Η αφήγηση των Παθών, τα γεγονότα δηλαδή που διαδραματίστηκαν την τελευταία εβδομάδα του Χριστού στη Γη, στάθηκε σταθερό σημείο αναφοράς της ιταλικής ζωγραφικής. Η αναπαράσταση της Σταύρωσης και άλλων σκηνών του Πάθους, όπως ο Μυστικός Δείπνος, η προδοσία του Ιούδα, η προσευχή στον κήπο της Γεσθημανής χρωματίζονται από οδυνηρά συναισθήματα, όπως η ενοχή, ο έντονος οίκτος και η θλίψη.
Η κορυφαία στιγμή της ιστορίας των Παθών είναι η ίδια η Σταύρωση. Οι πίνακες με το θέμα αυτό είχαν συνήθως ως στόχο να προωθήσουν τον διαλογισμό για την αυτοθυσία του Χριστού και έτσι προβάλλουν τα βάσανά του, δείχνοντάς τον να κρέμεται με σκυμμένο κεφάλι και τραύματα που αιμορραγούν. Ωστόσο, η μορφή του Χριστού σπάνια παραμορφώνεται, ενώ το σώμα του συχνά απεικονίζεται εξιδανικευμένο βασισμένο σε κλασικά πρότυπα.
Τα άλλα επεισόδια των Παθών μπορούν να κατανοηθούν καλύτερα σε σχέση με την ίδια τη Σταύρωση, και πολλές ζωγραφικές εκδοχές αποτελούσαν μέρος αφηγηματικών σειρών που επέτρεπαν στους πιστούς να παρακολουθούν τα στάδια της ιστορίας.
Η Σταύρωση – Fra Angelico
Αυτό το πρώιμο έργο του Fra Angelico τονίζει το δράμα της Σταύρωσης, απεικονίζοντας την Παναγία να καταρρέει από τη θλίψη. Ο Άγιος Ιωάννης σφίγγει έντονα τα χέρια του, η Μαρία Μαγδαληνή απλώνει το χέρι της, οι άγγελοι θρηνούν ενάντια στο χρυσό έδαφος του ουρανού και το ημικύκλιο των θεατών σε διάφορες στάσεις αδιαφορίας, οίκτου ή θαυμασμού. Η πρωτοποριακή κυκλική σύνθεση είναι εμπνευσμένη από τις χάλκινες πόρτες που δημιούργησε ο Lorenzo Ghiberti για το Βαπτιστήριο της Φλωρεντίας.
Η Σταύρωση – Pietro Lorenzetti (1420-1423)
Ένας από τους μεγάλους καινοτόμους της ευρωπαϊκής ζωγραφικής, ο Pietro Lorenzetti έδωσε στο οικείο αυτό βιβλικό θέμα μια νέα αίσθηση πάθους και δραματικής έντασης. Λεπτομέρειες όπως η διάτρηση της πλευράς του Χριστού με μια λόγχη, το σπάσιμο των ποδιών των ληστών και η Παναγία που λιποθυμά στην αγκαλιά των συντρόφων της συντελούν στη συναισθηματική φόρτιση του θεατή.
Η αγωνία στον Κήπο – Raffaello Sanzio ή Santi (1504)
Η αγωνία στον Κήπο της Γεσθημανής είναι ένα επεισόδιο στη ζωή του Ιησού, το οποίο συνέβη μετά τον Μυστικό Δείπνο και πριν την προδοσία και τη σύλληψή του, όλα μέρος των Παθών του Ιησού που οδήγησαν στη σταύρωση και τον θάνατό του. Το επεισόδιο αυτό περιγράφεται στα τρία Συνοπτικά Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης, σύμφωνα με τις οποίες ο Ιησούς, συνοδευόμενος από τον Πέτρο, τον Ιωάννη και τον Ιάκωβο, εισέρχεται στον κήπο της Γεσθημανή στο Όρος των Ελαιών, όπου βιώνει μεγάλη αγωνία και προσεύχεται να λυτρωθεί από τα επικείμενα βάσανά του, αποδεχόμενος παράλληλα το θέλημα του Θεού.
Ο Χριστός προσεύχεται πριν από τη σύλληψή του, ενώ οι μαθητές του κοιμούνται γύρω του. Ο μικρός άγγελος που προσφέρει ένα δισκοπότηρο ή ποτήρι είναι μια απεικόνιση των σκέψεων του Χριστού – «ας περάσει αυτό το ποτήρι και από μένα»– καθώς αποδέχεται σιγά σιγά τη μοίρα του. Ο Ραφαήλ απεικονίζει τη σκηνή σε ένα ήρεμο τοπίο. Η μορφή της σκηνής, με το απαλό τοπίο και το κεντρικό δέντρο, προδικάζει τις σκληρές ανατροπές της Σταύρωσης, και η ηρεμία της σκηνής υποδεικνύει μια εντυπωσιακή αντίθεση με την αγωνία του γεγονότος, διότι αυτή είναι η στιγμή που ο Χριστός προσεύχεται για την απελευθέρωση από τη δοκιμασία που πρόκειται να υποστεί. Η σύλληψη του Χριστού αμέσως μετά την προσευχή του είναι από τις πιο δραματικές της αφήγησης των Παθών.
Ο Μυστικός Δείπνος – Ugolino da Siena (1325-1330)
Ο Ugolino da Siena ήταν ο πιο πρωτότυπος και καταξιωμένος ακόλουθος του Duccio di Buoninsegna, του μεγαλύτερου Σιενέζου ζωγράφου του δεκάτου τετάρτου αιώνα. Μεταξύ των σημαντικότερων αναθέσεων του Ugolino ήταν το πολυπρόσωπο τέμπλο για τον κεντρικό βωμό της Σάντα Κρότσε, της φραγκισκανικής εκκλησίας της Φλωρεντίας. Αυτός ο πίνακας του Μυστικού Δείπνου αποτελούσε μέρος της predella (του τέμπλου) του διαμελισμένου πλέον βωμού. Μια αναπαράσταση της αρχικής εμφάνισης του βωμού είναι δυνατή μέσω ενός σχεδίου του 18ου αιώνα, το οποίο δείχνει ότι ο πίνακας Μυστικός Δείπνος ήταν ο αριστερότερος από τους επτά πίνακες του τέμπλου. Ο κεντρικός πίνακας της Αγίας Τράπεζας, ο οποίος απεικόνιζε την Παναγία με το παιδί, έχει πλέον χαθεί.
Σε αυτή τη σκηνή, ο Χριστός, στο αριστερό άκρο, ενημερώνει τους μαθητές του ότι ένας από αυτούς θα τον προδώσει, μια προφητεία που εκπληρώνεται από τον Ιούδα, ο οποίος εμφανίζεται χωρίς φωτοστέφανο στα δεξιά του Χριστού.
Ο Πιλάτος πλένει τα χέρια του – Mattia Preti (1663)
Σύμφωνα με το Ευαγγέλιο του Ματθαίου, ο Ρωμαίος κυβερνήτης Πόντιος Πιλάτος προσπάθησε να σώσει τον Χριστό από τον θάνατο και έπλυνε συμβολικά τα χέρια του, δηλώνοντας: «Είμαι αθώος από το αίμα αυτού του δικαίου». Ο Πιλάτος πρωταγωνιστεί σε αυτή τη σπάνια απεικόνιση του θέματος, ενώ ο Χριστός απεικονίζεται στο μεσαίο χώρο να οδηγείται στον σταυρό. Ο νεαρός Αφρικανός συνοδός αποκτά κεντρικό ρόλο, όχι μόνο στη σύνθεση αλλά και μέσω μιας έκφρασης του προσώπου που καταγράφει τη σημασία της ενέργειας του Πιλάτου.
Ο Preti έχει χρησιμοποιήσει ξανά τέτοιες αφρικανικές μορφές ενώ το συγκεκριμένο έργο το εκτέλεσε στη Μάλτα, ένα νησί με ιδιαίτερα πολυφυλετικό πληθυσμό λόγω της κεντρικής του θέσης στο μεσογειακό δουλεμπόριο.
Ο Χριστός κουβαλάει τον σταυρό του – Ελ Γκρέκο (1577-1587)
Κατά τη διάρκεια της μακροχρόνιας καριέρας του στην Ισπανία, ο Ελ Γκρέκο φιλοτέχνησε πολυάριθμους πίνακες με τον Χριστό να μεταφέρει τον σταυρό. Αυτός ο πίνακας απεικονίζει αναμφισβήτητα μια πρωιμότερη εκδοχή του θέματος και σίγουρα δεν είναι μια αφηγηματική σκηνή: δεν απεικονίζονται άλλες μορφές και το σκηνικό δεν είναι αναγνωρίσιμο. Αντίθετα, πρόκειται για μια κατανυκτική εικόνα. Η πρόθυμη θυσία του Χριστού για την ανθρωπότητα εκφράζεται μέσα από την ευγενική αγκαλιά του σταυρού και το ουράνιο βλέμμα του.
Ο θρήνος – Ludovico Carracci (1582)
Σε αυτόν τον εκπληκτικό πίνακα, ο Χριστός έχει ζωγραφιστεί με καθαρές γραμμές, μια αμεσότητα και έλλειψη εξιδανίκευσης που οι κριτικοί του 16ου αιώνα βρήκαν σοκαριστική, ενώ οι μορφές της Παναγίας, και του Αγίου Ιωάννη είναι εντυπωσιακά στυλιζαρισμένες. Αυτός ο πειραματισμός με τα μέσα αναπαράστασης και όχι μια αφηρημένη αίσθηση αρμονίας και ομορφιάς χαρακτηρίζει το πρώιμο έργο του Ludovico.
Ο ενταφιασμός – Moretto da Brescia (1554)
Ένας συγκλονιστικός πίνακας, σχεδιασμένος λίγο πριν από το θάνατο του Moretto ως στοχασμός πάνω στη θνητότητα αλλά και την ελπίδα μιας αιώνιας ζωής. Η εντυπωσιακή αντίθεση μεταξύ των ζοφερών προσώπων των μορφών και του φωτός της αυγής στον ουρανό και το τοπίο σηματοδοτούν αυτή ακριβώς την ερμηνεία. Η διαπεραστική θλίψη της Παναγίας αλλά και μια υπόσχεση της ζωής που θα έρθει.
