταν όλα όσα μπορούσαν να πάνε λάθος, πήγαν λάθος; Ο επίλογος της ταινίας είναι και το πιο ιδιοφυές της κομμάτι. Ακόμη και η πιο απόλυτη καταστροφή δεν είναι ποτέ απόλυτη. Πάντα θα υπάρχει ένα παράθυρο. Ένας ξεχωριστός κόσμος. Δεν ζουν στον ίδιο κόσμο η ελίτ και οι μάζες. Δεν ζουν στον ίδιο κόσμο όσοι κινούν τα νήματα και όσοι βρίσκονται δεμένοι στην άκρη των κινούμενων νημάτων. Ακόμη κι αν η ταινία λέει ότι καμιά φορά το παιχνίδι ξεφεύγει από τον έλεγχο των παικτών, ακόμη κι αν όταν όσοι κινούν τα νήματα βλέπουν ότι καμιά φορά τα συστήματα που χτίζουν αποκτούν τη δική τους αυτονομία και φεύγουν από τον έλεγχό τους και τις προθέσεις τους, και πάλι σε ό,τι τους αναλογεί από τον κόσμο που διασώζεται θα μπορέσουν να ζήσουν μόνοι τους.
Σε μια ταινία που δίνει στη λέξη στρατόκαυλος την πιο εμβληματική απεικόνισή της, σε έναν κόσμο ανδρικό που όλα κινούνται γύρω από τον υψωμένο φαλλό, τα σωματικά υγρά του και την ουσία του, σε έναν κόσμο διαρκούς ανταγωνισμού στο πώς δεν θα ξεφύγει ο άλλος από μας, στο πώς θα είμαστε εμείς οι κυρίαρχοι, όλα μπορούν να καταλήξουν στην απαλλαγή από το τελευταίο μαρτύριο ανελευθερίας του άνδρα, από την κουλτούρα της μονογαμίας: μπορεί να καταστρέψαμε τον πάνω κόσμο, αλλά τώρα εμείς μπορούμε να κλειστούμε σε ορυχεία και για να διαιωνιστεί το είδος μας, σε κάθε άντρα να αναλογούν δέκα γυναίκες, οι οποίες πρέπει να είναι οι πιο ζουμερές, οι πιο ελκυστικές, οι πιο φτιαχτικές.
