Ξενάγηση στην αναδρομική έκθεση της Αλεξάνδρας Αθανασιάδη στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Άνδρου – Καταβύθιση σε έναν κόσμο φθοράς και τραύματος

Η Αλεξάνδρα Αθανασιάδη πλάθει, σχεδιάζει, ζωγραφίζει, φωτογραφίζει, φυλώντας προσεκτικά, εδώ κι εκεί, διάσπαρτα θραύσματα από ξύλο, μέταλλο και χαρτί

«Ο χρόνος και η παλίρροια δεν περιμένουν κανέναν.» – Τζόφρυ Τσώσερ

Στέκομαι μπροστά στο εργαστήριό της. Ένα τακτοποιημένο χάος. Η τάξη είναι υποκειμενική. Ατενίζω μέσα στην πρώτη της εγκατάσταση μια παραλία. Αυθόρμητα θα γίνει δική μου. Όλα μοιάζουν στατικά και ταυτόχρονα δεν είναι. Ένας ανύπαρκτος αέρας, άφαντος, σιωπηλός, παρασύρει τα κλαδιά. Κινούνται αλλά είναι στάσιμα. Γέρνουν αλλά στέκουν αγέρωχα. Ο χρόνος κυλάει. Και στην στασιμότητα. Κομμάτια ξύλου, παρατημένα. Ένα βήμα πιο πίσω και όλα σου αποκαλύπτονται πεντακάθαρα. Μια βάρκα. Αφημένη στο χρόνο, παραδομένη στο πέρασμα της φθοράς. Της έλευσης του χρόνου.

Αυτές είναι οι πρώτες μου σκέψεις σαν βρεθώ στην πρώτη ξενάγηση της έκθεσης με τίτλο «Πλάθοντας το άυλο» που εγκαινίασε το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή στο Μουσείο της Άνδρου.

Μια έκθεση που παρουσιάζει ολόκληρη σχεδόν την καλλιτεχνική της πορεία, δίχως χρονολογικές διαδρομές, άλλωστε στα έργα της η Αλεξάνδρα Αθανασιάδη επιστρέφει συχνά. Τα υλικά της είναι παρόντα από την αρχή, διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο και συμμαχούν μαζί της, το ξύλο, το χαρτί, το σίδερο που τυχαία θα βρεθούν στα χέρια της, αλλά με κομψότητα, τα επιλέγει και τα υποτάσσει σχεδόν για να μιλήσει για μεγάλα ζητήματα με τον μόνο τρόπο που γνωρίζει: ανακαλύπτοντας την αισθητική πλευρά του φθαρμένου, απαξιωμένου στοιχείου, δίνοντας του και πάλι πνοή μέσα από ένα κράμα αναμνήσεων, επιθυμιών, θλίψης, οδύνης, στοχασμού.

«Η τέχνη έρχεται από μια εσωτερική παρόρμηση. Προσπαθείς πάντα να δημιουργήσεις μια έμπνευσή σου, που άυλη όπως είναι, δε μπορείς ποτέ να την πιάσεις», δηλώνει η Αλεξάνδρα Αθανασιάδη.

Στην έκθεση, θα μας καλωσορίσει η ίδια η καλλιτέχνιδα, Αλεξάνδρα Αθανασιάδη. Μια ψιλόλιγνη, κομψή φιγούρα, που με την ηρεμία της όψης και της μιλιάς της μοιάζει εύθραυστη και απόκοσμη. Και καθώς μιλά, αγγίζει με στοργή κάθε της έργο αποκαλύπτοντας τα τραχιά της χέρια, ζυμωμένα από τη σκληρή δουλειά, και την πάλη. Μια αντίφαση, έκδηλη σε όλο της το έργο. Η Αθανασιάδη γνωρίζει πολύ καλά την πληγή, το τραύμα και τη μοναξιά που επιβάλλει, το γνώρισε από μικρή ηλικία όταν έχασε με βίαιο τρόπο τον πατέρα της. Παλεύει σκληρά με ένα παρελθόν που πρέπει να αναμασά, να μεταβολίζει και συνεχώς να αναμετράται μαζί του, ίσος προς ίσο.

«Δεν υπάρχει για το ωραίο άλλη προέλευση από την πληγή, μοναδική, διαφορετική για τον καθένα, κρυφή ή φανερή, που κάθε άνθρωπος κρατάει μέσα του», ανέφερε κάποτε ο Jean Genet και είναι προφανές ότι η Αθανασιάδη επέλεξε τη γλυπτική ακριβώς επειδή αποτελεί έναν από τους πιο απαιτητικούς τρόπους έκφρασης διανοητικά και σωματικά.

Ένα εικαστικό σύμπαν με συνεχείς μεταμορφώσεις, από την εσωτερική, πνευματική της καταβύθιση, την μαθητεία των ποιημάτων του Καβάφη, η σκιά των οποίων θα ενταχθεί στην τέχνη της αφοπλιστικά, τις επιρροές της από τον Henry Moore, του Umberto Boccioni και του Alberto Giacometti, αλλά και τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό.

Η πειθαρχία εγγυάται την ελευθερία της

Το σκεπτικό της έκθεσης, από τα πρώτα κιόλας βήματα είναι να βρεθείς αμέσως αντιμέτωπος με τον κόσμο της Αλεξάνδρας. Έναν κόσμο βαθιά προσωπικό, με προφανή την άρνηση γαληνέματος αλλά και την ανάδειξη του τραύματος, της ατέλειας, της φθοράς, της τραχιάς αποκάλυψης της μοναξιάς και την αέναης αναζήτησης.

Σε μια περιήγηση που καλύπτει σχεδόν πέντε δεκαετίες καλλιτεχνικής δημιουργίας, η έκθεση ξεδιπλώνει μέσα σε πέντε συγκλονιστικά δωμάτια, τις πολλαπλές πτυχές του έργου της, έργα που τα περισσότερα παρουσιάζονται στην Ελλάδα για πρώτη φορά, και φέρουν μια αφοπλιστική προσωπική σφραγίδα που δεν μπορεί να αφήσει κανέναν ασυγκίνητο.

Για αυτό και το πρώτο έργο που σε καλωσορίζει είναι το εργαστήριό της. Ένας χώρος που τον χαρακτηρίζει το χάος, όπως δηλώνει η επιμελήτρια. Όλα είναι απλωμένα, φαινομενικά διάσπαρτα, αλλά όλα έχουν ένα συγκεκριμένο ρόλο να παίξουν και καμία τυχαιότητα δεν έχει θέση εδώ. Έχουν όλα ένα ρόλο και μια θέση.

Ένας πάγκος καλυμμένος με υλικά και εργαλεία, καρφιά, πριόνια, ένα αστυνομικό βιβλίο που κάποτε διάβαζε ο άντρας της, γάντια, μικρά γλυπτά και ανάμεσά τους και το πρώτο της έργο στα 15 της χρόνια. «Με θυμάμαι μικρή ξαπλωμένη στο πάτωμα να μουντζουρώνω, να παίρνω κουτιά από παπούτσια και να τα μεταμορφώνω και δίπλα μου ο μπαμπάς με ένα καβαλέτο να ζωγραφίζει», μας αναφέρει στην ξενάγησή της η Αλεξάνδρα Αθανασιάδη.

Στο έργο της ο συμβολισμός του περάσματος του χρόνου έχει κυρίαρχο ρόλο. Διόλου τυχαίο που πάνω σε αυτό τον πάγκο μπορείς να δεις και μια πανοπλία φτιαγμένη από δραχμές, λίγο πριν την έλευση του ευρώ στη ζωή μας, ως αποχαιρετισμό στην δραχμή. Η Αλεξάνδρα Αθανασιάδη πλάθει, σχεδιάζει, ζωγραφίζει, φωτογραφίζει, φυλώντας προσεκτικά, εδώ κι εκεί, διάσπαρτα θραύσματα από ξύλο, μέταλλο και χαρτί, που περιμένουν υπομονετικά τη μετουσίωσή τους σε έργα τέχνης όπως άλλωστε και εκείνη υπομονετικά θωρεί τον χρόνο να περνά και μέσα του για λίγο διεισδύει για να τον επιβραδύνει, να τον μεταμορφώσει, να τον κάνει έστω για λίγο δικό της.

«Δεν έχω συγκεκριμένο τρόπο που δουλεύω. Συνεχώς πηγαινοέρχομαι, από τα γλυπτά, στα χαρακτικά, για να μην αφήσω την ενέργεια να φεύγει, προχωρώντας συγχρόνως σε διάφορα στάδια».

Στις ακροθαλασσιές βρίσκει τα υλικά της. Όλα τα στοιχεία της φύσης είναι εδώ παρόντα. Αύρα θαλασσινή, ξύλα, άμμος, πέτρες ακόμα και πλαστικά μπουκάλια που συλλέγει από τις μοναχικές της βόλτες στις παραλίες. Και αυτά θα γίνουν το μέσο για να μοιραστεί τις ανησυχίες της, δίχως φλυαρίες, δίχως βαρύγδουπα σχόλια και καταθέσεις.

Το νερό είναι το αγαπημένο της στοιχείο και σε αυτό καταφεύγει συχνά, η ελευθερία είναι το ζητούμενο σε ολόκληρη τη ζωή της. «Στο νερό νιώθω πως χάνω την βαρύτητα», μας μεταφέρει.

Συνδυάζοντας έργα διαφόρων τεχνικών και εποχών, δημιουργεί μία εγκατάσταση γεμάτη ποίηση και μελαγχολία, κίνηση και φως, μοναξιά και ενατένιση, που θυμίζει τους στίχους από τη «Θάλασσα του πρωιού» του Κωνσταντίνου Καβάφη. Η μεγαλοπρέπεια της φύσης, στο δεύτερο έργο που θαυμάζουμε. Δίπλα ακριβώς στον πάγκο της εργασίας, σαν ένα παράθυρο στο παρελθόν και συνάμα το μέλλον.

Εδώ ας σταθώ. Κι ας δω κ’ εγώ την φύσι λίγο.

Θάλασσας του πρωιού κι ανέφελου ουρανού

λαμπρά μαβιά, και κίτρινη όχθη· όλα

ωραία και μεγάλα φωτισμένα.

Εδώ ας σταθώ. Κι ας γελασθώ πως βλέπω αυτά

(τα είδ’ αλήθεια μια στιγμή σαν πρωτοστάθηκα)·

κι όχι κ’ εδώ τες φαντασίες μου,

τες αναμνήσεις μου, τα ινδάλματα της ηδονής.

Εργασίες σε χαρτί, ξύλο και μια καταβύθιση στο έργο του Καβάφη

Στο επόμενο δωμάτιο, γνωρίζουμε το πρώιμο έργο της. Γνήσιο ταλέντο που αρχίζει ήδη να διαφαίνεται από την ηλικία των 18-21 ετών. Τέλος της δεκαετίας του ‘70 γνωρίζει τον Henri Moore, και αρχίζει να πειραματίζεται με τον πηλό, το γύψο και τις πέτρες και κάνει τις πρώτες της προσωπογραφίες. Το σχέδιο την εποχή εκείνη, είναι το δυνατό της χαρτί, αυτό που θα της ανοίξει την πρώτη μεγάλη πόρτα στο Πανεπιστήμιο Franklin College του Λουγκάνο, για να ακολουθήσουν διακρίσεις από το Ruskin School of Art του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης αλλά και το Columbia University της Νέας Υόρκης.

Βλέπει στον κάθε άνθρωπο αυτό που τον κάνει μοναδικό. Εντυπωσιάζουν τα πορτρέτα μελών της οικογένειάς της, όπως η αδελφή της Μανουέλα και η ξαδέλφη της Λήδα.

«Καθηλώνομαι στην προσωπογραφία της αδελφής της. Θα μπορούσε κανείς να γράψει βιβλίο για αυτή τη φιγούρα. Το βλέμμα, την οξύτητα. Έχει μια αγωνία, μια ειρωνεία, ένα θυμό, μια περιφρόνηση, μια οργή. Ένα έργο αριστούργημα. Το ταλέντο της Αλεξάνδρας αναδεικνύεται από αυτή την ηλικία», σχολιάζει συγκινημένος ο Κυριάκος Κουτσομάλλης.

Ζωγραφίζει ό,τι βρίσκεται δίπλα της και ό,τι αγαπάει. Βράχια που φωτογραφίζει σε νεαρή ηλικία σε ένα οικογενειακό τους ταξίδι στην Ερμιόνη και στη συνέχεια γίνονται λιθογραφία, παραδίνοντάς μας μια σειρά γεμάτη θάλασσα και μπλε. Τα μεγάλα πουλιά από την πρώτη περίοδο στην Αγγλία, ευφάνταστα και αέρινα. Ο αγαπημένος της σκύλος, θα γίνει ένα κυβιστικό γλυπτό από μπρούτζο που σύντομα, όπως πολλά ακόμα έργα της, θα μεταφερθεί στο χαρτί χαρίζοντάς μας το έργο Three views of constructed dog”. Η αφαίρεση, το εσωτερικό κενό έχει τη θέση του και σε αυτό το έργο, ένα μοτίβο που θα παρουσιάζεται από αυτή την περίοδο και μετά στις δημιουργίες της.

Είτε πρόκειται για σκύλο, είτε για σκάλα, είτε για πουλιά, η εικόνα αποδομείται για να ανασυγκροτηθεί μέσα από το εύθραυστο και οξυδερκές βλέμμα της Αθανασιάδη. «Δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια, παρά διαφορετικοί τρόποι να δεις», αναφέρει. Η μορφή είναι πάντα δουλεμένη με προσοχή, επιμέλεια, φροντίδα αλλά πάντα υπάρχει ένα κενό. Ένα ίχνος από όλα τα μικρά και μεγάλα που συνιστούν το μεγαλείο της ζωής.

Σαν τον Giacometti, απομακρύνεται από το πραγματικό μόνο για να το αποδώσει καλύτερα ή, όπως εύστοχα σημείωνε ο τελευταίος: «Μπορεί κανείς να φαντάζεται ότι ο ρεαλισμός συνίσταται στην αντιγραφή …ενός ποτηριού έτσι όπως είναι πάνω στο τραπέζι. Στην πραγματικότητα, δεν αντιγράφουμε παρά την εικόνα που μένει από αυτό κάθε στιγμή και η οποία γίνεται συνειδητή… Δεν αντιγράφετε ποτέ το ποτήρι πάνω στο τραπέζι· αντιγράφετε αυτό που έχει μείνει από μια εικόνα».

Κάνοντας ένα μεγάλο νοερό άλμα 25 ετών μεταφερόμαστε στο δωμάτιο του καβαφικού της κόσμου όπου δεσπόζει ένας «καταρράκτης σκέψεων», όπως η ίδια αναφέρει, μια έκρηξη δημιουργικότητας και χρώματος με τους καλλιγραφικούς χαρακτήρες να γίνονται γκράφιτι πάνω στο χαρτί με τη συμβολή του Ραφαήλ Κόκκινου. Σκέψεις δικές της αναμεμιγμένες με στίχους του μεγάλου ποιητή.

«Διαβάζοντας τον Καβάφη ένιωσα μια αποκάλυψη. Έβλεπα και διάβαζα ότι έχω σκεφτεί και νιώσει στη ζωή μου σαν απόσταγμα», μας αναφέρει συγκινημένη.

Για τον σκοπό αυτό, επιλέγει να εικονογραφήσει δεκαοχτώ χειρόγραφα ποιήματα που ο ίδιος ο ποιητής είχε δώσει στον κληρονόμο του Αλέκο Σεγκόπουλο, τα οποία και αναπαράγει έγχρωμα σε φύλλα χαρτιού, «ταλαιπωρημένα» από τσάι και καφέ, θαμπωμένα και σχολαστικά σχισμένα, ένα αρμονικό πάντρεμα της ανάκλησης με το παρόν, γεμάτη λεπτότητα και χάρη. Η Αθανασιάδη δεν γράφει, αλλά εδώ δημιουργεί με αφετηρία τη γραφή. Και αυτό γίνεται στα χέρια της βιβλίο, γκράφιτι, ακόμη και γλυπτό. Ένα ξεχωριστό, πολύχρωμο δωμάτιο.

Οι πανοπλίες και το τραύμα

Τα τελευταία δύο δωμάτια είναι και τα πλέον προσωπικά. Μεγάλος ο χώρος που καταλαμβάνει ο κόσμος των αλόγων, βασικό θέμα στις καλλιτεχνικές της αναζητήσεις. Είτε από μέταλλο είτε από χαρτί, τα άλογα εκφράζουν αυτό που η ίδια περιγράφει ως «δύο κομμάτια του εαυτού της. Το κομμάτι που βάζει το κεφάλι κάτω και προχωρά και κάνει αυτά που πρέπει, και το κομμάτι που είναι ατίθασο και δεν δέχεται».

Αγαπάει τα άλογα από την παιδική της ηλικία και έχει αναμνήσεις με την αδελφή της να ιππεύουν προς την απόλυτη ελευθερία. «Θυμάμαι τα καλοκαίρια μου στην Χαλκιδική να παίζω δίπλα σε έναν ταρσανά με την αδελφή μου, και θυμάμαι τα ξύλα και τις σκουριασμένες λαμαρίνες, υλικά πολύ οικεία στη ζωή μου», σημειώνει περπατώντας ανάμεσα στα άλογά της.

Πάντα φτιαγμένα από διάφορα θραύσματα, τα άλογά της προσδίδουν στα περιφρονημένα υλικά μια καινούργια ευγένεια, μια νέα ζωτικότητα, απελευθερώνοντας την ομορφιά και την ελευθερία που ενυπάρχει μέσα τους.

«Πολλά έργα της Αθανασιάδη μένουν έξω όλο τον χρόνο. Συνυπάρχουν αθόρυβα με τη βλάστηση, τα δέντρα και τις πέτρες. Οι αλλοιώσεις που μπορεί να προκαλέσουν ο ήλιος, η βροχή και ο αέρας όχι μόνο είναι ευπρόσδεκτες, αλλά αντιμετωπίζονται ως σωτήριες. Γιατί το κλίμα έρχεται να συμπληρώσει τη δουλειά της καλλιτέχνιδας: εμπλουτίζει την πατίνα, λειαίνει τα εξογκώματα, διαμορφώνει τα χρώματα, καθιστώντας έτσι τα έργα ακόμη πιο αρμονικά με τη φύση που τα περιβάλλει. Εδώ, η σκουριά, οι λεκέδες, η φθορά δεν αντιμετωπίζονται σαν εχθροί. Με τρόπο απροσδόκητο, εξευγενίζουν το έργο που, ακριβώς όπως το ανθρώπινο σώμα, δεν μπορεί παρά να φέρει προοδευτικά τα σημάδια του χρόνου», γράφει η επιμελήτρια Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau στον κατάλογο της έκθεσης.

Η έκθεση ολοκληρώνεται με την ενότητα που αποτελεί τον κεντρικό άξονα της τέχνης της Αθανασιάδη: το ανθρώπινο σώμα. Μια ενότητα που ακόμα και αν δεν γνωρίζεις όλα όσα κρύβονται, σε παρασύρει σε μια συγκινησιακή παλίρροια. Κάθομαι ακίνητη μπροστά στην «Οργή» της και με υγρά μάτια και στοχάζομαι την τύχη εκείνων, που διαθέτουν το ταλέντο να αναμετρηθούν με τα σκοτεινά τους αισθήματα, με την τεράστια οργή κα θλίψη τους. Εκείνους που με το πινέλο πάνω στον καμβά θα κραυγάσουν, θα ματώσουν σε μια μετωπική σύγκρουση με το μέσα τους για να εξιλεωθούν τελικά ή έστω να κοπάσουν για λίγο την εσωτερική καταιγίδα τους.

Οι θώρακες εμφανίζονται στο έργο της το 1989, λίγο μετά την δολοφονία του πατέρα της από την τρομοκρατική οργάνωση 17Ν. Στην αρχή δημιουργεί προς τιμήν του πανοπλίες από μέταλλο, που στη πορεία διαμελίζονται, ανοίγουν. Μια ειρωνική απάντηση σε όσους της πήραν τον πατέρα της. Δεν περιορίζεται αποκλειστικά στο ψυχικό της τραύμα αλλά με αποφασιστικά βήματα δημιουργεί – η καταστροφή θα γίνει έμπνευση και η αλλοίωση, υπερήφανο στολίδι. Εδώ, το βίωμά της διαπερνά την ύλη και μας αγγίζει με αφοπλιστική ειλικρίνεια, που χαρακτηρίζεται όμως πάντα από ευαισθησία και λεπτότητα.

«Την ώρα που η ύλη απορρίπτεται και πηγαίνει στο περιθώριο της λήθης, έρχεται το χέρι του καλλιτέχνη και προσθέτει αυτό το στερητικό Α και το κάνει, από λήθη, αλήθεια. Και αυτό το πετυχαίνει με αριστουργηματικό τρόπο η Αλεξάνδρα Αθανασιάδη», προσθέσει ο Κυριάκος Κουτσομάλλης.

Το ξύλο, το μέταλλο και το χαρτί, σε αυτή την ενότητα υποτάσσονται στη θέληση της Αλεξάνδρας και αναδημιουργούν έναν κόσμο εύθραυστο και ατελή, μα σθεναρά ζωντανό, αποφασισμένο, αισιόδοξο και ελεύθερο. Όπως ακριβώς και η ίδια. Γεμάτη πληγές και θραύσματα συνεχώς αναγεννιέται.

«Το άπιαστο, το άυλο, το υποσυνείδητο αποτυπώνονται ζωντανά, παραδίδονται στην αιωνιότητα. Έτσι, γεννούν ένα έργο πρόσφορο στην παρατήρηση, τον στοχασμό και, κυρίως, την ενατένιση. Η Αθανασιάδη, πλάθοντας το άυλο, μας αφήνει να διακρίνουμε τον ορίζοντα.» – Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, Επιμελήτρια της έκθεσης

«Πλάθοντας το άυλο»
Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στην Άνδρο | 3 Ιουλίου – 2 Οκτωβρίου 2022

Εγγραφείτε στο newsletter μας

Κάθε Σάββατο θα λαμβάνετε στο e-mail σας το newsletter του ελc με τις προτάσεις μας για την εβδομάδα!

Podpourri. Ιστορίες που ακούγονται

Ακολουθήστε το ελculture.gr στο Google News

το ελculture σας προσκαλεί σε εκδηλώσεις

ΓΡΑΨΕ ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ ΣΟΥ

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.