Στην δουλειά του Ρομέο Καστελλούτσι, μπορεί κανείς να διακρίνει τρεις περιόδους. Η πρώτη είναι εικονοκλαστική και φλερτάρει με το μανιφέστο. Η δεύτερη είναι εικονολατρική και οδηγεί στις μεγάλες του φεστιβαλικές επιτυχίες, εκείνες που γέμισαν αίθουσες και τον έκαναν ευρέως γνωστό. Η τρίτη πάλι είναι δύσκολο να οριστεί, αλλά σίγουρα χαρακτηρίζεται από την ενασχόλησή του με μουσικά έργα –όπερα αλλά όχι μόνο- και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Είναι επίσης η περίοδος στην οποία ο Καστελλούτσι έγινε αυτό που ονομάζουμε festival darling: όλα τα φεστιβάλ τον θέλουν, τον προσκαλούν, του αναθέτουν διαρκώς νέες παραγωγές. Υπήρξε πράγματι μια περίοδος που, μη λέγοντας όχι σχεδόν σε κανένα, ο πάλαι ποτέ ερημίτης της Τσεζένα μεταμορφώθηκε σε έναν νομάδα των μεγάλων ευρωπαϊκών θεσμών, κι αυτό –αναπόφευκτα- είχε συνέπειες στην ποιότητα της δουλειάς του. Ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια μοιάζει να ανακάμπτει, και μάλλον η έντονη παρουσία της μουσικής στη ζωή και τη δουλειά του δεν είναι άσχετη με αυτό. Παρόλο που αρχικά οι σκηνοθεσίες του στην όπερα –βλέπε «Μωυσής και Ααρών» του Σαίνμπεργκ- έμοιαζαν να ακολουθούν ασθμαίνοντας τη θεατρική του δουλειά, η εξέλιξη ήρθε, και πρόσφατα μοιάζει να δουλεύει περισσότερο πάνω σε μουσική από ότι στο θέατρο: το Ρέκβιεμ του Μότσαρτ που σκηνοθέτησε με λεπτότητα στη La Monnaie των Βρυξελλών, ακολούθησαν το καλοκαίρι «Ο Πύργος του Κυανοπώγωνα» του Μπάρτοκ μαζί με ένα έλασσον, σπανιότατα παιζόμενο έργο του Ορφ, καθώς και η 2η Συμφωνία του Μάλερ στο Φεστιβάλ της Αιξ-αν-Προβάνς, που για ακόμα μια φορά στην πορεία του, ξεσήκωσε θύελλες: η σκηνή ήταν ένας τεράστιος ομαδικός τάφος, τον οποίο ανέσκαπταν άνθρωποι με στολές.
Η επάνοδος του Ρομέο Καστελλούτσι στο θέατρο συμβαίνει με το ”BROS”, το οποίο θα χαρούμε στην Αθήνα, στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. Η παράσταση, εμπνευσμένη από τη δολοφονία του Τζωρτζ Φλόυντ που αποτέλεσε την αφύπνιση του κινήματος Black Lives Matter, έχει μια ιδιαιτερότητα: οι ήρωές της είναι αστυνομικοί, και σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες που τους ερμηνεύουν είναι ερασιτέχνες, οι οποίοι δεν έχουν κάνει καν κανονική πρόβα, απλώς έχουν δεχτεί να εκτελούν κατά γράμμα τις οδηγίες που τους δίνονται στο ακουστικό τους εκείνη την ώρα. Είναι ένα παιχνίδι, μας εξηγεί ο σκηνοθέτης, κι όπως όλα τα παιχνίδια έχει κανόνες.
Δεν αντέχω να μην τον ρωτήσω: η επιλογή των ερασιτεχνών σε αυτούς τους ρόλους είναι αισθητικού χαρακτήρα, ή έχει να κάνει με αυτό που μετά τη Χάνα Άρεντ συνηθίσαμε να αποκαλούμε «κοινοτοπία του κακού»; «Κυρίως το δεύτερο», μου απαντά χαμογελώντας.
«Αλλά είναι και μια τεχνική, που τη βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσα αισθητικά. Βέβαια είναι και μια μεταφορά, γιατί πρέπει να υπακούσουν σε μια διαταγή. Δεν ξέρουν τι κάνουν. Οι, ας τους πούμε, ηθοποιοί δεν μπορούν να πουν όχι. Πρέπει να ανταποκριθούν χωρίς να πάρουν το χρόνο να σκεφτούν –άρα χωρίς συνείδηση. Η διαταγή γίνεται η δράση. Κι αυτό, φυσικά, είναι επίσης μια μεταφορά για το πώς λειτουργεί η κοινωνία μας –κι όχι μόνο οι αστυνομικοί. Είναι κι ένα ανθρωπολογικό πείραμα. Γι’ αυτό το λόγο, μου αρέσει να δουλεύω με ερασιτέχνες, με ντόπιους. Γιατί αυτή ειδικά η παραγωγή είναι και μια επαφή με την πόλη, με πολίτες της μεταμφιεσμένους με στολές. Άρα όχι με συνηθισμένους ανθρώπους. Οι συνηθισμένοι άνθρωποι αν ντυθούν με στολές αλλάζουν εντελώς. Γίνονται ένα σώμα. Λέμε: το σώμα της Αστυνομίας. Ενικός! Γίνονται ένα. Εξαιτίας της απίστευτης δύναμης της στολής. Αυτό είναι μια άλλη ανθρωπολογική δομή. Όταν εγώ ως πολίτης βρίσκομαι μπροστά σε έναν άνθρωπο με στολή, για κάποιο παράξενο λόγο νιώθω ενοχή. Χωρίς καμιά αιτία. Γιατί η σημασία της στολής είναι η εξουσία. Είσαι λοιπόν πάντα υπό την επιρροή της δύναμης της στολής. Για μένα είναι πολύ ισχυρό. Βλέπεις πόσο απίστευτη είναι η μεταμόρφωση των συνηθισμένων ανθρώπων. Μόλις φορέσουν στολή, αλλάζουν συμπεριφορά. Είναι απολύτως απίστευτο. Και επί της ουσίας δεν κάνουμε καν πρόβα. Είμαστε μαζί τους μόλις μια μέρα, για να τους ενημερώσουμε, να τους εξηγήσουμε πώς λειτουργεί το σύστημα στη σκηνή, τους κανόνες που πρέπει να ακολουθήσουν. Και τεχνικά δεν είναι καν πρόβα, γιατί δεν υπάρχει χώρος για οποιαδήποτε έκφραση: πρέπει να υπακούν. Είναι απολύτως γεωμετρικό. Και βέβαια αυτή η γεωμετρία είναι μέρος της βίας. Και πρέπει να το αποδεχτούν. Πρέπει να πουν ναι ή όχι. Ακόμα κι αυτό είναι ενδιαφέρον για μένα. Είναι σαν πείραμα».
«Η βασική μου αναφορά στο θέατρο και την αισθητική είναι η αρχαία τραγωδία: η βία και η σχέση με το νόμο. Η ανάγκη να παραβείς το νόμο βρίσκεται στον πυρήνα κάθε δράματος», δηλώνει ο Καστελλούτσι, που και στο παρελθόν έχει δηλώσει επανειλημμένως την άρρηκτη σχέση του με το αρχαίο ελληνικό δράμα. Μια φορά ως τώρα έχει ασχοληθεί ευθέως με αυτό, πριν πολλά χρόνια, με το «Ορέστεια (Μια οργανική κωμωδία;)». Υποψιάζομαι, πάντως, από το εμφανές ενδιαφέρον της Στέγης, ότι θα του γίνει συντομότατα πρόταση για ακόμη ένα τέτοιο εγχείρημα. Ομολογώ πως αυτό θα ήθελα να το δω.
«Όλοι είμαστε κατά της αστυνομίας και της αστυνομικής βίας», αποφαίνεται κάποια στιγμή. Του υπενθυμίζω πως μετά τις ταραχές του Μαρτίου 1968 στην Ιταλία, ο Παζολίνι είχε πει πως είναι με το μέρος των αστυνομικών που είναι τα πραγματικά παιδιά του λαού, γιατί δουλεύουν για το ψωμί τους, ενώ οι φοιτητές είναι «τα παιδιά του μπαμπά» -δήλωση που προκάλεσε τεράστιο σκάνδαλο. Και τον ίδιο τον αγαπά το σκάνδαλο, παρόλο που δεν το επιδιώκει. Βιαιότατες ήταν οι διαδηλώσεις έξω από το Theatre de la Ville ενάντια στο «Περί της έννοιας του προσώπου του Υιού του Θεού». Πολύς θόρυβος γύρω από τον –τουλάχιστον απρόβλεπτο- τρόπο με τον οποίο έβαλε σε εικόνες την «Ιεροτελεστία της Άνοιξης» του Στραβίνσκι. Και πολύ πρόσφατα, μέρος του κοινού έφευγε εξαιρετικά σοκαρισμένο από το στάδιο της Βιτρόλ, όταν άρχισαν να αποκαλύπτονται τα πτώματα από τον ομαδικό τάφο τον οποίο επέλεξε ως εικονογράφηση της –γνωστής ως «Ανάστασης»- 2ης Συμφωνίας του Μάλερ σε διεύθυνση του Έσα Πέκκα Σάλονεν.
«Αυτό που λες για τη δήλωση του Παζολίνι είναι ακόμα μια απόδειξη πως ακόμα και οι αστυνομικοί μπορούν να είναι θύματα με έναν τρόπο», μου απαντά. «Μιλώντας περί σκανδάλων, όπως γνωρίζεις είμαι πολύ κοντά σε αυτή την ιδέα. Η ρίζα της λέξης έχει να κάνει με μια πέτρα που βρίσκεται στο δρόμο σου κι όπου μπορεί να χτυπήσεις τα πόδι σου. Αυτή η πέτρα είναι το σκάνδαλο. Κι αυτή η πέτρα σε αναγκάζει να αλλάξεις το έργο σου. Να σου γίνει συνειδητό αυτό που κάνεις. Είναι μια αφύπνιση το σκάνδαλο. Δεν είναι ένα εργαλείο πρόκλησης. Η πρόκληση είναι προβλέψιμη. Η εμπορική τηλεόραση, η διαφήμιση, είναι σκέτη πρόκληση. Ολόκληρο το διαδίκτυο είναι πρόκληση. Η πρόβλεψη έχει μόνο δύο διαστάσεις, είναι πληκτική. Το σκάνδαλο είναι μια πολύ πιο βαθιά λέξη. Το θέατρο πρέπει να είναι σκανδαλώδες. Όχι στη δική μου περίπτωση –γενικά! Το ίδιο το κτίριο πρέπει να είναι προετοιμασμένο για το σκάνδαλό. Πάμε στο θέατρο για να σκανδαλιστούμε. Διαφορετικά δεν υπάρχει θέατρο. Είναι μόνο σόου, σκέτη διασκέδαση. Όμως το θέατρο που θέλουμε, που αγαπάμε, έχει να κάνει με το σκάνδαλο. Πρέπει να εκπλαγούμε από αυτό, να αφυπνιστούμε».
