Μετά το εξαιρετικό Γκιακ και τις ερεθιστικές Ευμενίδες, περιμέναμε με ιδιαίτερη ανυπομονησία την Εξημέρωση στη Στέγη, τη νέα συνεργασία της σκηνοθέτιδος Γεωργίας Μαυραγάνη με τον συγγραφέα Δημοσθένη Παπαμάρκο. Το αποτέλεσμα όμως απογοητεύει. Η Εξημέρωση είναι μια ακατάληπτη, αδιάφορη, ανιαρή παράσταση βασισμένη σε ένα κείμενο που περισσότερο μοιάζει με ποιητικά γραμμένο –’Ελυτίζει’ σε σημεία– ιστορικό δοκίμιο παρά με θεατρικό έργο.
Θα αναφέρω την ιστορία συγγραφής του κειμένου, γιατί έχει μια σημασία. Το εγχείρημα ξεκίνησε το 2017 από μια ανάθεση της Πειραματικής Σκηνής του Εθνικού Θεάτρου στη Γεωργία Μαυραγάνη να φτιάξει μια 20λεπτη παράσταση με θέμα το προσφυγικό για το Διεθνές Φεστιβάλ Θεάτρου “The Future of Europe”, στη Στουτγάρδη. Εκείνη ζήτησε από τον Δημοσθένη Παπαμάρκο να συνδράμει στο επίπεδο της συγγραφής ενός κειμένου. Εκείνος δήλωσε ότι τον ζορίζει το προσφυγικό θέμα, γιατί θεωρεί ότι «το έχουν υπερεκμεταλλευτεί και με τρόπο πολύ φτηνό». Και έχει μεγάλο δίκιο. Οι δυο τους συμφώνησαν μήπως το προσεγγίσουν με έναν διαφορετικό τρόπο. Η φετινή παράσταση στη Στέγη έχει σαφώς την αφετηρία της σε αυτήν την πρώτη ανάθεση, αλλά προτείνει στην πραγματικότητα ένα νέο κείμενο, βασισμένο όμως στο ίδιο κόνσεπτ.
Έτσι, στην προσπάθεια να αποφύγει τη χυδαία εκμετάλλευση ενός επώδυνου θέματος, ο Παπαμάρκος το χρησιμοποιεί ως φόντο για να μιλήσει για τον θάνατο, το πένθος, τους νεκρούς μέσα από ορισμένες μαρτυρίες προσφύγων, αλλά κυρίως μέσα από ιστορικά ντοκουμέντα-γεγονότα. Μετατοπίζει, δηλαδή, την εστίαση, αλλά δεν απαγκιστρώνεται εντελώς από το θέμα. Αναρωτιέμαι, εάν δεν ξεκινούσε το εγχείρημα από το προσφυγικό και ο συγγραφέας είχε την ανάγκη να αγγίξει το μεγάλο ζήτημα του θανάτου, θα έγραφε στ΄ αλήθεια αυτό το κείμενο; Ας κρατήσουμε αυτήν την απορία.
Τι αφηγείται τελικά όμως η Εξημέρωση; «Εκεί θα με σκότωναν μια φορά, εδώ κάθε στιγμή πεθαίνω», λέει στην έναρξη η μαρτυρία ενός πρόσφυγα. Μια ατάκα-διαβατήριο για τη μετάβαση στην αφήγηση ενός …μάντη. Στο α’ μέρος ο μάντης μιλά για την καταστροφή της Μιλήτου από μια θέση παρατηρητή. Στο β’ μέρος επισκέπτεται τον Κάτω Κόσμο προσπαθώντας να βρει απαντήσεις για την Ιστορία που επαναλαμβάνεται, για τον ίδιο τον θάνατο. Μετά από πολλές, δύσβατες σε επίπεδο κατανόησης, περιπλανήσεις, μια μορφή του λέει ότι στην ουσία δεν υπάρχουν απαντήσεις. Ότι δεν μπορούμε να ξέρουμε τίποτα για τον θάνατο, γιατί ό,τι γνωρίζουμε προέρχεται από τις αφηγήσεις των ζωντανών. Στο τέλος επιστρέφουμε, για κάποιο λόγο, στην αρχαία ελληνική ιστορία, πιο συγκεκριμένα στην ιστορία του Κίμωνα, που, κάπως, υποθέτουμε ότι συνδέεται(;) με αυτήν του μάντη.
Ένα μωσαϊκό ημιτελών ιδεών, παντελής έλλειψη δράσης, ανυπαρξία ζωντανών προσώπων (αλίμονο εάν η ερμηνεία ενός νεκρού, στον μύθο, προσώπου ισοδυναμεί με θεατρική νέκρα!), μια δραματουργία αποσπασματική, χωρίς διακύβευμα, χωρίς σύγκρουση, χωρίς χιούμορ, χωρίς έρεισμα στο εδώ και το τώρα του θεάτρου, αυτά χαρακτηρίζουν την Εξημέρωση. Βεβαίως, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η μορφή ενός κειμένου είναι μόνο η βάση για να επανασυγγράψει ο σκηνοθέτης πάνω του στον δρόμο που έδειξε στην Ελλάδα ο Μιχαήλ Μαρμαρινός με την περίφημη ιδέα του που συνοψίζεται στη φράση «η σκηνοθεσία ως δραματουργία». Και να μην ξεχνάμε ότι η Γεωργία Μαυραγάνη έχει μαθητεύσει δίπλα του και γνωρίζει καλά αυτή τη «μέθοδο». Μόνον που για να δουλέψει οποιαδήποτε επανασυγγραφή, θα πρέπει η πρώτη γραφή να εμπεριέχει μία κεντρική σύγκρουση. Σύγκρουση όμως δεν υπάρχει στην Εξημέρωση. Κι ένας σκηνοθέτης είναι σχεδόν αδύνατον να την εφεύρει, όταν απουσιάζει από τη δραματουργική μήτρα. Η Εξημέρωση μιλά για ιστορικά γεγονότα, αλλά δεν τοποθετεί τον Άνθρωπο απέναντί τους. Η Ιστορία δεν μπορεί να μας αφορά γενικώς ή αφηρημένα στο θέατρο. Μας αφορά, μας συγκινεί, μας παίρνει μαζί της μόνο όταν αντιπαρατίθεται με τις μικροϊστορίες των ανθρώπων.
Η Μαυραγάνη παίρνει το αντι-θεατρικό υλικό και φτιάχνει μια multimedia παράσταση που συσκοτίζει ακόμη περισσότερο τα πράγματα. Αρχικά, επιχειρεί να μεταφράσει κομμάτια της εικόνας του βίντεο σε ζωντανή δράση. Στο μεγαλύτερο μέρος της, όμως, η σκηνική της πρόταση αφορά ένα θέατρο σκιών, μάλλον γιατί αυτός ο τρόπος αισθητικά γειτνιάζει στον κόσμο των νεκρών. Ο λόγος ακούγεται αποκλειστικά ηχογραφημένος σε όλη τη διάρκεια της παράστασης, σαν να έρχεται από ένα μακρινό παρελθόν. Οι ηθοποιοί χορογραφούν με το σώμα τους τις λέξεις ή αντιδρούν κινησιολογικά σε όσα βλέπουν ή ακούνε. Σε σημεία δημιουργούνται μια-δυο ποιητικές εικόνες: ένα σχοινί που μοιάζει με παιδική κούνια αλλά ταυτόχρονα θυμίζει και απαγχονισμό, το σκηνικό που από χώρος προβολής θεάτρου σκιών μετασχηματίζεται σε καράβι (σκηνικά: Άρτεμις Φλέσσα). Ως εκεί όμως. Το τραύμα του μάντη, εάν υπάρχει, περνά και δεν ακουμπά. Και μια σειρά από απορίες μας κατακλύζουν: Τι πυροδοτεί την αναζήτηση του μάντη-προφήτη; Τι σχέση έχουν με την αφήγηση η μορφή του Τσε, ο Λένιν στο μαυσωλείο ή το κομμένο κεφάλι του Άρη Βελουχιώτη που βλέπουμε στην οθόνη προς το τέλος; Γιατί η παράσταση κλείνει με τη μαρτυρία ενός πρόσφυγα που επιθυμεί να δωρίσει το σώμα του για ιατρική έρευνα; Και σε τι να αναφέρεται, άραγε, ο τίτλος Εξημέρωση;
Την πρόταση της Μαυραγάνη υπηρετούν με συνέπεια οι ηθοποιοί (Νίκος Γιαλελής, Μάνος Πετράκης, Κωνσταντίνα Τάκαλου, Ηλίας Κατέβας, Ελίνα Ρίζου) ανάμεσά τους και η μορφή που ονομάζεται Ξένια Καλογεροπούλου. Και είναι αληθινά κρίμα να βλέπεις αυτήν τη σπουδαία ερμηνεύτρια να συμμετέχει σε αυτήν την ατυχή στιγμή μιας δημιουργού, που έχει καταφέρει στο παρελθόν να μας συμπαρασύρει σε ένα συναρπαστικό θέατρο διανοητικής και συναισθηματικής εμπλοκής (βλέπε Γκιακ, Από πρώτο χέρι–μια παράσταση για τα καπνά, Οι αναστατώσεις του οικότροφου Τέρλες, Το γήρας-Ένα χορικό).
Εν κατακλείδι: το να έχει δείξει κανείς σπουδαία δείγματα λογοτεχνικής γραφής, δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι μπορεί και να γράψει για το θέατρο. Η πρώτη απόπειρα του Δημοσθένη Παπαμάρκου στη θεατρική γραφή πέφτει στο κενό. Έχω την αίσθηση όμως ότι η πτώση αυτή μπορεί και να σχετίζεται με την εκκίνηση του εγχειρήματος. Γιατί η Εξημέρωση φαίνεται ότι είναι ένα κείμενο που δεν προέκυψε από οργανική ανάγκη, ένα κείμενο, με έναν τρόπο, (εκ)βιασμένο. Είναι σαφέστατα σημαντικό να δοκιμάζονται οι συγγραφείς. Είναι ακόμη πιο σημαντικό να γίνονται παραγγελίες από θεατρικούς οργανισμούς. Ωστόσο, οι τελευταίες οφείλουν να αφουγκράζονται την ανάγκη ενός συγγραφέα. Και, φυσικά, και ο ίδιος να ακούει την εσωτερική του φωνή. «Να γράφεις, γιατί κάτι βγαίνει αβίαστα από την ψυχή σου» λέει ο Τσέχοφ δια στόματος του Κόστια στον Γλάρο. Διαβάζοντας το Γκιακ, αισθάνεσαι αυτήν τη ρέουσα φλόγα ενός συγγραφέα πηγαίου, τολμηρού, σε στιγμές ιδιοφυούς. Βλέποντας το θεωρητικό κατασκεύασμα με τη μορφή παραβολής στην Εξημέρωση, νιώθεις τα ‘κρατήματα’, αντιλαμβάνεσαι την αγωνία μιας ‘σωστής’ αφήγησης και νοσταλγείς απελπισμένα τον συγγραφέα του συγκλονιστικού (και θεατρικότατου) Νόκερ. Δύσκολη γλώσσα η θεατρική γραφή. Άβυσσος η άτιμη η πένα.
