«Αν ζωγραφίσω κάτι στην Ελλάδα, φαίνεται ότι δημιουργήθηκε στην Ελλάδα. Τα χαρακτηριστικά ενός τόπου με κάποιον τρόπο εισχωρούν στον πίνακα, τουλάχιστον διεισδύουν στους δικούς μου πίνακες· και αυτό το επιδιώκω … όταν βρίσκομαι σε έναν τόπο, ανταποκρίνομαι στα ερεθίσματa του τόπου αυτού…Μου αρέσει σαν ιδέα να συνδυάζω ακραίες καταστάσεις, το φωτεινότερο φως, το σκοτεινότερο σκοτάδι, αλλά να το κάνω έτσι ώστε πάντοτε να προκύπτει χρώμα.» Brice Marden
Brice Marden σε συνεργασία με το Μουσείο Κυκλαδικής τέχνης. Η έκθεση «Brice Marden και Ελληνική Αρχαιότητα» είναι από αυτές τις βαθιά δουλεμένες στη λεπτομέρεια εκθέσεις. Μια σειρά έργων που με μεράκι αλλά και αξιοσημείωτο συντονισμό δημιουργούν έναν ευφυή διάλογο με τις αρχαιότητες. Είναι σαν να φέρουν το τότε στο σήμερα και το σήμερα στο τότε, με απόλυτο σεβασμό και χωρίς να παρεμβαίνουν στην αρμονία της εκάστοτε συνθήκης. Σχεδόν σαν σε χορευτική συνοχή και αλληλουχία, τα έργα του Marden έρχονται να αγκαλιάσουν τόσο τρυφερά και σχεδόν αθόρυβα τις προσεκτικά επιλεγμένες 16 αρχαιότητες του Μουσείου, με έναν τρόπο που σε τοποθετεί σε μια λογική και επόμενη ροή.
Έργα μοναδικά που αρμόζουν σε έναν “οld master” της εποχής. Ο Αμερικανός ζωγράφος είναι γνωστός για τις λεπτές εξερευνήσεις του χρώματος και της ύλης. Οι καμβάδες του είναι προϊόν μιας συνεχιζόμενης έρευνας για τη φύση της αφαίρεσης και το μέσο της ίδιας της ζωγραφικής:
«Ένας πίνακας, ξέρεις, είναι ένα βρώμικο υλικό. Αλλά έχει να κάνει με τη μεταμόρφωση», έχει πει ο καλλιτέχνης. «Παίρνει αυτή τη γη, μετατρέποντάς τη σε αέρα και φως.»
Η συγκίνηση είναι μεγάλη όταν τόσο μεγάλοι εν ζωή καλλιτέχνες φέρνουν τόσο κοντά μας μελέτη δεκαετιών. Αριστουργήματα αισθητικής και έργα που έχουν ήδη μείνει στην ιστορία παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα και σε ένα ιστορικό μουσείο.
«Είμαι σίγουρος ότι αν δεν ζούσα σε πόλη, δεν θα χρησιμοποιούσα τόσες κατακόρυφες και οριζόντιες θέσεις. Αλλά στη συνέχεια, ζώντας στην Ελλάδα, ήρθα σε επαφή με όλο αυτό το φως. Υπάρχει ένα είδος διαύγειας, συν ότι αυτό με έχει φέρει πιο κοντά στην τέχνη παλαιότερων πολιτισμών.» – Brice Marden
Η έκθεση περιλαμβάνει 44 έργα του Brice Marden, 3 εκ των οποίων δημιούργησε ειδικά για την έκθεση, ζωγραφικούς πίνακες, σχέδια, επιζωγραφισμένα μάρμαρα και προσωπικά σημειωματάρια, τα οποία για πρώτη φορά περιλαμβάνονται σε έκθεσή του, παρουσιάζοντας ένα ευρύ φάσμα της καλλιτεχνικής παραγωγής του καλλιτέχνη. Τα έργα του έρχονται σε διάλογο σαν «μικρές ασκήσεις διαλογισμού» με 16 αρχαιότητες που επιλέχθηκαν από τον επιμελητή Δημήτριο Αντωνίτση σε συνομιλία με τον ίδιο τον καλλιτέχνη.
Με μια πορεία έξι δεκαετιών, ο Marden συνεχίζει να συναρπάζει με τη χειρονομιακή απλότητα των έργων ζωγραφικής και των σχεδίων του. Το έργο του αντλεί από τη μακρά ιστορία της τέχνης, συνδυάζοντας στοιχεία τόσο από τον μινιμαλισμό και τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό όσο και από την αρχαία καλλιγραφία και την ποίηση. Εδώ και πάνω από πενήντα χρόνια, o καλλιτέχνης εμπνέεται από το ελληνικό τοπίο και από την ελληνική αρχαιότητα. Η σχέση του με την Ελλάδα ξεκινάει το 1971 όταν ταξίδεψε πρώτη φορά στην Ύδρα, μαζί με τη σύζυγό του Έλεν, που είναι επίσης ζωγράφος. Η καθαρότητα του υδραίικου τοπίου έχει επηρεάσει βαθιά τον Marden, ο οποίος αντλεί έμπνευση από την παρατήρηση της φύσης.
Οι αρχαιότητες που πλαισιώνουν τα έργα του Marden, προέρχονται από τις συλλογές των κυκλαδικών, κυπριακών και αρχαίων ελληνικών αρχαιοτήτων του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Πρόκειται για αρχαιότητες φτιαγμένες από πηλό, μάρμαρο και χρυσό, που καλύπτουν ένα χρονικό φάσμα τεσσάρων χιλιάδων περίπου χρόνων, από το τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ. έως τους χρόνους του Βυζαντίου και προορίζονταν για καθημερινή, τελετουργική ή, ακόμα, και ταφική χρήση.
Όπως αναφέρει ο επιμελητής της έκθεσης, Δημήτριος Αντωνίτσης:
«Ως επιμελητής, προσπάθησα να συντονιστώ με αυτό το εσωτερικό παιχνίδι που ο Marden έχει στήσει εδώ και πενήντα χρόνια στην Ύδρα. Το κριτήριο με το οποίο επέλεξα τις αρχαιότητες ήταν να εξυπηρετηθεί αυτή η άσκηση ισορροπίας μεταξύ της επιφάνειας, των ζωγραφικών χαράξεων και του φωτός. Είμαι βέβαιος ότι οι δημιουργοί των συγκεκριμένων αρχαιοτήτων είχαν έρθει σε επαφή με το αόρατο και το υπερβατικό, έτσι ακριβώς όπως λειτουργεί ο Μarden: ανασυντάσσoντας ζωγραφικά ορατές και αόρατες μορφές παρατήρησης και σκέψης.
Θα ήθελα ο επισκέπτης να βιώσει την έκθεση αυτή ως μια ροή τόσο σε ένα αρχαιοελληνικό συνεχές, όσο και σε αυτό του μινιμαλισμού. Ακόμα και σήμερα στο στούντιο του καλλιτέχνη στην Ύδρα, μέσα σε ένα ντουλάπι του σπιτιού του, είναι στημένες σε μικρές ενότητες καρτ ποστάλ αρχαιοελληνικής γλυπτικής, πολυκαιρισμένες σε κιτρινισμένο πια χαρτί, με περιγραφές στην καθαρεύουσα. Στην έκθεση αυτή επιχείρησα να αντιστρέψω τους όρους του “ντουλαπιού” με τις αρχαιοελληνικές αναφορές του Marden: Το Μέγαρο Σταθάτου γίνεται το “ντουλάπι” όπου τοποθετώ και φυλάω τα έργα του μεγαλύτερου εν ζωή μινιμαλιστή.»
Περιήγηση στις ενότητες της έκθεσης
Χωρισμένη σε ενότητες με βάση την επιλογή του υλικού, η έκθεση περιλαμβάνει επτά επιζωγραφισμένα μάρμαρα, μεταξύ των οποίων και τρία νέα έργα.
Στις αρχές της δεκαετίας 1970, ο Marden ξεκίνησε δύο ενότητες, με τίτλο Homage to Art και Souvenir de Grèce, στις οποίες συνδύαζε καρτ ποστάλ που απεικονίζουν έργα τέχνης ή αρχιτεκτονικά μνημεία της Ελλάδας, με κάνναβους ή συμπαγή ορθογώνια σχήματα από γραφίτη. Από την ενότητα των κολάζ Souvenir de Grèce, 1974, στην έκθεση παρουσιάζονται τρία έργα στα οποία οι αναφορές του Μarden αποτυπώνονται μέσα από το κάρβουνο, το μελισσοκέρι και τον γραφίτη.
Σε όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής του πορείας, ο Marden χρησιμοποιεί σημειωματάρια για να καταγράφει ιδέες και εικόνες για μελλοντική αναφορά. Αυτά τα τετράδια ταξιδεύουν μαζί του και χρησιμεύουν ως ημερολόγιο της σκέψης του. Έτσι, όταν το 1974 αρχίζει να ταξιδεύει εκτενώς ανά την Ελλάδα και να επισκέπτεται την Ύδρα, τα τετράδιά του μνημονεύουν όχι μόνο κάποιες πρώιμες καλλιγραφικές του συλλήψεις αλλά και τις αναζητήσεις του σχετικά με το πώς να μεταφράσει τα βουνά, τη θάλασσα και το φως της Ελλάδας με το δικό του εικαστικό λεξιλόγιο.
Για τη συγκεκριμένη έκθεση ο ίδιος ο καλλιτέχνης επέλεξε οκτώ σημειωματάρια από τις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70 γεμάτα σχέδια και σημειώσεις. Σε ένα από αυτά, περιλαμβάνονται τα προσχέδια για τη ζωγραφική σειρά Thira, η οποία προκύπτει από τη σπουδή του στον τρόπο που οι Υδραίοι κουφώνουν τις πόρτες και τα παράθυρά τους. Η έκθεση περιλαμβάνει δύο ζωγραφικά έργα από την ομώνυμη σειρά, το Thira Souvenir I, 1980 και το Thira Souvenir IΙ, 1980, δωρισμένα από τον ζωγράφο στις κόρες του.
Το πιο «απρόβλεπτο», ως προς την επιλογή υλικού, έργο της έκθεσης είναι το Lingam on Eucalyptus του 1992. Αποτελείται από ένα σχέδιο με μελάνι σε φλοιό κορμού ευκαλύπτου, από αυτούς που κοσμούν το διάσελο μεταξύ Βλυχού και Κιάφας στην Ύδρα. Σε αυτό το έργο φαίνεται η σαμανιστική (προ)διάθεση του καλλιτέχνη, που, για να φτάσει στις καθαρές, αφηρημένες, ιδέες, χρειάζεται την επέμβαση ενός γόνιμου οραματισμού.
Για πρώτη φορά παγκοσμίως, θα παρουσιαστεί η σειρά σχεδίων Water-Hydra, 1975, στην οποία ο ζωγράφος συντονίζεται με τους κυματισμούς του Αργοσαρωνικού αποτυπώνοντάς τους με κάρβουνο σε χαρτί Αrches.
Στον κεντρικό χώρο της έκθεσης από την πρώτη ενότητα των έργων του τη δεκαετία του ’70 μπορούμε να δούμε την πιο dada κίνηση που έχει κάνει o Brice Marden, όπως αναφέρει ο επιμελητής της έκθεσης: «Το ’73 πηγαίνοντας στους Δελφούς παίρνει ένα φύλλο ελιάς και το τοποθετεί σε μια επιφάνεια χαρτιού. Μια χειρονομία – κίνηση πηγαία που εμείς την φέρουμε σε διάλογο με ένα αρχαιοελληνικό στεφάνι με χρυσά φύλλα οξιάς».
Η ξενάγηση στην έκθεση ήταν αποκαλυπτική. Ο επιμελητής Δημήτριος Αντωνίτσης μας μίλησε για αυτή τη «μαγική συγκυρία»:
«Με αυτή την έκθεση, στο Μουσείο Κυκλαδικης υπήρξε ένας φοβερός συντονισμός καλλιτέχνη και μουσείου κι έτσι η έκθεση στήθηκε σε 4,5 μήνες ενώ συνήθως τέτοιου είδους εκθέσεις παίρνουν χρόνια για να στηθούν…Εμείς τρυπώσαμε στο στούντιο του καλλιτέχνη και επιλέξαμε έργα δικά του πολύ προσωπικά, για παράδειγμα στον πρώτο όροφο έχουμε το έργο που κοσμεί όντως την κουζίνα του στο Μανχάταν. Όσον αφορά στις αίθουσες του μουσείου, το Μέγαρο Σταθάτου ως αρχιτεκτόνημα είναι επιβλητικό και περιοριστικό ως προς τη σύγχρονη τέχνη μιας και έχει συγκεκριμένα στοιχεία. Είναι δύσκολο να δείξεις μινιμαλισμό. Το ενδιαφέρον όμως είναι ότι τοποθετώντας σε καίρια σημεία τα έργα βλέπουμε ότι το εγχείρημα πετυχαίνει. Έργα των τελευταίων 50 χρόνων του Brice Marden και έργα πριν από 5.000 χρόνια, συνομιλούν.
Τα έργα του με τα επιζωγραφισμένα μάρμαρα από τη δεκαετία του ‘80 και ύστερα, αφορούν στο παιχνίδι της σαγήνης του υλικού που για να καταφέρει να το αποδώσει καταλήγει σε “τρικ”, αραιώνοντας πολύ σιγά και απαλά τα χρώματα και με πολλαπλές στρώσεις επεμβαίνοντας στις μαρμάρινες επιφάνειες. Σε ένα από τα καινούργια έργα που έγιναν για την έκθεση, είχε ακόμα τον μαρκαδόρο του επιστάτη που αφορούσε στα κιλά του υλικού. Ο καλλιτέχνης λοιπόν, παρενέβη πάνω στον μαρκαδόρο και έτσι από το λάθος του επιστάτη προκύπτει ένα “εικαστικό μεγαλείο”. Με συγκεκριμένο υλικό αφαίρεσε την αρχική πληροφορία και το έφερε εκεί που ήθελε να είναι…Έχει “παιχνίδια” η έκθεση και από έναν αυστηρό και μονολιθικό καλλιτέχνη, υπάρχουν τελικά στιγμές που βλέπεις και το χιούμορ του».
Προχωρώντας στην πρώτη αίθουσα βλέπουμε το έργο του 2011 “Helen’s Immediately” -Λάδι σε μάρμαρο. Έργο αφιερωμένο στη σύζυγό του, με μάρμαρο «υποδεέστερο» μιας και έχει μαύρο σημείο – ένα έργο πολύ σημαντικό για τον ίδιο για την απλότητα και την ταπεινότητά του. Φτιάχνοντας το μπάνιο και την κουζίνα του στην Ύδρα άρχισε να συνθέτει το έργο αυτό με ό,τι απέμεινε.
«Τα σχέδια του Hydra Group έγιναν στην Ύδρα. Παρατηρούσα πόρτες και παράθυρα. Στην Ύδρα έχουν χαρακτηριστικά παντζούρια. Είχα φωτογραφίσει μια ολόκληρη σειρά από παράθυρα, στην οποία βασίζονται σε γενικές γραμμές τα συγκεκριμένα σχέδια.», αναφέρει ο Βrice Marden. Συγκινητικό στοιχείο της έκθεσης είναι το έργο που αφορά σε ένα ξύλινο καπάκι από μία στέρνα, το οποίο είναι περασμένο με πολλές στρώσεις από χρωστικές, με το χαρακτηριστικό υδραίικο γκρι.
«Μου αρέσει η ιδέα ενός αμφίσημου χρώματος, όπως ένα γκρίζο που γράφει σαν να ήταν χρώμα. Το τελευταίο πράγμα που έχω για να πιαστώ είναι η αφαίρεση ως κάτι το αμφίσημο, όπως π.χ. ο χώρος. Και σκέφτηκα να συντονιστώ με αυτό, φτιάχνοντας ένα χρώμα που να μπορεί να διαβαστεί με πολλούς τρόπους.» Brice Marden
Σε διάλογο με το κυκλαδικό ειδώλιο, στην ενότητα Souvenir de Grèce που αφορά στην Αρχαία Ελλάδα παρατηρούμε στα έργα του γραμμές που όμως δεν είναι γραμμές, αλλά εγχαράξεις. Παρατηρούμε τα σημειωματάριά του με τα προσωπικά στοιχεία του καλλιτέχνη να είναι πολύ σημαντικά στη δομή της έκθεσης.
«Το σχέδιο είναι ένας τρόπος σκέψης… είναι πολύ άμεσος μεν, αλλά όχι συγκεκριμένος. Ο τρόπος σκέψης μου είναι στην πραγματικότητα οπτικός. Πιστεύω ότι όταν σχεδιάζω, προσεγγίζω όσο ποτέ άλλοτε μια κατάσταση διαλογισμού. Το να δημιουργείς οπτικές συνδέσεις είναι κάτι το ιδιαίτερο· δεν υπάρχει αρχή ούτε τέλος. Ξεκινάω από μια δομή, π.χ. ένα ταίριασμα ή ο,τιδήποτε άλλο. Και από εκεί και ύστερα όπου με οδηγήσει. Επιδιώκω να συνδέω πράγματα, να δημιουργώ σχέσεις, αλλά ταυτόχρονα να αφήνω το ίδιο το σχέδιο να λειτουργήσει από μόνο του.» Brice Marden
Στην ενότητα των σχεδίων για κυματισμούς της Ύδρας, το “Water hydra” αποτελείται από οκτώ σχέδια, τα οποία ζωγραφίζει με κλαδάκι και σχηματίζει τους κυματισμούς του νερού. Οι εγχαράξεις αυτές αντιπαρατίθενται με εγχαράξεις αρχαιολογικών πυξίδων.
Τέλος, χαρακτηριστικό το έργο με το μικρό φυλλαράκι ελιάς που λειτουργεί συμπληρωματικά δημιουργώντας ένα διάλογο με το χρυσό αρχαϊκό αιωρούμενο στεφάνι. Κάτι σαν κλείσιμο της έκθεσης με κάτι αγνό και ταπεινό που αφορά σε μια γενικότερη προσέγγιση του καλλιτέχνη στην έκθεση «Brice Marden και Ελληνική Αρχαιότητα».
Λίγα Λόγια για τον Brice Marden
Ο Brice Marden γεννήθηκε το 1938 στο Bronxville της Νέας Υόρκης. Zει και εργάζεται στη Νέα Υόρκη.
Έργα του έχουν συμπεριληφθεί σε συλλογές μουσείων σε όλο τον κόσμο, όπως σε αυτές των: Tate του Λονδίνου, Kunstmuseum της Βασιλείας, Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Τεχεράνης, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (MoMA) της Νέας Υόρκης, Solomon R. Guggenheim Museum της Νέας Υόρκης, Whitney Museum of American Art της Νέας Υόρκης, Philadelphia Museum of Art, Hirshhorn Museum and Sculpture Garden της Ουάσινγκτον, Art Institute of Chicago, Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Σικάγο, Saint Louis Art Museum, Museum of Fine Arts του Χιούστον, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φρανσίσκο και Musée des beaux-arts du Canada στην Οτάβα.
Στις μεγάλες εκθέσεις του περιλαμβάνονται η έκθεση στο Μουσείο Solomon R. Guggenheim στη Νέα Υόρκη (1975), η έκθεση Paintings, Drawings, Etchings 1975–80 στο Μουσείο Stedelijk στο Άμστερνταμ (1981, η οποία ταξίδεψε στη Whitechapel Art Gallery στο Λονδίνο), η έκθεση Cold Mountain στο Dia Center for the Arts στη Νέα Υόρκη (1991, η οποία ταξίδεψε στο Walker Art Center στη Μιννεάπολη, στο Menil Collection στο Χιούστον, και στο Städtisches Kunstmuseum στη Βόννη), η έκθεση A Retrospective of Paintings and Drawings στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (2006–07, η οποία ταξίδεψε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φρανσίσκο και στο Hamburger Bahnhof–Museum für Gegenwart στο Βερολίνο), η έκθεση Morocco στο Musée Yves Saint Laurent στο Μαρακές (2019), η έκθεση Think of Them as Spaces: Brice Marden’s
Drawings στο Menil Collection στο Χιούστον (2020), και η έκθεση Brice Marden. Inner Space στο Kunstmuseum Basel στη Βασιλεία (2022).
