Στο μάρμαρο του Υμηττού, στην πέτρα της Πεντέλης μισόσβηστα σκαλίσματα κι ευγενικές εικόνες,
άνθη πελεκητά, χλομές γραφές, λευκές νεράιδες, δείγματ’ απλά, σημάδια αγνά της λύπης, της αγάπης.
Κ. Παλαμάς, «Οι τάφοι του Κεραμεικού» (Τα μάτια της ψυχής μου, 1892)
Αν δεν έχει περπατήσει κάποιος μέσα στον Κεραμεικό, σίγουρα τον έχει δει απέξω, από την Ερμού ή την Πειραιώς, έχει δει το εκμαγείο του ναΐσκου της Δημητρίας και της Παμφίλης ή τον μαρμάρινο ταύρο, ή ένα κομμάτι από το Θεμιστόκλειο τείχος. Τον Κεραμεικό, δυστυχώς, δεν τον έχουν ανακαλύψει οι περισσότεροι Αθηναίοι αλλά και οι ξένοι που φτάνουν στη χώρα μας δεν τον επισκέπτονται όπως τους άλλους χώρους αρχαιολογικού ενδιαφέροντος της περιοχής. Είναι κρίμα και τώρα που ανοίγουν οι υπαίθριοι αρχαιολογικοί χώροι είναι μια ευκαιρία να περπατήσετε σε ένα μοναδικό υπαίθριο μουσείο, μέσα σε μια έκταση-βιότοπο 38 στρεμμάτων με υπέροχα έργα γλυπτικής, κεραμικά μοναδικής αισθητικής, ίχνη από τα αρχαία τείχη αλλά κι ένα μικρό Αρχαιολογικό Μουσείο που η ηρεμία του σε κάνει να ξεχνάς ότι βρίσκεσαι στο πολύβουο κέντρο της πόλης.
Ο Κεραμεικός όπως φανερώνει το όνομά του υπήρξε ο δήμος και η γειτονιά των κεραμέων, εκεί εγκαταστάθηκαν, σε μια περιοχή που του παρείχε σε αφθονία αυτά που ήταν απαραίτητα για την τέχνη τους. Αργιλώδη εδάφη και το νερό του ποταμού Ηριδανού, που ρέει ακόμα και σήμερα μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, ενώ είχε εξαφανιστεί επί αιώνες, θαμμένος από επιχώσεις. Αποκαλύφθηκε μόλις το 1960 με τις ανασκαφές.
Στη μικρή αυτή κοιλάδα του Ηριδανού ήταν το κοιμητήριο της Αθήνας. Από την πρώιμη εποχή του Χαλκού, από το 2.700 π.Χ. μέχρι τον 6ο αιώνα μ.Χ. αυτή η γη είναι η τελευταία κατοικία επιφανών Αθηναίων και σπουδαίων οικογενειών. Όμορφες αρχόντισσες, γενναίοι μαχητές, νέοι αθλητές, έφταναν στην τελευταία τους κατοικία που ήταν κοσμημένη με μαρμάρινα επιτύμβια, τα οποία μέχρι σήμερα αφηγούνται την τραγική πολλές φορές ιστορία τους επιβάλλοντας τη μνήμη σε ένα τόπο λήθης. Κάθε επιτύμβιο, ανάγλυφο, γλυπτό κρύβει μια ιστορία ειπωμένη ή ανείπωτη.
Ένα άκακο λιοντάρι, σχεδόν ένα λιοντάρι σκυλί, που δεν μοιάζει καθόλου με τους άλλους αρχαίους λέοντες, φύλακες τάφων των ευγενών Αθηναίων, που γνωρίζουμε, μια σφίγγα με γεμάτο χυμούς ζωντάνια πρόσωπο, ένα σφριγηλό λιονταρίσιο σώμα με μικρές φτερούγες, η Αμφαρέτη στον Άδη που κρατά στο ένα χέρι ένα πουλί και στο άλλο το εγγόνι της με το οποίο πέθαναν ταυτόχρονα, η Ηγησώ, κόρη ή σύζυγος του Προξένου, ιδανικά λαξεμένη στο μάρμαρο με επιμελημένη κόμμωση, πολύπτυχο χιτώνα με όρθια τη δούλη δίπλα της, ο 20χρονος Δεξίλεως, ένας από τους πέντε Αθηναίους ιππείς που θυσιάστηκαν πολεμώντας εναντίον των Σπαρτιατών και των συμμάχων τους κοντά στην Κόρινθο, μια σειρήνα που θρηνεί με το ένα χέρι στο κεφάλι και το άλλο στο στήθος, ο μνημειώδης μαρμάρινος ταύρος από τον περίβολο του Διονυσίου του Κολλυτέως, που πέθανε άγαμος και προξένησε μεγάλη θλίψη και πένθος βαρύ στη μητέρα, στις αδελφές και στους φίλους του, η νεαρή Κοράλλιον που αποχαιρετά τη ζωή και τον σύζυγό της Αγάθωνα, η Δημητρία και η Παμφίλη, δυο αδερφές που τις χώρισε αρχικά ο θάνατος αλλά μετά τον θάνατο και των δυο μοιράζονται τον ίδιο τάφο και το ίδιο επιτύμβιο αγγίζοντας απαλά τους πέπλους τους.
Τα μεγάλα έργα συνυπάρχουν με αριστουργήματα της κεραμικής, μοτίβα της φύσης και της γεωμετρίας, αθλητές, νύμφες που τρέχουν ξέφρενα να γλιτώσουν από τους σατύρους, γαμήλιες σκηνές με τον πανταχού παρόντα Έρωτα ως αυλητή, φυλαχτά και χρυσά κοσμήματα, αλλά και όστρακα με ονόματα επιφανών Αθηναίων, γιατί ο Κεραμεικός έχει να αφηγηθεί και άλλες ιστορίες.
Στον Δρόμο και στο Δημόσιο Σήμα η αθηναϊκή πολιτεία τιμούσε με επιτάφιους λόγους και αγώνες τους νεκρούς της και με λαμπρές γιορτές τους θεούς, ιδιαίτερα την πολιούχο θεά Αθηνά με την πολυδάπανη πομπή των Μεγάλων Παναθηναίων, που ξεκινούσε από το Πομπείο, στον Έσω Κεραμεικό. Στον Κεραμεικό βρίσκεται η αφετηρία της μεταφοράς στην Ακρόπολη του πέπλου της θεάς Αθηνάς που απέκτησε αιώνια νεότητα στη ζωφόρο του Παρθενώνα και αποτελεί μέρος μιας αξεπέραστης καλλιτεχνικής δημιουργίας και δείγμα μιας εποχής, στην οποία ο άνθρωπος κατόρθωσε να δώσει το πιο πιστό υλικό σχήμα στην ομορφιά της ψυχής του.
Στον Κεραμεικό, «ἐπὶ βῆμα ὑψηλὸν πεποιημένον, ὅπως ἀκούοιτο ὡς ἐπὶ πλεῖστον τοῦ ὁμίλου», εκφώνησε ο Περικλής στον επιτάφιο λόγο του, που συνοψίζει, με απαράμιλλο τρόπο, την υπεροχή της αθηναϊκής δημοκρατίας, το 430π.Χ, τιμώντας και τους πρώτους νεκρούς του Πελοποννησιακού πολέμου.
«Ἔχουμε δηλαδὴ πολίτευμα, τὸ ὁποῖο δὲν ἀντιγράφει τοὺς νόμους ἄλλων, μᾶλλον δὲ ἐμεῖς οἱ ἴδιοι εἴμαστε ὑπόδειγμα σὲ μερικοὺς παρὰ μιμούμαστε ἄλλους. Καὶ ὀνομάζεται μὲν δημοκρατία, γιατὶ ἡ διοίκηση εἶναι στὰ χέρια τῶν πολλῶν καὶ ὄχι τῶν ὀλίγων, ἔναντι δὲ τῶν νόμων εἶναι ὅλοι ἴσοι στὶς ἰδιωτικές τους διαφορές, ἐνῶ ὡς πρὸς τὴν θέση τους στὸν δημόσιο βίο κάθε ἕνας προτιμᾶται γιὰ ἕνα ἀπὸ τὰ δημόσια ἀξιώματα ἀνάλογα μὲ τὴν ἐπίδοση τὴν ὁποία σημειώνει σὲ αὐτά, δηλαδὴ ἡ δημόσιά του σταδιοδρομία ἐξαρτᾶται μᾶλλον ἀπὸ τὴν ἀτομική του ἀξία καὶ ὄχι ἀπὸ τὴν κοινωνικὴ τάξη, ἀπὸ τὴν ὁποία προέρχεται, οὔτε πάλι ἕνας, ὁ ὁποῖος εἶναι μὲν φτωχὸς ἔχει ὅμως τὴν ἱκανότητα νὰ παράσχει κάποια ὑπηρεσία στὴν πατρίδα του, ἐμποδίζεται σὲ αὐτὸ ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι εἶναι ἄγνωστος.
Ζοῦμε δὲ σὰν ἐλεύθεροι ἄνθρωποι, καὶ σὰν πολίτες στὸν δημόσιο βίο καὶ σὰν ἄτομα στὸν ἰδιωτικό, στὶς ἐπιδιώξεις μας τῆς καθημερινῆς ζωῆς, κατὰ τὶς ὁποῖες δὲν κοιτᾶμε ὁ ἕνας στὸν ἄλλον μὲ καχυποψία, δὲν θυμώνουμε μὲ τὸν γείτονά μας, ὅταν κάνει ὅ,τι τοῦ ἀρέσει, οὔτε παίρνουμε μία φυσιογνωμία σκυθρωπή, ἡ ὁποία μπορεῖ νὰ μὴν βλάπτει τὸν ἄλλο, πάντως ὅμως εἶναι δυσάρεστη. Ἐνῶ δὲ στὴν ἰδιωτική μας ζωὴ συναναστρεφόμαστε μεταξύ μας χωρὶς νὰ ἐνοχλεῖ ὁ ἕνας τὸν ἄλλον, στὴν δημόσιά μας ζωή, σὰν πολίτες, ἀπὸ σεβασμὸ πρὸ πάντων δὲν παραβαίνουμε τοὺς νόμους, ὑπακοῦμε δὲ στοὺς ἑκάστοτε κατέχοντες τὰ δημόσια ἀξιώματα καὶ στοὺς νόμους, πρὸ περισσότερο σὲ ἐκείνους ἀπὸ τοὺς νόμους, ποὺ ἔχουν θεσπιστεῖ γιὰ ὑποστήριξη τῶν ἀδικούμενων, καὶ σὲ ἄλλους, οἱ ὁποῖοι ἂν καὶ ἄγραφοι, ἡ παράβασή τους φέρνει πανθομολογούμενη ντροπὴ στοὺς παραβάτες», λέει ο Περικλής που πεθαίνει ένα χρόνο αργότερα, τον Αύγουστο του 429π.Χ., θύμα του μεγάλου λοιμού της Αθήνας, που διήρκεσε δύο χρόνια και εκτιμάται ότι σκότωσε το ένα τρίτο του πληθυσμού.
Ο τόπος στον οποίο υμνήθηκε από τον Περικλή η Δημοκρατία, στο ίδιο αυτό νεκροταφείο που υμνήθηκε το πολιτικό και θρησκευτικό μεγαλείο των Αθηνών, στην ίδια αυτή γη κρύβεται εκτός από το μεγαλείο και η παρακμή του Χρυσού Αιώνα των Αθηνών. Εκεί συνέβαινε ο εξοστρακισμός που θεσπίστηκε αρχικά ως ένα μέσο προστασίας του δημοκρατικού πολιτεύματος και αργότερα ως εργαλείο διαβολής, συκοφαντίας, πανίσχυρο όπλο στα χέρια των δημαγωγών και ως τρόπος απαλλαγής και εξόντωσης πολιτικών αντιπάλων τους. Στον Κεραμεικό, οι Γερμανοί αρχαιολόγοι που ανασκάπτουν συστηματικά το μέρος έφεραν στο φως περί τα 9.500 όστρακα, πολλά με το όνομα του Θεμιστοκλή και λιγότερα με το όνομα του Κίμωνα.
Οι πολίτες της Αττικής είχαν την ευκαιρία μια φορά το χρόνο, να εξορίσουν χωρίς δίκη έναν διεφθαρμένο, κατά τη γνώμη τους, πολιτικό συμπολίτη τους. Ο εξοστρακισμός εφαρμόστηκε για σύντομο σχετικά χρονικό διάστημα, 70 περίπου ετών κατά τον 5ο αι. π.Χ. Ο καταδικαζόμενος με εξοστρακισμό άνδρας έπρεπε να εγκαταλείψει την Αττική εντός 10 ημερών και να ζήσει μακριά της για 10 χρόνια, χωρίς όμως να χάσει την περιουσία του. Μεταξύ του 487 και του 416 π.Χ., προσωπικότητες της πολιτικής ζωής της Αθήνας όπως ο Αριστείδης «ο Δίκαιος», ο Θεμιστοκλής, ο Κίμων και άλλοι, είχαν εξοριστεί με αυτόν τον τρόπο, ενώ ο Περικλής, ο Αλκιβιάδης και ο Νικίας είχαν κινδυνέψει να εξοριστούν.
Ο Κεραμεικός συνοψίζει όλα τα σημαντικά της Αθήνας. Τα ιδανικά και τις αξίες, το πνεύμα και την τέχνη, τις ευτελείς συνήθειες και την αδιαφορία που έφερε στην εξουσία τον πολεμόχαρο δημαγωγό Κλέωνα. Ωστόσο, η ανακάλυψη του σημαντικού αυτού αρχαιολογικού χώρου έγινε τυχαία. Ως την άνοιξη του 1863 ο Κεραμεικός ήταν γνωστός μόνο φιλολογικά, μέσω των γραπτών μαρτυριών και των αρχαίων κειμένων, κυρίως του Θουκυδίδη και του Παυσανία. Οι εργασίες της Γαλλικής Εταιρείας Αεριόφωτος, το γνωστό ‘Γκάζι’, στο σημείο που βρίσκεται η σημερινή Τεχνόπολη είχε αρχίσει να οικοδομείται. Κάνοντας αμμοληψίες από την περιοχή, το 1863, ανακαλύπτεται η ψηλή μαρμάρινη ανθεμωτή στήλη του μετοίκου Αγάθωνος. Ήταν η αρχή της ανασκαφής μιας ολόκληρης περιοχής που μέσα σε ελιές, δάφνες και κυπαρίσσια βρίσκονται αριστουργήματα. Ένας χώρος που σε κάθε βήμα εξιστορεί και μια μοναδική στιγμή της πόλης και των επιφανών ανθρώπων που πέρασαν από αυτήν.
Κάτω από τον αττικό ουρανό, στο κέντρο της Αθήνας, ο Κεραμεικός είναι μια αληθινή όαση, ένα μάθημα ιστορίας και δημοκρατίας με ύψιστη σημασία σήμερα, ένα αναπάντεχο διάλειμμα πολιτισμού στη βιαστική καθημερινότητά μας, μέσα στη θριαμβευτική φύση.
