Πραγματοποιήθηκε το πρώτο residency πρόγραμμα του Ιδρύματος Γ. & Α. Μαμιδάκη στην Κρήτη. Μια ποικιλόμορφη, ενθουσιώδης ομάδα εννέα νέων ανθρώπων από διάφορους χώρους – καλλιτέχνες, επιμελητές, ιστορικοί, επικοινωνιολόγοι, γραφίστες, συγγραφείς και άλλοι – συμβίωσαν για 8 μέρες, δουλεύοντας μαζί με εισηγητές και υπεύθυνους εργαστηρίων τη θεματική «Φροντίδα: Οικονομίες Ευδαιμονίας».
Τι είναι όμως η θεματική αυτή, η οποία συζητείται όλο και περισσότερο;
Σύμφωνα με τους συγγραφείς του «Μανιφέστου της Φροντίδας» (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ροπή), ακαδημαϊκούς και ακτιβιστές που δημιούργησαν την «κολεκτίβα της φροντίδας», χρειαζόμαστε επειγόντως μια πολιτική που να τοποθετεί τη φροντίδα πάνω απ’ όλα. Ως Φροντίδα νοείται η ατομική και συλλογική μας ικανότητα να παρέχουμε τις πολιτικές, κοινωνικές, υλικές και συναισθηματικές συνθήκες που επιτρέπουν σε όλες και όλους, συμπεριλαμβανομένων και των μη ανθρώπινων ζωών του πλανήτη, να ευδοκιμούν.
Ο Ανδρέας Χατζηδάκης, καθηγητής στο Royal Holloway του Λονδίνου και ένας από τους συγγραφείς του μανιφέστου, μαζί με τη Χαρά Κούκη, Επίκουρη Καθηγήτρια στο γνωστικό αντικείμενο «Κοινωνικά Δικαιώματα και Κοινωνικές Ανισότητες», στο τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, έκαναν την αρχή στο residency με μια εισαγωγή στην έννοια της φροντίδας. Οι δυο τους εκπονούν έρευνα, μια πρώτη καταγραφή της κοινωνικής οργάνωσης της φροντίδας στην Ελλάδα, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ. Μεταξύ των συμπερασμάτων τους είναι, όπως μου επισημαίνει η Χαρά Κούκη, ότι στην Ελλάδα η οικογένεια επωμίζεται, πίσω από κλειστές πόρτες τεράστιες ευθύνες φροντίδας, όπως και χιλιάδες μετανάστριες οικιακές βοηθοί που δουλεύουν σε συνθήκες μαύρης και κακοπληρωμένης εργασίας. Επίσης ότι κατά την διάρκεια της κρίσης, χιλιάδες πρωτοβουλίες αλληλεγγύης, με ριζοσπαστικά και συγκρουσιακά, συχνά, χαρακτηριστικά, κατάφεραν να δημιουργήσουν μια υποδομή φροντίδας που επέτρεψε στον πληθυσμό και τις πόλεις να μην καταρρεύσουν.
«Η θεματική της φροντίδας είναι όλο και πιο σημαντική ακριβώς γιατί η πολυδιάστατη κρίση της φροντίδας ολοένα διευρύνεται», μας λέει ο Ανδρέας Χατζηδάκης. «Από τη μία έχουμε την κρίση κοινωνικής φροντίδας και περίθαλψης – υπολογίζεται ότι οι περισσότερες/οι από εμάς θα χρειαστούν τουλάχιστον εφτά χρόνια πλήρους φροντίδας στη διάρκεια της ζωής τους, τη στιγμή που το κράτος πρόνοιας συρρικνώνεται. Από την άλλη έχουμε την προσφυγική κρίση, την πρόσφατη πανδημική κρίση και, φυσικά, τη ”μητέρα” όλων των κρίσεων: την περιβαλλοντική. Σύμφωνα με την πρόσφατη δήλωση του ΓΓ του ΟΗΕ, οδεύουμε ολοταχώς ”προς μια κλιματική κόλαση”. Πώς μπορούμε λοιπόν να επαναπροσδιορίσουμε την έννοια της φροντίδας και να δουλέψουμε όλοι/ες/α μαζί για έναν πιο φροντιστικό κόσμο;»
«Στα εργαστήρια που έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος residency του Ιδρύματος Γ. & Α. Μαμιδάκη, άνθρωποι με διαφορετικά επαγγελματικά βιώματα, γνωστικά πεδία και εμπειρίες ενασχοληθήκαμε με διαφορετικές έννοιες και πρακτικές φροντίδας», συνεχίζει ο κ. Χατζηδάκης. «Είχαμε την τύχη να εκτεθούμε σε τελείως διαφορετικές προσεγγίσεις – από συζητήσεις περί της πολιτικής της φροντίδας, της κοινωνικής οργάνωσης της φροντίδας στην Ελλάδα και σχετικές πρωτοβουλίες στην Κρήτη μέχρι και διαδραστικά σεμινάρια συλλογικής-ατομικής φροντίδας και σωματικής ευεξίας. Είχαμε επίσης την τύχη να γνωριστούμε καλύτερα και φυσικά, να αλληλοφροντιστούμε. Εν τέλει, δημιουργήσαμε μία ομάδα έμπρακτης φροντίδας που αυτή τη στιγμή ακούει, αφουγκράζεται και οραματίζεται έναν πιο φροντιστικό κόσμο».
Στα σεμινάρια μιλήσαμε για τα δευτερογενή τραύματα των φροντιστών, την έλλειψη φροντίδας (τους) και το ”care washing”. Για την κοινοτοπία της αφροντισιάς που συμπυκνώθηκε στη δημόσια σκηνή, όταν πχ η Μελάνια Τραμπ ως πρώτη κυρία των ΗΠΑ επισκέφθηκε δομή παιδιών προσφύγων φορώντας μπουφάν με τη φράση ”I really don’t care. Do U?” Για την ηθική της φροντίδας και την ηθική της κατανάλωσης. Για το αίσθημα της κοινότητας και τις αντιλήψεις περί κοινωνικής πρόνοιας που έχουν παραγκωνιστεί από τις ατομικιστικές έννοιες περί ανθεκτικότητας, ευζωίας και αυτοβελτίωσης που προωθούνται μέσω μιας διογκωμένης βιομηχανίας αυτοφροντίδας. Για τους ευάλωτους, οι οποίοι επιπλέον δαιμονοποιούνται ως καταχραστές ευεργεσίας και επιδομάτων. Για την κοινωνική οργάνωση της φροντίδας με άξονές της την οικογένεια, την κοινότητα, τη γειτονιά, το κράτος και την αγορά.
Η Julia Strauss, από τη φυλή των Mari στα Ουράλια όρη της ανατολικής Ευρώπης, μίλησε για την Αυτόνομη Ακαδημία (Avtonomi Akadimia) που λειτουργεί εδώ και 8 περίπου χρόνια στην Αθήνα, καθώς και για αναγνώριση νομικής προσωπικότητας στο περιβάλλον. Έδωσε παραδείγματα μεγάλων ποταμών της Ινδίας ή της Νέας Ζηλανδίας που ανακηρύχθηκαν προστατευόμενες νομικές προσωπικότητες σε μια προσπάθεια να σωθούν από τη μόλυνση. Θα μπορούσε κάτι τέτοιο να γίνει και με ολόκληρη τη Γη;
Ο Steven Corcoran, κύριο μέλος του Parrhesia: School of Philosophy, Berlin e.V., ενός μη κερδοσκοπικού οργανισμού διδασκαλίας και έρευνας αφιερωμένου στη δημόσια πρακτική της φιλοσοφίας, που σχετίζεται με τη Σχολή Ηπειρωτικής Φιλοσοφίας της Μελβούρνης, μίλησε για το κίνημα των ιδεών, τον αδαή δάσκαλο και τη διαφοροποίηση της γνώσης από το τεχνοκρατικό της πιστοποίησης. Η φροντίδα κάνει ορατό το αόρατο, είπε. Και η γνώση των ανθρώπων της πρώτης γραμμής γίνεται ξανά ορατή. Οι ανισότητες υπάρχουν μεταξύ όσων κατέχουν ή δεν κατέχουν τη γνώση.
Ο αρχιτέκτονας Οδυσσέας Σγουρός παρουσίασε case studies κοινωνικής φροντίδας, μελέτες και πρότζεκτ κτηρίων που έχει υλοποιήσει και επιμεληθεί ο ίδιος τα τελευταία 20 χρόνια στον Άγιο Νικόλαο, μεταξύ άλλων την πρότυπη Μονάδα Φροντίδας Ηλικιωμένων Αγίου Νικολάου, ενώ ο εικαστικός, καθηγητής και συγγραφέας Αλέξανδρος Ψυχούλης «έκλεισε» τις δράσεις του residency με ένα workshop τσιπουροποσίας, εμπνευσμένο από το βιβλίο του «Τα τσίπουρα στο Βόλο» (εκδόσεις Νήσος), μεταφέροντας όλους σε μια συμποσιακή συνθήκη, μια τελετή μοιράσματος, στο επίκεντρο της οποίας βρίσκεται η λεκτική επικοινωνία και η αλληλοφροντίδα.
Μιλήσαμε με τους φιλοξενούμενους/ες του residency, για τις προσδοκίες τους και το τι σημαίνει η φροντίδα γι’ αυτούς/ές:
Ο ιστορικός Χρήστος Χρυσανθόπουλος σχολιάζει: «Η συνύπαρξη σε ένα τελείως διαφορετικό πλαίσιο από το ερευνητικό ακαδημαϊκό περιβάλλον όπου βρίσκομαι, με ανθρώπους από διαφορετικά αντικείμενα με τροφοδοτεί και μου δίνει ερεθίσματα και μέσα έκφρασης που δεν είναι στενά ιστορικά, ώστε να δω με ποιους ακόμα τρόπους ένας ιστορικός μπορεί να αναλύσει παρόν και παρελθόν. Το κίνητρό μου είναι πώς μπορούμε να κάνουμε μια ιστορία, ένα αρχείο φροντίδας, τι υλικά θα βάζαμε, ποιες οι σχετικές έννοιες. Για μένα, η φροντίδα εκκινεί κυρίως από φιλικές σχέσεις. Οι πρώτες στιγμές φροντίδας είναι από φίλους, οικογένεια, ίσως συναδέλφους. Αλλά υπάρχει και η φροντίδα, η μέριμνα, για ανθρώπους που δεν γνωρίζουμε προσωπικά, πχ για πρόσφυγες ή ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα».
Η Ελένη Ρήγα, επιμελήτρια και πολιτιστική παραγωγός προσθέτει: «Η ηθική της φροντίδας και άλλες πρακτικές από τον φεμινισμό έχουν επηρεάσει την πρακτική μου. Η πολιτική της φροντίδας για μένα έρχεται κυρίως από το πεδίο της υγείας, αναπαραγωγής, σωματικής αυτονομίας και της φροντίδας στα προχωρημένα στάδια της ζωής καθώς και με την ηθική εξέλιξη. Τα τελευταία χρόνια συνδέεται με τον τομέα οικολογίας και αλληλεξάρτησης ανάμεσα σε ανθρώπινες και μη ανθρώπινες ζωές. Δική μου προσδοκία είναι να διευρύνω το πεδίο γνώσης μου με δημιουργούς και ερευνητές που καταπιάνονται με την ίδια θεματική από άλλες πλευρές και πιθανότατα να δημιουργήσουμε ενδιαφέρουσες συμμαχίες για το κρίσιμο μέλλον».
Πραγματικά, είτε λέγονται συμμαχίες, είτε συνέργειες, αλληλεπιδράσεις και διάλογος, αυτό που είδα να γίνεται τις μέρες του residency, είναι μια ουσιαστική και εκ βαθέων γνωριμία και ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των συμμετεχόντων, που μπορεί να αποτελέσει τη βάση για κοινές μελλοντικές πρωτοβουλίες και σε κάθε περίπτωση μπορεί να τους αλλάξει τη ζωή. Ήδη η ομάδα έχει προγραμματίσει νέες συναντήσεις, ώστε να παραχθεί περιεχόμενο σχετικά με τη συγκεκριμένη θεματική, το οποίο θα συνδεθεί και με το Βραβείο Τέχνης 2023 του Ιδρύματος Μαμιδάκη.
Η Ντίνα Ντζιώρα, πολιτιστική διαχειρίστρια, μου λέει: «Είναι μια θεματική που δουλεύω προσωπικά και επαγγελματικά και ήθελα πολύ να επανέλθω στην ουσία πέρα από τη διαχείριση. Να γνωρίσω επίσης βιβλιογραφία και ερευνητικά στοιχεία, καθώς η σχετική έρευνα στην Ελλάδα είναι περιορισμένη. Να γνωρίσω κι άλλα άτομα και προσεγγίσεις, να μοιραστώ την εμπειρία μου από τη δουλειά μου με την κοινότητα και να θυμίσω και σ’ εμένα, ότι η φροντίδα δεν πρέπει να λειτουργεί πυροσβεστικά, δεν αφορά μόνο σε ευάλωτες ομάδες και δεν είναι πάντα από πάνω προς τα κάτω. Είναι ανθρώπινη ανάγκη και χρειάζεται να επιστρέψουμε εκεί. Για μένα η φροντίδα είναι η ανάγκη για επανεκκίνηση. Ακολουθούμε γρήγορους ρυθμούς, έχουμε μπει σε τεχνολογική κούρσα και χρειάζεται παράλληλα να γυρίζουμε και στις ανθρώπινες σχέσεις. Να σταματήσουμε για λίγο, να δούμε πού βρισκόμαστε, να αλλάξουμε ίσως και πορεία, χωρίς να το θεωρούμε αποτυχία. Με ενδιαφέρει η φροντίδα στην κοινότητα, πώς μπορούμε να γίνουμε μια κοινωνία με ενδιαφέρον ο ένας για τον άλλον. Για να νοιάζεσαι για κάποιον πρέπει να τον γνωρίσεις και να τον ακούσεις και νομίζω, έχουμε ξεχάσει να μοιραζόμαστε ιστορίες και να ακούμε ουσιαστικά και βαθύτερα. Ίσως επίσης από πολιτική ορθότητα να αισθανόμαστε ότι δεν μπορούμε να ρωτήσουμε, ακόμα και κοντινούς μας ανθρώπους».
Ο Νικόλας Βαμβουκλής, επιμελητής και ερευνητής, καλλιτεχνικός διευθυντής της K-Gold Temporary Gallery στη Λέσβο μού εκμυστηρεύεται: «Θέλω να ακούω κυρίως, να παρατηρώ. Αναρωτιέμαι, πώς τη μετράμε τη φροντίδα, ζυγίζεται, έχει βάρος, πόσο σημαντικό είναι για τον άλλον; Τώρα βλέπω πόσο ευρύ πεδίο έχει, ακούω διαφορετικές φωνές. Είμαστε πολύ τυχεροί που είμαστε εδώ. Δουλεύω ως επιμελητής, οπότε στην έννοια της επιμέλειας, curator, cura, care, περικλείεται το ”φροντίζω”, ”θεραπεύω”. Για τον δρόμο λοιπόν που διάλεξα να ακολουθήσω, να φροντίζω και να προβάλλω το έργο καλλιτεχνών, χρειάζομαι να αφουγκράζομαι ιδέες και ανάγκες ανθρώπων με σκοπό να τις αναδεικνύω».
Ο Φοίβος Οικονομίδης είναι συγγραφέας, σεναριογράφος, κειμενογράφος. «Σε αυτό το δημιουργικό πλαίσιο, με συζητήσεις, ανθρώπους είχα μια έκρηξη ευφορίας και ερεθισμάτων έμπνευσης, που είχα να δω καιρό», μου λέει. Φτάνεις εδώ από διαφορετικούς δρόμους, γνωρίζεις άτομα με τελείως διαφορετική πορεία, ξαναφεύγεις, αλλά κάτι μοιράζεσαι. Επίσης σε αυτήν την ώσμωση, παίρνω και πράγματα για να βγάλω αργότερα στο έργο μου, βρίσκω ήδη συνδέσεις με στοιχεία που σκέφτομαι εδώ και καιρό. Για μένα η φροντίδα είναι η μόνη απάντηση στη δυστοπία. Είναι το να αναγνωρίζεις πως γύρω σου ζουν άνθρωποι εξίσου ζωντανοί με εσένα, που δικαιούνται την ίδια αξιοπρέπεια, την ίδια δυνατότητα για ζωή με εσένα και να πράττεις μόνο με βάση αυτό. Ο μόνος τρόπος να υπάρξουμε, χωρίς να καταστρέφουμε σιγά σιγά τον κόσμο μας, είναι μια δομική αλλαγή που θα βάλει τη φροντίδα στον πυρήνα των πραγμάτων».
Η Γεωργία Σαγρή, καλλιτέχνις, καθηγήτρια στην ΑΣΚΤ μου εξηγεί τη δική της οπτική: «Δημιουργείται εδώ μια ομάδα ανθρώπων, η πορεία των οποίων τους έφερε πιο κοντά στην πρακτική, κυρίως, της φροντίδας. Εμένα μ’ ενδιαφέρει το πώς η φροντίδα δεν είναι θεματική, ένας όρος-στοιχείο για να δημιουργήσουμε περιεχόμενο σε άλλα πράγματα, αλλά η φροντίδα ως πρακτική και ως καλλιτεχνική πρακτική. Μια ανάγκη της σύνδεσης, του πώς μπορούμε να ζήσουμε μαζί, αλλά και με το περιβάλλον μας, με πράγματα που έχουμε ορίσει και κατασκευάσει και με αυτά που δεν ορίζουμε, όπως ο καιρός. Θεωρούμε τη φροντίδα κάτι κυρίως επουλωτικό, για μένα όμως η καλλιτεχνική πρακτική μπορεί να συμβάλει στη μετάλλαξη, τη μεταμόρφωση και το πόσο ανοιχτοί είμαστε να προσεγγίσουμε τρόπους αλλαγής και να αλλάξουμε ως κοινωνίες και άνθρωποι, τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς. Η φροντίδα είναι ένα πολύ σημαντικό στοιχείο της καλλιτεχνικής μου πρακτικής, ειδικότερα της περφόρμανς, η οποία ανοίγεται και πιστεύει σε σύνδεση πράγματων. Τη συνδέω με την πρακτική μου που λέγεται ίαση, ανάρρωση δηλαδή από τις παθολογίες της περφόρμανς, που όλοι καλούμαστε να εκτελέσουμε. Τι πρέπει να ξαναδούμε και να μεταλλάξουμε, για να κινηθούμε στον τρόπο ζωής και συμβίωσης, όχι ως κατασκευασμένοι ρόλοι, αλλά πώς είμαστε εμείς: Όχι κάτι κλειστό και ορίσιμο, αλλά μη ορίσιμο και ανοικτό για μεταμόρφωση!»
Η Μαριάννα Στεφανίτση, ερευνήτρια, πολιτιστική διαχειρίστρια και εικαστικός, λέει: «Πέρα από το επίκαιρο του θέματος παγκοσμίως, αυτή η θεματική βρίσκει αποτύπωμα στο πώς να συγκεράσεις πεδία που σε ενδιαφέρουν και να προσφέρεις σε αυτά, με φροντίδα, αφοσίωση και ειλικρίνεια. Ερχόμενη εδώ αντιλήφθηκα ότι θα ήθελα να δω τη φροντίδα σε σχέση με μια πολυσυλλεκτική, δραστήρια ομάδα ανθρώπων. Έχουμε εργασιακή επισφάλεια, κάνουμε πολλά πράγματα ταυτόχρονα και το ερώτημα είναι, πώς φροντίζεις και αφοσιώνεσαι σε ό,τι κάνεις; Αυτό με απασχολεί, θέλω να το μοιραστώ και να δω πώς ο καθένας στήνει τη μεθοδολογία του σε σχέση με αυτό. Φροντίδα είναι για μένα το να έρχεσαι σε επαφή με τα πράγματα με έναν τρόπο πιο ανοικτό, έχοντας σαν βασική παραδοχή ότι δεν αφορούν ακριβώς εσένα, αλλά και τους άλλους, τις συνθήκες ζωής, τις σχέσεις, το περιβάλλον και τοποθετούμενα σε αυτή τη θέση να μπορείς να τους δίνεις το χώρο και τον χρόνο που χρειάζεται».
Η Μαΐτα Χατζηιωαννίδου, γραφίστρια, σχολιάζει: «Θέλω να συζητήσω και να πειραματιστώ με άτομα που ασχολούνται με τη θεματική μέσα από διαφορετικά επαγγελματικά και επιστημονικά πεδία. Επίσης, να εμπλουτίσω τη βιβλιογραφία που μου έλειπε. Η θεματική είναι ευρεία και για μένα συνδέεται πολύ άμεσα με το σώμα, που δίνω και μου δίνει, από ύπνο και γυμναστική μέχρι ιατρική φροντίδα και πρόσβαση σε αυτήν. Υπάρχουν επίσης παρελκόμενα κοινωνικά, τι σημαίνει πχ ένα γυναικείο σώμα στην πόλη, πώς ντύνεται, τι κινδύνους αντιμετωπίζει κλπ. Ένα άλλο σκέλος είναι η εργασία: Πώς εργάζομαι, πώς φροντίζω εμένα, συναδέλφους και πελάτες. Να απαιτώ φροντίδα από άλλους και να φροντίζω την ίδια μου τη δουλειά, τον χώρο και τα πάντα γύρω από αυτό».
Η Αριάνα Καλλιγά, επιμελήτρια τέχνης και ερευνήτρια με βάση την Αθήνα και τη Νέα Υόρκη μου λέει τα εξής: «Προσδοκούσα να δημιουργηθεί μια μακροχρόνια ανταλλαγή σκέψεων, ιδεών και προβληματισμών και να ξεκινήσει να διαμορφώνεται ένα μικρό δίκτυο, το οποίο μπορεί να πάρει διαφορετικές μορφές στο μέλλον. Έχοντας ζήσει στο εξωτερικό, ένιωσα ότι θα ήταν μια ευκαιρία για να γνωρίσω μια ομάδα επιμελητών και ερευνητών από την Ελλάδα που μοιράζονται παρόμοια ερευνητικά ενδιαφέροντα. Έχοντας τη θεματική της φροντίδας στο μυαλό μου, ένα πολυσυζητημένο θέμα ιδιαίτερα τα τελευταία δύο χρόνια της πανδημίας, προσδοκούσα ότι το residency και οι συζητήσεις θα φέρουν μια καινούργια ματιά στη θεματική – και έτσι έγινε! Για μένα το πρώτο πράγμα που μου έρχεται στο μυαλό, όταν ακούμε τη λέξη φροντίδα, έχει να κάνει με τις πρακτικές της καθημερινότητας και τις καθημερινές προσπάθειες να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον φροντίδας γύρω μας, όπου και να βρισκόμαστε».
Η θεματική της φροντίδας συνδέεται με το Βραβείο Τέχνης 2023 του Ιδρύματος Μαμιδάκη, οι αιτήσεις για το οποίο ξεκίνησαν και διαρκούν μέχρι τις 10 Ιανουαρίου 2023. Περισσότερα εδώ.
