Δέκα χρόνια κλείνει φέτος το Φεστιβάλ Νέων Χορογράφων της Στέγης, και μέσα σε αυτή τη δεκαετία κατόρθωσε να γίνει ένας από τους σημαντικότερους θεσμούς στον ελληνικό χορό. Το ερώτημα που θέτει η 10η διοργάνωση –ως Onassis Dance Days πλέον- «Είναι αυτό χορός;», καθώς και η επιλογή πέντε γυναικών χορογράφων, τεσσάρων Ελληνίδων, των: Έλενας Αντωνίου, Νεφέλης Αστερίου, Ξένιας Κογχυλάκη, Χαράς Κότσαλη και της Αργεντινής Marina Otero ως guest, μας προετοιμάζουν για ένα ανανεωμένο φεστιβάλ χορού που δίνει τη σκυτάλη στη νέα γενιά γυναικών δημιουργών του χορού.
Ορμώμενοι από τη θεματική που διέπει τα έργα τους, αλλά και απασχολεί γενικότερα τον κόσμο του χορού τα τελευταία χρόνια, θέσαμε στις πέντε χορογράφους τα ίδια ερωτήματα επιχειρώντας να προετοιμαστούμε για να προσεγγίσουμε καλύτερα τις δημιουργίες τους. Ιδού οι απαντήσεις τους:
Στις μέρες μας υπάρχει ακόμα το ερώτημα για το τι είναι χορός και τι όχι; Υπάρχουν ακόμη, για το κοινό ή τους ειδικούς, περιορισμοί για το τι εντάσσεται στο πλαίσιο αυτής της Τέχνης και τι όχι;
Έλενα Αντωνίου: Ο σύγχρονος χορός είναι ακριβώς αυτό που λέει και το όνομά του. Είναι στο τώρα του χρόνου. Επηρεάζεται, αλλάζει και διαμορφώνεται ανάλογα με την κοινωνία, τις αισθητικές τάσεις του κάθε χορογράφου αλλά και της εκάστοτε «μόδας». Επηρεάζεται από όλα όσα συμβαίνουν, διαμορφώνεται και επαναδιατυπώνεται. Το θέμα είναι εμείς ως δημιουργοί να είμαστε παρούσες στις αλλαγές αυτές αλλά και απενοχοποιημένες απέναντι σε αυτή την υβριδικότητα του χορού ώστε να την αξιοποιούμε και να την απολαμβάνουμε.
Νεφέλη Αστερίου: Προσωπικά με απασχολεί περισσότερο το ερώτημα σε τι δίνω την προσοχή και τη συνείδηση ενός χορού. Νομίζω ότι και ιστορικά, η ίδια η τέχνη του χορού έχει διευρυνθεί μέσα από τις απόπειρες των καλλιτεχνών να ψάξουν τα όρια που δεν έχουν αμφισβητηθεί. Όταν ο Steve Paxton, για παράδειγμα, επιχειρεί το small dance, εξερευνά την ελευθερία και τη δυνατότητα του σώματος να χορέψει μόνο και μόνο καθώς αντιστέκεται στη βαρύτητα, όντως όρθιο. Σε κάθε περίπτωση δεν με απασχολεί να περιορίσω τη δημιουργία με αυτό το ερώτημα, ούτε από τη θέση της δημιουργού ή της ερμηνεύτριας ούτε ως κοινό.
Ξένια Κογχυλάκη: Ναι, υπάρχουν ακόμα περιορισμοί για το τι είναι χορός. Παρ’ όλ’ αυτά, σταδιακά τα όρια διευρύνονται και γι’ αυτό μπορούμε να μιλάμε πλέον για μία «διευρυμένη» πρακτική του χορού, όπου τα κριτήριά του αποσυνδέονται από τη σωματική έκφραση, την αισθητικοποίηση και την αναπαράσταση και κερδίζουν δυναμική σε άλλα επίπεδα. Επίσης το τι είναι χορός εξαρτάται κάθε φορά από το πώς/πού/ με ποιους δημιουργείται, εκτίθεται και συνδιαλέγεται. Έχει σημασία, δηλαδή, πριν αναρωτηθούμε αν υπάρχουν περιορισμοί να δούμε πρώτα από πού και ποιους παράγοντες αυτοί καθορίζονται, δηλαδή το κοινωνικοπολιτικό, γεωγραφικό, ιστορικό, θεσμικό ή όχι πλαίσιο.
Χαρά Κότσαλη: Νομίζω ότι αυτή είναι μια κουβέντα που αποτυπώνει την τεράστια απουσία πρόσβασης της κοινωνίας στον σύγχρονο χορό. Όταν δεν υπάρχει χορός στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, όταν με ένα προεδρικό διάταγμα ορίζονται οι ίδιες οι ανώτερες επαγγελματικές σπουδές χορού ως δευτεροβάθμια εκπαίδευση, όταν δεν υπάρχει ένα κρατικό θέατρο για τον χορό ή συμπερίληψη της τέχνης μας στο Εθνικό Θέατρο, το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος και τα ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ, η συζήτηση για το τι είναι χορός και τι όχι μοιάζει κενή περιεχομένου. Και αναπαράγεται ως ψευδοενδεικτική του χάσματος μεταξύ των εστέτ καλλιτεχνών που πειραματίζονται με τα όρια του μέσου τους και σε αυτό που υποτίθεται ότι θέλει και χρειάζεται το ευρύ κοινό. Δεν είναι όμως έτσι. Η ανάπτυξη κοινού, η γνωριμία μαθητών, εργαζομένων και φοιτητών με μια τόσο ανοιχτή τέχνη όσο αυτή του χορού θα έπρεπε να προηγείται της παραπάνω συζήτησης περί ταξινόμησης και ορίων.
Η εμπειρία μου ως εμψυχώτρια σε ομάδα χορού στις γυναικείες φυλακές του Ελαιώνα στη Θήβα μου αποκάλυψε ότι το ερώτημα αν κάτι είναι ο χορός ή όχι, έχει να κάνει καθαρά με το πόσο θεωρεί το εκάστοτε κοινό ότι έχει πρόσβαση σε αυτό που βλέπει. Η ομάδα χορού που δημιουργήθηκε εκεί αποτελείτο από γυναίκες, αρκετές από τις οποίες δεν είχαν καν τελειώσει σχολείο. Η παράσταση που ετοίμασε η ομάδα στο τέλος της χρονιάς ήταν ένα από αυτά τα θεάματα που αν οι γυναίκες το έβλεπαν πριν ξεκινήσουν το εργαστήρι, θα έφευγαν βρίζοντας για το ότι «αυτό δεν είναι χορός». Μετά από δύο συναντήσεις και την πρόσβαση σε οπτικό υλικό από παραστάσεις σύγχρονου χορού, καμία δεν αναρωτήθηκε ποτέ ξανά για το αν είναι κατάλληλο ή όχι να γράφουμε, να αυτοσχεδιάζουμε με λόγο και αντικείμενα ή να διαβάζουμε όλες παρέα στο πλαίσιο ενός μαθήματος χορού.
Marina Otero: Είπα πρόσφατα πως είμαι μια χορεύτρια που δεν χορεύει. Αυτό είχε να κάνει με ένα πρόσφατο τραυματισμό μου στην πλάτη, ο οποίος πράγματι μου στέρησε τη δυνατότητα να χορεύω. Τώρα χορεύω ξανά, αλλά όχι όπως πριν. Αυτή η εμπειρία με ώθησε στα άκρα. Σήμερα αναρωτιέμαι τι είμαι, πώς θα διαχειριστώ τη βία που υπάρχει μέσα μου, πώς θα εκφράσω αυτά που νιώθω και πώς θα χορεύω χωρίς να σπάσω. Όσο για το τι είναι χορός και τι όχι… Δεν ξέρω! Είναι υποκειμενικό. Για κάποιον, χορός μπορεί να είναι το τρέξιμο. Για μένα είναι κάτι απλό. Ξεκινάει από τη σιωπή, και η μουσική σε ωθεί στην κίνηση. Απλό…
Θεωρείτε πως υπάρχει γυναικεία -ή καλύτερα θηλυκή- ματιά στον χορό, την Τέχνη, αλλά και τον κόσμο; Και ποια είναι τα διακριτικά της γνωρίσματα;
Έλενα Αντωνίου: Όσο υπάρχει αυτό που λέμε το αρσενικό βλέμμα θα υπάρχει και η θηλυκή ματιά και δημιουργικότητα. Και νομίζω ότι το βασικό και το κοινό της γνώρισμα είναι ακριβώς αυτή η εμπειρία του ανδρικού βλέμματος. Ακόμα κι εμείς οι γυναίκες δημιουργοί, οι θηλυκότητες, χρειάζεται να δουλέψουμε σκληρά για να αποβάλουμε αυτό που λέγεται male gaze από τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τα πράγματα, αλλά και εμάς τις ίδιες. Παράλληλα, και είναι κρίμα που ακόμα χρειάζεται να το θέσουμε ως ζήτημα, πρέπει και οι θεσμοί, οι οργανισμοί και τα φεστιβάλ να δώσουν χώρο στις γυναίκες δημιουργούς ισάξια και ισότιμα ώστε να εγκαθιδρυθεί η αντίληψη πως υπάρχουν οι χορογράφοι, οι μαέστροι, οι σκηνοθέτες και οι διευθυντές που είναι θηλυκότητες.
Νεφέλη Αστερίου: Θεωρώ ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός ότι η ίδια σχεδόν ερώτηση έχει διατυπωθεί από άλλα δύο έντυπα τα οποία γράφουν για το Onassis Dance Days. Δεν ξέρω αν μπορώ να μεταχειριστώ επαρκώς τον όρο «γυναικεία ματιά» σε μια σύντομη απάντηση. Μια γυναίκα δημιουργός δεν συνεπάγεται γυναικεία ματιά και νομίζω πως -ανεξαρτήτως φύλου- έχουμε πολύ δρόμο προς την αποδόμηση του πατριαρχικού βλέμματος που κυριαρχούσε στον χορό, όπως και στις υπόλοιπες τέχνες. Η θηλυκή ματιά για μένα ταυτίζεται με το ενδιαφέρον προς τη διαδικασία, την προσοχή στις λειτουργίες εκείνες που ξεφεύγουν από την αντικειμενοποίηση, που αυτονομούνται και προσφέρουν εστίες φαντασίας και αντίστασης. Αν το γυναικείο βλέμμα μετατρέπει το γυναικείο σώμα από αντικείμενο σε υποκείμενο της δράσης του, νομίζω ότι με ενδιαφέρει να εξασκήσω τη (γυναικεία) ματιά μου ώστε να εντοπίζει πότε τα σώματά μας, οι συμπεριφορές μας, ακόμα και το βλέμμα μας γίνονται όχι απλώς αντικείμενα, αλλά προϊόντα.
Ξένια Κογχυλάκη: Το πώς βλέπουμε τα πράγματα έχει να κάνει με πολλούς παράγοντες και ανισότητες πέρα από το φύλο: την εθνικότητα, την κοινωνική και οικονομική θέση, τις σωματικές ικανότητες, τον σεξουαλικό προσανατολισμό και άλλα. Πέρα από αυτό, υπάρχει αρκετή ανάλυση από την ιστορία μέχρι την ανατομία και την τέχνη στο πώς οι αφηγήσεις και οι μελέτες προκύπτουν κατά κύριο λόγο από ένα βλέμμα αντρικό, ακόμα και όταν «κοιτούν» οι γυναίκες. Οπότε αφήνοντας προς το παρόν το φεμινιστικό βλέμμα, που είναι κατά τη γνώμη μου μία πολιτική συνειδητή και συλλογική διαδικασία, το να πούμε ότι υπάρχει μία και μόνο γυναικεία ματιά, είναι για μένα κάτι αρκετά γενικό.
Χαρά Κότσαλη: Νομίζω ότι η θηλυκή ματιά στην Τέχνη δεν θα πρέπει να σημαίνει μόνο το αντίθετο της αντρικής, που μοιραία έχει αποικιοποιήσει τη σκέψη, τον λόγο και τις πρακτικές μας. Μου αρέσει να σκέφτομαι ότι η γυναικεία ματιά δεν είναι το βλέμμα που ετεροπροσδιορίζεται από τον αντρικό, ούτε να προσδίδονται ουσιοκρατικά χαρακτηριστικά στο θηλυκό και αρρενωπό βλέμμα με όρους που τελικά καταλήγουν να αναπαράγουν στερεότυπα στη βάση της βιολογικής διαφοράς. Αν η γυναικεία ματιά λοιπόν δεν σημαίνει την κυριολεξία του έμφυλου βλέμματος , αλλά την ορατοποίηση των αθέατων ανισοτήτων, την άρθρωση των φωνών που δεν ακούγονται, των «ανήκουστων τραγουδιών», τότε σίγουρα υπάρχει και οφείλει να υπάρχει η γυναικεία ματιά στην τέχνη. Όπως έλεγε η Cixous στο εμβληματικό πια έργο της «Το γέλιο της Μέδουσας», «οι γυναίκες γράφουν με λευκό μελάνι». Στον βαθμό που ο σύγχρονος χορός αποτελεί μια λιγότερη εμπορευματοποιημένη τέχνη, και ειδικότερα στην Ελλάδα απόλυτα υποεκπροσωπημένη, έχει ίσως τη δυνατότητα να παραγάγει έναν άλλο λόγο για το σώμα και να φέρει τη θηλυκή ματιά με τον τρόπο που την συζητώ παραπάνω.
Όμως η έμφυλη εμπειρία δεν αποτελεί μια ομοιογενή ποιότητα που διατρέχει οριζόντια τις γυναίκες σε όλο το κοινωνικό φάσμα. Σε μια φάση που η νεοφιλελεύθερη κυριαρχία ακόμα χρησιμοποιείται ως δούρειος ίππος για την ανασυγκρότηση των παγκόσμιων ανισοτήτων, οφείλουμε να αναζητάμε το γυναικείο βλέμμα που είναι πάντα απέναντι σε κάθε κυριαρχία και στις τάξεις που την αναπαράγουν.
Marina Otero: Για μένα ο χορός πάντοτε είχε γυναικεία όψη και γυναικεία ματιά, γιατί απλούστατα υπήρχαν πάντοτε περισσότερες γυναίκες από άνδρες στον χορό. Το περιβάλλον όπου μεγάλωσα εγώ χορευτικά, ήταν γεμάτο γυναίκες κι υπήρχε ίσως μόνο ένας άνδρας. Ως γυναίκα, ταυτίζω τη ματιά μου με τη γυναικεία ματιά. Όμως έχω μέσα μου και αρκετή αρρενωπότητα.
Το πεδίο της σεξουαλικότητας ως σημείο συνάντησης αλλά και σύγκρουσης, είναι αναπόφευκτα ένα από τα κατ’ εξοχήν θέματα μιας Τέχνης που, ίσως περισσότερο από κάθε άλλη, έχει ως μέσο έκφρασης το σώμα;
Έλενα Αντωνίου: Το σώμα ως σύνολο είναι αυτό που εισπράττει τις εμπειρίες μας και όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω μας. Σώμα είναι και το μυαλό και η ψυχή, όχι μόνο οι μύες. Ίσως κάποιος άλλος δημιουργός να μην επηρεάζεται από όσα συμβαίνουν. Να δημιουργεί με βάση τη φαντασία. Εγώ προσωπικά βρίσκομαι σε ένα σημείο στην καλλιτεχνική μου διαδρομή που θέλω όσα επηρεάζουν το σώμα μου να επιτρέπω να εισβάλουν και να αναπλάθονται μέσα στις δημιουργίες μου. Φυσικά ο μηχανισμός που χρησιμοποιώ ως μέσο για να «μιλήσω» είναι το σώμα. Αυτή τη χρονική στιγμή στη ζωή μου επιλέγω να μιλήσω μέσα από μένα ως γυναίκα, τι κουβαλώ από την κοινωνία που ζω, το πόσο μου επιτρέπεται να είμαι σεξουαλική, δυναμική, ισχυρή ή τα αντίθετα τους.
Νεφέλη Αστερίου: Με τον τρόπο που εγώ αντιλαμβάνομαι την τέχνη του χορού, πιστεύω ότι η έννοια που με εξυπηρετεί περισσότερο είναι εκείνη του ερωτισμού παρά της σεξουαλικότητας. Ο ερωτισμός ως η πιο άμεσα συνδεδεμένη με τις αισθήσεις και τα πάθη του σώματος εμπειρία, είναι τόσο θέμα όσο και εργαλείο στη δουλειά μου. Πρόκειται για ισχυρή δυνατότητα της ασάφειας να αλλάξει το σχέδιο, να το επεκτείνει, να το επανατοποθετήσει, να τολμήσει την κατάλληλη στιγμή μια άνοδο της επιθυμίας, να αφυπνίσει ό,τι δεν υπόκειται σε καμία εξουσία και να καταστήσει ορατό το κρυφό. Ο χορός έχει αυτή τη δύναμη ακριβώς γιατί απευθύνεται από σώμα προς σώμα. Έτσι επιθυμώ και προσπαθώ να τον αρθρώνω.
Ξένια Κογχυλάκη: Ο χορός είναι μία τέχνη που χρειάζεται το σώμα για να εκφραστεί και να επικοινωνήσει, άρα από τη φύση του εμπερικλείει εμπειρίες και έννοιες της σωματικότητας. Το πεδίο της σεξουαλικότητας είναι μία και μόνο θεματική. Αλλά το σώμα είναι παντού πέρα από αυτό, σε σχέσεις εξουσίας, στην κοινωνία, στη μνήμη, στα βιώματα, στις αισθήσεις, στον τρόπο που η ανθρωπότητα αλληλεπιδρά και συνυπάρχει.
Χαρά Κότσαλη: Κάθε σώμα είναι ένα αρχείο, με πολλαπλές και συχνά αντιφατικές καταχωρίσεις, με ιστορικότητα, με δυνατότητες και αδυνατότητες. Η σκηνική έκθεση ενός σώματος σημαίνει όμως και τη διάθεσή του στο βλέμμα των θεατών, που κι αυτό διαμεσολαβείται από τις εμπεδωμένες αντιλήψεις για το τι συνιστά το αντρικό και το γυναικείο σώμα, το ικανό και το μη παραγωγικό, το όμορφο και το άσχημο. Η σεξουαλικότητα ως σημείο συνάντησης και σύγκρουσης αναπόδραστα διαπερνά το πεδίο του χορού, και δεν θα έλεγα ότι αυτό γίνεται μόνο στα έργα που επιλέγουν να την έχουν ως θέμα per se. Αλλά και πάλι, δεν νιώθω ότι είμαι κατάλληλος άνθρωπος να μιλήσω για αυτά τα ζητήματα. Θέλω να φαντάζομαι ότι όταν θα έχουμε επιτέλους ένα δημόσιο πανεπιστήμιο παραστατικών τεχνών, με τμήμα για τον χορό, θα μπορούμε να μιλάμε για όλα αυτά μέσα από ένα πιο συγκροτημένο και προσβάσιμο πλαίσιο όλες και όλοι μαζί.
Marina Otero: Δεν είναι απαραίτητο ο χορός να έχει να κάνει με τη σεξουαλικότητα. Εξαρτάται από τo πλαίσιο –όπως και από την αντίληψη του θεατή. Στην περίπτωση του “Fuck me”, στην αρχή φαίνεται να έχει να κάνει με τη σεξουαλικότητα, όμως πολύ γρήγορα αλλάζει κατεύθυνση και μιλάει αντί για τη σεξουαλικότητα, για την έλλειψη επιθυμίας και την ευθραυστότητα του σώματος. Όσο για το “Love me”, δεν έχει να κάνει καθόλου με τη σεξουαλικότητα, αλλά με την εσωτερική μου βιαιότητα.
