Οι πιο ωραίες ιστορίες κρύβονται στα αρχεία, ιστορίες πολυκαιρισμένες ή πιο πρόσφατες που περιγράφουν ζωές παλιές που δε σταματούν να μας εκπλήσσουν για το πόσο μοιάζουν στις δικές μας, που θα μπορούσαν να είναι οι δικές μας αν δεν ενέσκηπταν κάποια τυχαία συμβάντα ή συνειδητές αποφάσεις. Ψήγματα μιας αλλοτινής εποχής που μας τέμνει εγκάρσια ή μας διατρέχει παράλληλα, αλλά πάντοτε μας κατατρύχει, ατάκτως εριμμένοι πλίνθοι που περιμένουν καρτερικά να ανασυνταχθούν στη σωστή σειρά για να αφηγηθούν την Ιστορία του εξίσου ατάκτως εριμμένου παρελθόντος μας.
Στην καθημερινή αστική Θεσσαλονίκη οι συγκρούσεις με το άλλοτε είναι αναπόφευκτες, αλλά όχι πάντα συνειδητές. Σουβενίρ 23 αιώνων παρουσίας της πόλης στον ίδιο χώρο εκτίθενται δημόσια, λαθροβιώνουν παραπεταμένα ή ζουν μόνο σε μνήμες και αρχεία, κρυφές ζωές και όψεις μιας πόλης που αγαπάμε χωρίς να γνωρίζουμε. Κάποτε οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης έκαναν μπάνιο στον Λευκό Πύργο και την Αρετσού, τα σπίτια μας ήταν χωράφια, οι δρόμοι οικόπεδα, η παραλία των ατελείωτων περιπάτων τείχος και οι άτσαλα «προστατευμένες» με συρματοπλέγματα «πέτρες», βασικά δομικά υλικά. Η Θεσσαλονίκη του λίαν πρόσφατου άλλοτε, όχι περισσότερο από 150 χρόνια πριν, ήταν μια παραλλαγή της Θεσσαλονίκης του σήμερα: μια πόλη σε μετάβαση.
Πλατεία αποβάθρας με το κυκλικό καφέ, καρποστάλ, Συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου, ΕΛΙΑ ΜΙΕΤ
Η έκθεση «Θεσσαλονίκη 1863-1873: οι παλαιότερες φωτογραφίες, οι πρώτοι χάρτες της περιοχής σταθμού και λιμανιού» που φιλοξενείται στο Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης του ΜΙΕΤ στη Βίλα Καπαντζή από τις 5 Ιουνίου έως τις 11 Σεπτεμβρίου 2015 επιχειρεί μια συναρπαστική ανασύνθεση άγνωστων πτυχών του πολυπολιτισμικού ψηφιδωτού της ιστορίας της Θεσσαλονίκης τεκμηριώνοντας την κρίσιμη περίοδο της μετάβασης της πόλης στη νεωτερική εποχή και τον εκδυτικισμό, με κομβικό σημείο την έναρξη κατεδάφισης του παραθαλάσσιου τείχους που για αιώνες την έκανε να ασφυκτιά, το 1870.
Συνοδευόμενη από το ομότιτλο βιβλίο του Γιάννη Επαμεινώνδα με εισαγωγή της καθηγήτριας Αλέκας Καραδήμου Γερόλυμπου στο οποίο και βασίζεται, η έκθεση συμπληρώνει την προηγούμενη έκθεση του ΜΙΕΤ με τίτλο «Η Δύση της Ανατολής» διευρύνοντας το συνεχώς αυξανόμενο υλικό εργασίας της, αλλά και εστιάζοντας σε επιμέρους, ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα, χαρακτηριστικά στιγμιότυπά της. Έτσι, στην ήδη αναλυμένη φωτογραφία του Χέρμπερτ Σέυς, του 1873, από τη συλλογή του Γιώργου Δέλλιου στο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, έρχονται να λειτουργήσουν συνεργιστικά δύο ακόμη φωτογραφίες, παλιοί χάρτες, καρτ ποστάλ, σχέδια, αλλά και ένας πίνακας, επιτρέποντας την ανάδυση πολλαπλών αφηγήσεων που συμπληρώνουν και διαφωτίζουν η μία την άλλη, ανατρέποντας συχνά διαμορφωμένες αντιλήψεις για τις τελευταίες δεκαετίες της Οθωμανικής Θεσσαλονίκης.
Φωτογραφία Ρουμπελαίν, περ. 1873, Συλλογή Γιώργου Δέλλιου, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ
Η φωτογραφία του Χέρμπερτ Σέυς (βλ. κεντρική φωτογραφία άρθρου), τραβηγμένη από το Μπέστσιναρ, τον αφανισμένο πια διάσημο κήπο της πόλης στο δυτικό όριο της παλιάς Θεσσαλονίκης και στον αντίποδά της, μια φωτογραφία του Αλφόνς Ρουμπελλαίν, από το αρχείο Δέλλιου, τραβηγμένη επίσης το 1873 από τον Όσιο Δαυίδ στην Άνω Πόλη, γραφικά ξακρισμένη σε οριζόντιο οβάλ, αποτυπώνουν τη Θεσσαλονίκη σε μια κομβική στιγμή: στις απαρχές της δυτικοποίησης και του εκσυγχρονισμού, ελεύθερη από τα γκρεμισμένα και ριγμένα πια στη θάλασσα τείχη της, και έχοντας μόλις υποδεχτεί τον σιδηρόδρομο (1871-72), εκείνον της εταιρείας των Ανατολικών Σιδηροδρόμων που το 1888 θα τη συνδέσουν με τον ευρωπαϊκό σιδηρόδρομο μέσω Βελιγραδίου, προκαλώντας ξέφρενους πανηγυρισμούς στην πόλη. Παράλληλα, πέντε άγνωστοι χάρτες των Ανατολικών Σιδηροδρόμων αποκαλύπτουν την εξέλιξη του σιδηροδομικού δικτύου αλλά και της περιοχής του παλιού σταθμού έξω από τα δυτικά τείχη και το φρούριο του Βαρδαρίου, ενώ φωτογραφίες και σιδηροδρομικοί χάρτες συσχετίζονται με μια δορυφορική λήψη και με τα σχέδια του μηχανικού Ρόκκου Βιτάλη στην ανίχνευση της δημιουργίας της παλιάς παραλίας από το 1871.
Φωτογραφία Γιόσεφ Σέκελυ, 1863, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας
Την ίδια στιγμή, η σημαντικότερη ίσως φωτογραφία της έκθεσης και παλαιότερη –γνωστή- φωτογραφία της Θεσσαλονίκης, τραβηγμένη από τον Ούγγρο φωτογράφο Γιόζεφ Σέκελυ το 1863 (απόκειται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας), αποτυπώνει το «λίγο πριν». Ένα εντυπωσιακό πανόραμα της πόλης, τραβηγμένο από την περιοχή του Μπέστσιναρ, αποκαλύπτει, για πρώτη φορά, χαμένα σήμερα σημεία, όπως είναι το θαλάσσιο τείχος, ο πύργος της Αποβάθρας και το Πρόπυλο των Δώδεκα Αποστόλων, επιτρέποντας σε αντιπαραβολή με τις δύο μεταγενέστερεις λήψεις, την ανάλυση σημαντικών μνημείων της πόλης που υπάρχουν ή δεν υπάρχουν πια, όπως η συναγωγή Ταλμούδ Τορά, η Πύλη Βαρδαρίου και η Ληταία, ο Τοπχανές, η Κρήνη του Σέιχ Σου, οι οικίες των Άμποτ και των Αλλατίνι στον Φραγκομαχαλά, το πρώτο Δημαρχείο. Λειτουργώντας σαν μεγεθυντικός φακός, ο -άφαντος σήμερα- πίνακας του Ιταλού Σαλάκκα, που αποτυπώνει τη Θεσσαλονίκη από τη θάλασσα, ερμηνεύεται και ερμηνεύει άγνωστες πτυχές του αστικού βίου της Θεσσαλονίκης: το κεντρικό καφενείο του λιμανιού, την παλιά Καραντίνα, το πρώτο, άγνωστο ως σήμερα Τελωνείο, όλα μέσα στην πρώτη πλατεία της πόλης στα Λαδάδικα, την πλατεία της Αποβάθρας.
Δεν είναι δύσκολο να δεις μέσα σε όλα αυτά τα ιστορικά τεκμήρια του άλλοτε τη Θεσσαλονίκη του σήμερα. Αντιγράφω από το δελτίο τύπου της έκθεσης: «Διαγράφεται η μετακίνηση της κεντρικής πλατείας της Θεσσαλονίκης από τα δυτικά προς τα ανατολικά, την ίδια στιγμή που εκδυτικίζεται συνεχώς: από το ανατολίτικο μεϊντάνι της Αποβάθρας του λιμανιού στα ευρωπαϊκά καφέ της πλατείας Ελευθερίας κι από κει στην επιβλητική, αλλά ψυχρή, πλατεία Αριστοτέλους». Στην ξενάγησή του στην Έκθεση, ο επιμελητής της κ. Επαμεινώνδας έκανε λόγο, με θλιμμένο χιούμορ, για μια πλατεία αδιάφορη, σε αναζήτηση της ταυτότητάς της, επειδή κανείς δεν την έχει οικειοποιηθεί. Και ίσως από αυτήν ακριβώς τη διατύπωση να ξεκινάει το κουβάρι μιας άλλης, παράλληλης ιστορίας, μιας ενδεχόμενης μελλοντικής ιστορικής καταγραφής του πώς καταφέραμε τελικά να οικειοποιηθούμε την πόλη μας και να την αγαπήσουμε πραγματικά, γνωρίζοντας και ζώντας την σε βάθος.
—
Info: Η έκθεση «Θεσσαλονίκη 1863 – 1873» φιλοξενείται στη Βίλα Καπαντζή – ΜΙΕΤ Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης, μέχρι και τις 11 Σεπτεμβρίου
Κεντρική φωτογραφία άρθρου:Φωτογραφία «Χέρμπερτ Σέυς», περ. 1873, Συλλογή Γιώργου Δέλλιου, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
