Το Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηματογράφου μεγαλώνει κάθε χρόνο και διευρύνει το κοινό του, με τη φετινή του έκδοση να «μετακομίζει» στον κινηματογράφο Άστορ, όπου από τις 23 έως τις 27 Νοεμβρίου παρουσιάζει την έβδομη και μεγαλύτερη έως τώρα εκδοχή του.
Οι περισσότερες από 50 ταινίες του φετινού προγράμματος, μοιρασμένες σε έξι τμήματα (Πανόραμα, Φοιτητικές Ταινίες, Ειδικές Προβολές, Αφιερώματα, Άϋλη Πολιτιστική Κληρονομιά και Summer School), προσφέρουν μια πανοραμική εικόνα της πρόσφατης παγκόσμιας παραγωγής στον χώρο του εθνογραφικού κινηματογράφου, ενώ οι μικρές-μεγάλες ιστορίες που διηγούνται ανοίγουν παράθυρα με εξαιρετικά ενδιαφέρουσα θέα στον κόσμο.
Με αφορμή το Φεστιβάλ, συναντήσαμε τον Χρήστο Βαρβαντάκη, υπεύθυνο προγράμματος του Φεστιβάλ, για μια συζήτηση γύρω από τον εθνογραφικό κινηματογράφο, το ξεκίνημα του Φεστιβάλ και τις ταινίες δεν πρέπει να χάσουμε.
Για να ξεκινήσουμε ορίζοντας το θέμα μας, τι θα λέγατε πως είναι ο εθνογραφικός κινηματογράφος;
O εθνογραφικός κινηματογράφος για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα είχε συνδεθεί στη συνείδηση του κοινού με την καταγραφή των αποκαλούμενων “εξωτικών μακρινών κοινωνιών” από ανθρωπολόγους και άλλους ερευνητές. Καθώς όμως άλλαζε ο κόσμος, έτσι άλλαζαν και τα πεδία ενδιαφέροντος της κοινωνικής ανθρωπολογίας, άρα και η ταυτότητα του εθνογραφικού κινηματογράφου. Με απλά λόγια, θα μπορούσαμε να πούμε οτι ο εθνογραφικός κινηματογράφος είναι μια ιδιαίτερη προσπάθεια καταγραφής κοινωνικών πραγματικοτήτων, μια ξεχωριστή προσέγγιση δηλαδή αυτού που ονομάζουμε «ντοκιμαντέρ».
Ποια ήταν τα πρώτα εθνογραφικά φιλμ και ποια επιστημονική προσέγγιση ακολουθούσαν;
Η πρώτη απόπειρα εθνογραφικής ταινίας πιστώνεται σε έναν γιατρό, τον Félix-Louis Regnault, σύγχρονο των αδερφών Lumière, ο οποίος χρησιμοποίησε τη μέθοδο του «χρόνο-φωτογράφου» για να αποτυπώσει μια γυναίκα να κατασκευάζει κεραμικά σε μια έκθεση αφρικανικής τέχνης στο Παρίσι. Αυτή και άλλες αντίστοιχες πρώιμες προσπάθειες καταγραφής, είχαν ξεκάθαρα ερευνητική και μουσειακή χρήση. Η ταινία πάντως η οποία έχει ταυτιστεί με το ξεκίνημα, τόσο του εθνογραφικού κινηματογράφου, όσο και του ίδιου του ντοκιμαντέρ, είναι “Ο Νανούκ του Βορρά” του Robert Flaherty, με θέμα την καθημερινή ζωή μιας μικρής ομάδας ανθρώπων στην Αρκτική. Η σημαντική προσφορά της ταινίας ήταν η ουμανιστική προσέγγιση που υιοθέτησε, η οποία ποτέ μέχρι τότε δεν είχε προταθεί τόσο ξεκάθαρα και η οποία άλλαξε το τοπίο του ντοκιμαντέρ, (εθνογραφικού και μη), αλλά και γενικότερα του κινηματογράφου.
Παρατηρείτε άνθιση των εθνογραφικών ταινιών τα τελευταία χρόνια;
Από τις αρχές του 21ου αιώνα παρατηρούμε διαρκώς αυξανόμενη παραγωγή εθνογραφικών ταινιών διεθνώς. Με σιγουριά μπορούμε να πούμε ότι το εθνογραφικό φιλμ βρίσκεται σε άνθηση. Αυτό έχει να κάνει αφενός με εξελίξεις στις τεχνολογίες της κινηματογράφισης και του μοντάζ, αφετέρου με την επαναδιαπραγμάτευση του ρόλου του εθνογραφικού κινηματογράφου μέσα στον ευρύτερο χώρο του ντοκιμαντέρ και των κοινωνικών επιστημών, ως ένα μέσο ικανό να καταγράφει, να αναλύει και να επικοινωνεί με τρόπο μοναδικό, γνώση για τον ανθρώπινο πολιτισμό.
Πώς ξεκίνησε το Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηματογράφου και πώς έχει εξελιχθεί μέχρι τη σημερινή, 7η έκδοσή του;
Όταν το 2008 βρεθήκαμε στην Αθήνα μια μικρή παρέα αποφοίτων του, άγνωστου τότε στην Ελλάδα, τομέα των κοινωνικών επιστημών που ονομάζεται «Οπτική Ανθρωπολογία», αναρωτηθήκαμε αν υπήρχε κάποια άλλη οδός, εκτός πανεπιστημιακών ορίων, μέσα από την οποία θα μπορούσαμε να αναδείξουμε τις ταινίες που πολλοί φοιτητές μεταπτυχιακών προγραμμάτων δημιουργούσαν αντί γραπτής διπλωματικής εργασίας (πολύ συνηθισμένη πρακτική στους ανθρωπολογικούς κύκλους). Συγκεντρώσαμε λοιπόν τέτοιες ταινίες οι οποίες συμπεριλήφθηκαν στο φιλόξενο πρόγραμμα του τότε φεστιβάλ «Πλατφόρμα». Η απόπειρα έδειξε ιδιαίτερη δυναμική που μας έκανε να σκεφτούμε τη δημιουργία μιας αυτόνομης διοργάνωσης. Έτσι, το 2010 ο Κώστας Αϊβαλιώτης με τον Νικόλα Σφακιανάκη ίδρυσαν το φεστιβάλ.
Αν και οι προσπάθειες δεν είναι πολλές, ευτυχώς δεν είμαστε οι μόνοι που προσπαθούν να αναδείξουν αυτή την πλευρά των κοινωνικών επιστημών. Σύντομα θα κυκλοφορήσει ένα συλλογικός τόμος για την ιστορία του Εθνογραφικού κινηματογράφου στην Ελλάδα σε επιμέλεια της Αθηνάς Πεγκλίδου, η οποία φέτος επιμελήθηκε ένα μέρος του τμήματος του φεστιβάλ που αφιερώνεται στη Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά, σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού.
Στις εθνογραφικές ταινίες υπάρχει ο κίνδυνος του εξωτισμού; Του να εξωτικοποιηθεί δηλαδή κάποιος ξένος πολιτισμός ή ομάδα;
Το εθνογραφικό φιλμ, στα χνάρια της ανθρωπολογίας, επιδιώκει και οφείλει να κάνει ακριβώς το αντίθετο. Στόχος του ανθρωπολόγου είναι να γνωρίζει, να συνδιαλέγεται και να παρουσιάζει ανθρώπους, κοινωνίες ή πολιτισμούς με τρόπους κοντά στη βιωμένη πραγματικότητά τους και όχι εξωτικοποιώντας τους. Συχνά, οι οπτικές που προσφέρουν ανθρωπολόγοι έρχονται σε σύγκρουση με ακριβώς αυτές τις εικόνες του εξωτικού άλλου, οι οποίες συνήθως αποτελούν προϊόντα πολιτικών ή οικονομικών σκοπιμοτήτων (νεο-) αποικιοκρατικών συμφερόντων. Στο παρελθόν της, η ανθρωπολογία και το εθνογραφικό φιλμ έχουν συχνά υποπέσει σε πρακτικές εξωτικοποίησης. Και ενώ ο κίνδυνος πάντα υπάρχει, θεωρούμε οτι σήμερα, μετά την αναστοχαστική στροφή στην ανθρωπολογία και τις σημαντικές προσπάθειες απο-αποικιοκρατικοποίησης της ανθρωπολογικής σκέψης, υπάρχει τουλάχιστον η συνείδηση, του ότι ο στόχος είναι η επικοινωνία μέσα από το φιλμ και όχι ο εφήμερος, ανήθικος και καιροσκοπικός εντυπωσιασμός που εξωτικές εικόνες μπορεί να προκαλέσουν.
Οι κοινωνικές επιστήμες χρησιμοποιούν αρκετά πλέον τα οπτικοακουστικά μέσα. Πόσο έχει επηρεάσει αυτό την εξέλιξη των συγκεκριμένων επιστημών και ποιες νέες προκλήσεις παρουσιάζουν τα νέα μέσα για τους κλάδους αυτούς;
Οι τεχνολογικές εξελίξεις, ιδίως οι πρόσφατες στις ψηφιακές τεχνολογίες, θα ήταν αδύνατον να αφήσουν τις κοινωνικές επιστήμες ανεπηρέαστες, αφού τις έφεραν αντιμέτωπες με μια κουλτούρα της εικόνας, την οποία, με κάποια ίσως καθυστέρηση, ενσωματώνουν και οικειοποιούνται. Οι τομείς της οπτικής ανθρωπολογίας και του εθνογραφικού ντοκιμαντέρ, τόσο στο έργο, όσο και στη θεωρία τους, τόσο ιστορικά όσο και στις σύγχρονες εκφάνσεις τους, αποτελούν τον πλέον πρωτοποριακό χώρο για δοκιμές και πειραματισμούς, με τη χρήση των οπτικοακουστικών μέσων στην έρευνα, στην ανάλυση και στην επικοινωνία του ανθρώπινου πολιτισμού.
Υπάρχει κάποια συγκεκριμένη τάση, τόσο θεματολογικά, όσο και ως επιστημονική προσέγγιση των εθνογραφικών ταινιών των τελευταίων ετών;
Τα τελευταία χρόνια διακρίνουμε μια δυναμική αναβίωση του κινηματογράφου παρατήρησης, αλλά και την εγκαθίδρυση μιας συγκεκριμένης τάσης που προσεγγίζει τις αισθητηριακές και βιωματικές πλευρές του ανθρώπινου πολιτισμού. Και στις δύο αυτές τάσεις, οι οποίες συχνά συνυπάρχουν, συναντάμε πειραματισμούς των δημιουργών με την αφηγηματική φόρμα που στοχεύουν στο να επικοινωνήσουν όψεις του ανθρώπινου πολιτισμού που ο παραδοσιακός λόγος των κοινωνικών επιστημών έχει συχνά αγνοήσει.
Κεντρική εκπρόσωπος της πρώτης τάσης και η πλέον σημαντική θεωρητικός και ιστορικός του κινηματογράφου παρατήρησης, είναι η Anna Grimshaw, της οποίας την τελευταία ταινία “At Low Tide” θα προβάλουμε φέτος στο Φεστιβάλ, και η οποία θα δώσει ένα masterclass, όπου θα συζητήσει ακριβώς τα ζητήματα αυτά. Αντίστοιχα, η ταινία τομή για τη δεύτερη τάση που επισημαίνω είναι αναμφισβήτητα το αριστουργηματικό “Forest of Bliss”, του Robert Gardner, το οποίο έχει αποτελέσει έμπνευση για αμέτρητους δημιουργούς στο χώρο και το οποίο επίσης θα προβληθεί φέτος στο φεστιβάλ, σε μια επετειακή προβολή για τα 30 χρόνια από την κυκλοφορία του.
Θα πρέπει επίσης να αναφέρουμε μια ακόμα τάση, η οποία σχετίζεται με ακτιβιστικές χρήσεις του εθνογραφικού ντοκιμαντέρ. Παρατηρούμε ότι όλο και περισσότερο, κυρίως νέοι κινηματογραφιστές από τις κοινωνικές επιστήμες, χρησιμοποιούν το μέσο για να αναλύσουν, αλλά και για να αναδείξουν κοινωνικά προβλήματα, προσπαθώντας με μεγάλη ευαισθησία να ακουστούν οι φωνές αυτών που κινηματογραφούν Ταινίες όπως το “Limpiadores” του Fernando González Mitjáns, το “Biographies of Struggle” των Matteo Saltalippi και Greca Campus ή το “Beneath the Tide” της Katerina Zoula, αποτελούν – μεταξύ άλλων – παραδείγματα της τάσης αυτής.
Πόσο αντικειμενική είναι η ματιά ενός εθνογραφικού φιλμ, με την έννοια ότι ο εθνογράφος κατά την επιτόπια έρευνα παρεμβαίνει κατά κάποιο τρόπο στην κοινότητα που μελετά;
Στο εθνογραφικό ντοκιμαντέρ, όπως και γενικότερα στην ανθρωπολογία, το ζητούμενο δεν είναι η αντικειμενικότητα. Συχνά στην ανθρωπολογία ξεκινάμε από την παραδοχή ότι δεν υπάρχει μια πραγματικότητα, αλλά πολλές βιωμένες πραγματικότητες. Αντίστοιχα λοιπόν, δεν αποτελεί ζητούμενο το εάν και κατά πόσο ο εθνογράφος επηρεάζει αυτό που βλέπει ή/και κινηματογραφεί – αυτό είναι δεδομένο. Ένα επιτυχημένο εθνογραφικό φιλμ, μας δείχνει την υποκειμενική καταγραφή και ανάλυση μιας υποκειμενικής, βιωμένης πραγματικότητας ατόμων και ομάδων, από έναν ερευνητή που έχει μελετήσει και αλληλεπιδράσει με τα άτομα μέσα στις ομάδες αυτές – εκεί ακριβώς βρίσκεται και η αξία του.
Ποια θα λέγατε ότι είναι τα highlights της φετινής διοργάνωσης; Και ποιες ταινίες δεν πρέπει να χάσουμε με τίποτα;
Το φετινό πρόγραμμα προσφέρει μια περιεκτική ματιά στην πρόσφατη παραγωγή εθνογραφικού φιλμ συνολικά. Πιο ειδικά, έχουμε δυο πολύ ενδιαφέρουσες θεματικές ενότητες, η πρώτη με τίτλο «Στην Κύπρο με την Κινηματογραφική Κάμερα», που επιμελούνται οι Παυσανίας Καραθανάσης και Δέσπω Πασιά, καθώς και την ενότητα «Εθνογραφικές Προσεγγίσεις των Κοινωνικών Ρόλων του Φύλου», την οποία θα πλαισιώσουν μεταπτυχιακές φοιτήτριες από το Εργαστήρι Σπουδών φύλου του Παντείου Πανεπιστημίου. Για κάποιον που θέλει να πάρει μια ιδέα για το τι είναι το εθνογραφικό φιλμ σήμερα, υπάρχει το πάντα συναρπαστικό τμήμα των φοιτητικών ταινιών. Από το υπόλοιπο πρόγραμμα, η ταινία «Ρυθμοί» της Alexandra Tilmann, αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα του ρόλου που μπορεί να έχει ο κινηματογράφος στην απεικόνιση και ανάλυση πολύπλευρων κοινωνικο-πολιτικών φαινομένων, καθώς με ιδιαίτερα πετυχημένο τρόπο διαπραγματεύεται τη σχέση μεταξύ της μουσικής τέκνο, του μετα-βιομηχανικού καπιταλισμού και της αντίστασης σε κυρίαρχες ιδεολογίες, μέσα από τη σχέση ενός πατέρα και ενός γιου. Η ταινία “Maputo” των Fábio Ribeiro και João Graça, παρουσιάζει με τρόπο μοναδικό ένα πολυσύνθετο πορτραίτο μιας ραγδαία αναπτυσσόμενης πόλης, μέσα από τις φωνές κατοίκων της. Η ταινία «Δεν Φεύγω από το Eldon» της Jessica Bollag, με μοναδική εθνογραφική ευαισθησία παρουσιάζει την πραγματικότητα της ζωής σε μια απομακρυσμένη επαρχιακή κωμόπολη της Αμερικής, δίχως ίχνος από τον κυνισμό που συχνά συνοδεύει τέτοια φιλμ. Τέλος, δεν θα πρέπει να χάσει κανείς την ταινία “Forest of Bliss”, του Robert Gardner, την οποία θεωρούμε ένα μοναδικό αριστούργημα, όχι μόνο του εθνογραφικού, αλλά γενικότερα του παγκόσμιου κινηματογράφου.
—
Info: 7ο Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηματογράφου της Αθήνας | 23-27/11/2016 | Κινηματογράφος Άστορ
Κεντρική φωτογραφία: “Beneath the Tide”, της Katerina Zoula (U.S.A.)
