Τα ταπεινά και τα μεγάλα

Ο άνθρωπος που μιλά για την τέχνη της εποχής του, την τέχνη εν εξελίξει, χαράσσει με κόπο το ίχνος του, ίχνος σκοτεινό ή αυθεντικό, ανάμεσα στη θαυμαστή δύναμη της μαντικής και το εύθραυστο πνεύμα της επικαιρότητας.

E. Teriade

Ο κοσμοπολίτης ευπατρίδης Στρατής Ελευθεριάδης–Tériade (1897-1983), που έφυγε από τη Μυτιλήνη για το Παρίσι το 1915 για να σπουδάσει νομικά και έφτασε να τιμάται από τη Γαλλική Δημοκρατία για την προσφορά του στην ανάδειξη της σύγχρονης τέχνης εξήντα χρόνια αργότερα -αν και εξακολουθητικά αφανής στη γενέτειρα χώρα του-, ήταν μια πολυσχιδής προσωπικότητα που επέδειξε μια εντυπωσιακά πολύπλευρη δραστηριότητα στον χώρο της τέχνης.

Ποιητής, ζωγράφος, τεχνοκριτικός, συλλέκτης και εκδότης, αγάπησε βαθιά την τέχνη και την αντιλήφθηκε ως τρόπο εμπλοκής, αλλά και τεκμήριο για τη βαθύτερη κατανόηση κάθε εποχής στην Ιστορία. Η εκδοτική του δραστηριότητα, κυρίως μέσα από το περιοδικό τέχνης Verve, αλλά και τις πολυτελείς εκδόσεις Grandes Livres d’Artistes (Μεγάλα Βιβλία των Καλλιτεχνών) που εξέδιδε και από τις οποίες παρέλασε σύσσωμη σχεδόν η καταξιωμένη αλλά και η φύουσα διανόηση της εποχής του, αποτυπώνει το όραμά του για τη δημιουργική διαλεκτική κειμένου και εικόνας και τη συνέχεια της τέχνης από την παράδοση στη σύγχρονη δημιουργία, αναγνωρίζοντας την αξία του παρελθόντος και αναδεικνύοντας παράλληλα ό,τι άξιο στον καιρό του.

Η έκθεση με τίτλο «Τιμή στον Τεριάντ» που παρουσιάζεται από τις 14 Νοέμβρη στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών θέτει ως στόχο την ευρύτερη διάδοση του ονόματος και της δράσης του Teriade στη χώρα του, αλλά και την ανάδειξη της πολύπλευρης προσωπικότητας και δραστηριότητάς του. Στο πλαίσιο της έκθεσης, επιχειρείται για πρώτη φορά στην Ελλάδα μια πολυδιάστατη προσέγγιση του έργου του Teriade, με υλικό που προέρχεται από την προσωπική συλλογή του ίδιου που φιλοξενείται στο Μουσείο-Βιβλιοθήκη Teriade της Μυτιλήνης, από ιδιωτικές συλλογές, αλλά και τη συλλογή του Τελλόγλειου, η οποία βασίζεται σε τρεις άξονες.

Οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να εισαχθούν στον κόσμο του Teriade μέσω της επαφής τους με τυπωμένες μικρογραφίες από γαλλικά μεσαιωνικά χειρόγραφα, αυτά που τον γοήτευσαν με την ενότητα κειμένου και εικόνας και την κομψότητά τους και τον ενέπνευσαν να οραματιστεί τη δημιουργία μεγάλων χειροποίητων βιβλίων-λευκωμάτων τέχνης στα οποία το ίδιο χέρι (εκείνο του καλλιτέχνη) ενορχηστρώνει τον δημιουργικό διάλογο ανάμεσα στις λέξεις και τις εικόνες.

Verve 8, Kαλοκαίρι 1940, εξώφυλλο Henri Matisse

Τον κύριο όγκο της έκθεσης καταλαμβάνουν αποσπάσματα από την εκδοτική δραστηριότητα του Teriade που αποτυπώνει τις σημαντικότερες καλλιτεχνικές τάσεις του 20ου αιώνα. Παρουσιάζονται τεύχη και σελίδες από το Verve (38 τεύχη από το 1937 ως το 1960), την πολυτελή έκδοση που έθεσε ως στόχο την αναγέννηση του εικονογραφημένου βιβλίου τέχνης, ανθολογώντας καλλιτεχνικές δημιουργίες από τον Μεσαίωνα και κατόπιν, άρθρα και κριτικές, με εξώφυλλα φιλοτεχνημένα από σπουδαίους καλλιτέχνες της εποχής όπως Matisse, Picasso, Braque, Bonnard κ.α. σε δισέλιδες έγχρωμες λιθογραφίες, και κατόρθωσε να μειώσει την απόσταση ανάμεσα στους «λίγους» και τους «πολλούς» και να διασώσει την κατά Benjamin απωλεσθείσα αύρα του αναπαραγόμενου έργου τέχνης, προσφέροντας υψηλής ποιότητας αναπαραγωγές που καθιστούν ουσιαστικά τις ίδιες τις εκδόσεις αυτοτελή έργα τέχνης.

Παράλληλα εκτίθενται αποσπάσματα από τα «Μεγάλα Βιβλία των Καλλιτεχνών» (27 από το 1943 ως το 1975), τους «καλλιτεχνικούς μικρόκοσμους» όπως ο ίδιος τα αποκαλούσε, στα οποία καταξιωμένοι καλλιτέχνες αναλαμβάνουν με παρότρυνση του φίλου τους Teriade και αφιλοκερδώς να εικονογραφήσουν κλασικά λογοτεχνικά κείμενα, πχ. «Δάφνις και Χλόη» του Λόγγου (Chagall), Μάκβεθ (Marcel Gromaire) ή να δημιουργήσουν οι ίδιοι τις λέξεις και τις εικόνες της έκδοσης, π.χ. «Το ποίημα της Ορθής Γωνίας» του Le Corbusier ή το εμβληματικό «Jazz» του Matisse, έχοντας σχεδόν πλήρη εποπτεία του συνόλου της παραγωγής.

Τέλος, η έκθεση υπογραμμίζει τη σημασία της παράδοσης στη θεώρηση του Teriade φωτίζοντας τον ρόλο του στην ανάδειξη και αναγνώριση στην Ελλάδα και την Ευρώπη του συντοπίτη του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου, που εκθειάστηκε ως παραγνωρισμένη μεγαλοφυία και κάποτε αποκηρύχθηκε ως υπερεκτιμημένη απάτη. Παρουσιάζονται έργα που ο ίδιος ο Θεόφιλος φιλοτέχνησε για τον Teriade, ανταποδίδοντας την καλλιτεχνική πατρωνία του δεύτερου προς το πρόσωπό του κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ενώ για πρώτη φορά παρουσιάζονται έξι φορητές θρησκευτικές εικόνες που ζωγράφισε ο Θεόφιλος κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Σμύρνη. Η αφιερωμένη στον Θεόφιλο ενότητα τεκμηριώνεται από υλικό για την ιστορία της αναγνώρισης του Θεόφιλου στην Ελλάδα από το αρχείο Σπητέρη που φιλοξενείται στο Τελλόγλειο.

Αριστερά: Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, Αρχαία Ανθοπώλις, 1930 λάδι σε βαμβακερό ύφασμα (κάμποτο), Δεξιά: Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, Η Άρκτος Xορεύουσα, 1933 λάδι σε βαμβακερό ύφασμα (κάμποτο)

Η ετερόκλητη, και αρκετά ανομοιογενής στην απόπειρά της να πραγματευτεί ένα τόσο σύνθετο και ετερογενές υλικό, έκθεση, πλαισιώνεται παράλληλα από φωτογραφικό και οπτικοακουστικό υλικό και από έργα του ζωγράφου Κώστα Μανιατόπουλου, διευθυντή του Μουσείου-Βιβλιοθήκης Teriade, σε μια μάλλον άκαρπη απόπειρα να αναπαρασταθεί το περιβάλλον, φυσικό και διαπροσωπικό, μέσα στο οποίο έδρασε ο Teriade. Ο κόσμος όμως που στήνει, μας επιτρέπει, έστω και με σχετικά ακριβό αντίτιμο (εισιτήριο στα 5 ευρώ), να γίνουμε για λίγο κοινωνοί αυτών των θαυμαστών, αλλά στενών κύκλων της γαλλικής και ευρωπαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας και διανόησης του 20ου αιώνα, αυτών στους οποίους εισέβαλε ο Teriade με το δαιμόνιο και την ευρύτητα του πνεύματός του, τους αναδιάταξε και τους διαμεσολάβησε σε ένα ευρύτερο κοινό.

Όσο για το κοινό της αγνώμονος γενέτειρας χώρας του, ίδρυσε στη Μυτιλήνη με προσωπικά του έξοδα ένα Μουσείο για τον Θεόφιλο και το Μουσείο-Βιβλιοθήκη που φέρει το όνομά του, δίνοντάς του τη δυνατότητα μιας μόνιμης σχέσης με τη σπουδαία τέχνη του παρελθόντος που σπάνια έχουμε την ευκαιρία να βλέπουμε στα μέρη μας, για να μπορέσει μόνο του κάποια στιγμή να καταφέρει να αναγνωρίζει τα ταπεινά και τα μεγάλα του καιρού του. «Η ιστορία ενός ανθρώπου είχε τελειώσει για μας κι άρχιζε για τους άλλους – και για τους αιώνες» γράφει ο Ελύτης, περιγράφοντας τη διαδικασία ανέγερσης του Μουσείου για τον Θεόφιλο, γνωρίζοντας ότι κατά βάθος μιλάει για τον ίδιο τον Teriade.

—

Info: Η έκθεση «Τιμή στον Τεριάντ» στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών θα διαρκέσει ως τις 18 Μαρτίου

Διαβάστε επίσης αναλυτικά για την προσφορά του Teriade και τα «Μεγάλα Βιβλία των Καλλιτεχνών»

Κεντρική φωτογραφία άρθρου: Ο Στρατής Ελευθεριάδης-Tériade μέσα από το φακό του Henri Quartier-Bresson (Ιδιωτική συλλογή)