Μια «παράλογη» στιγμή καθορίζει την οπτική εντύπωση. Οι θεατές βλέπουν αυτό που θέλουν να δουν ή ακόμα και αυτό που νομίζουν ότι βλέπουν.
Ο Salvador Dali υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους σουρεαλιστές εικαστικούς, έμεινε στην ιστορία για τις «ζωγραφισμένες στο χέρι, φωτογραφίες ονείρων», όπως αποκαλούσε τα έργα του. Εφάρμοσε τις μεθόδους του σουρεαλισμού, αξιοποιώντας βαθιά τους μη ορθολογιστικούς μηχανισμούς του νου, τα όνειρα, τη φαντασία και το υποσυνείδητο, για να δημιουργήσει τις εξωπραγματικές μορφές της φαντασίας του.
Έγινε γνωστός για τους έντονα τεχνικούς αλλά ιδιαίτερα ασυνήθιστους πίνακές του, τα γλυπτά, τη διαδραστική του τέχνη και τις υπερβατικές εξερευνήσεις του στον κινηματογράφο.
Ο Sigmund Freud, υπήρξε ιδρυτής της ψυχανάλυσης, μιας κλινικής μεθόδου αξιολόγησης και θεραπείας των παθολογιών της ψυχής, μέσω διαλόγου μεταξύ ασθενούς και ψυχαναλυτή. Μέσω της ψυχανάλυσης, ανέπτυξε σημαντικές θεραπευτικές τεχνικές που αφορούν στην ελεύθερη σύνδεση ασθενούς – θεράποντος, καθιερώνοντας τον κεντρικό ρόλο του στην αναλυτική διαδικασία.
Ο επαναπροσδιορισμός και η μελέτη της σεξουαλικότητας, τον οδήγησε να διαμορφώσει το «σύμπλεγμα του Οιδίποδα», το οποίο υπήρξε το κεντρικό δόγμα της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Εισήγαγε την ανάλυση των ονείρων, τη θεωρία για το υποσυνείδητο και το μοντέλο ψυχικής δομής που περιλαμβάνει την ταυτότητα, το εγώ και το υπερ-εγώ.
Μίλησε για τη λίμπιντο, τη σεξουαλική ενέργεια με την οποία επιτυγχάνονται διανοητικές διαδικασίες και δομές, τα ερωτικά διακείμενα, τον θάνατο, το πένθος, τη μελαγχολία, την ενοχή κ.ά.
Το Μουσείο Belvedere στην Αυστρία παρουσιάζει την έκθεση Dalí – Freud. An Obsession. Μια έκθεση – φόρος τιμής στο έργο του εικαστικού Σαλβαντόρ Νταλί για τη σημαντική επιρροή που άσκησε η παρουσία του Σίγκμουντ Φρόυντ στο έργο του.
Με πάνω από 100 αντικείμενα τέχνης, όπως: πίνακες ζωγραφικής, σουρεαλιστικά αντικείμενα, φωτογραφίες, ταινίες, βιβλία, περιοδικά, επιστολές και άλλα έγγραφα του Salvador Dalí, η έκθεση καλύπτει με χρονολογική σειρά την περίοδο από την ανακάλυψη των γραπτών του Freud από τον Dali, μέχρι την προσωπική τους συνάντηση.
Πώς επηρέασε η ψυχανάλυση τον Dali στη δημιουργική του διαδικασία; Πώς εκδηλώνεται η αντιπαραβολή φροϋδικών εννοιών με στοιχεία από το προσωπικό του σύμπαν, στο έργο του Dali;
Για τον Σαλβαντόρ Νταλί, η ανάγνωση του βιβλίου «Η ερμηνεία των ονείρων» του Φρόυντ, αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις της ζωής του. Στα γραπτά του Φρόυντ, ο Νταλί βρήκε το κλειδί για τους κρυμμένους φόβους, τις επιθυμίες και τις εμμονές του. Αυτό τον οδήγησε στο να εξερευνήσει την ποιητική του σουρεαλισμού το 1926 και να αναπτύξει μια νέα οπτική γλώσσα που παραμένει, μέχρι σήμερα, μοναδική στο έργο του.
Η έκθεση αφορά επίσης στις εμβληματικές συναντήσεις του καλλιτέχνη με τον ποιητή Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα και τον σκηνοθέτη Λουί Μπουνιουέλ, καθώς και τη θητεία του στη Residencia de Estudiantes στη Μαδρίτη.
Οι σουρεαλιστικές εικόνες του καλλιτέχνη αντανακλούν μια έντονη σύνδεση με την ψυχανάλυση. Η Stella Rollig, καλλιτεχνική διευθύντρια του μουσείου, αναφέρει:
«Οι εκθέσεις έχουν να κάνουν με την αφήγηση ιστοριών, και αυτή αφορά σε δύο άτομα που έχουν επηρεάσει το πνευματικό τοπίο του 20ου αιώνα. Τέχνη και διάνοια, διορατικότητα και πάθος: μια ιστορία αφοσίωσης, απόρριψης και έμπνευσης. Η εμμονή του Salvador Dali με τον Sigmund Freud ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από τη δημιουργικότητά του – και αυτή η έκθεση είναι η πρώτη που παρουσιάζει το έργο του Dali σε αυτό το πλαίσιο.»
Ο επιμελητής Jaime Brihuega αναφέρει σχετικά:
«Για τον Dali, η ανάγνωση του Freud άνοιξε έναν εντελώς νέο κόσμο. Μέσα από τις θεωρίες του Freud, απέκτησε κατανόηση των φαντασιώσεων, των φόβων, των επιθυμιών και των απογοητεύσεών του. Αυτή η εμπειρία τον ενθάρρυνε επίσης να τις μετατρέψει σε εικόνες που έχουν γίνει μέρος της ιστορικής κληρονομιάς μας.»
Λεπτομερείς μαρτυρίες αυτών των γεγονότων παρέχονται από τον Dalí σε μια εκκεντρική αυτοβιογραφία που δημοσιεύθηκε το 1942.
H έκθεση “Dali – Freud: An Obsession”
Η έκθεση Dali – Freud: An Obsession, στο νεοσύστατο Lower Belvedere ξεκινά με μια εξέταση της εσωτερικής πλευράς του Dalí και της σύνθετης δυναμικής της οικογένειάς του, όπως αντικατοπτρίζεται στο έργο του.
Στη συνέχεια με τη μετακόμισή του στη Μαδρίτη τη δεκαετία του 1920, ο Νταλί ανακαλύπτει γόνιμο έδαφος για ανοιχτό διάλογο και διεπιστημονική ανταλλαγή μεταξύ της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας και της ακαδημαϊκής κοινότητας στο Residencia de Estudiantes. Σε αυτό το διεγερτικό περιβάλλον συναντά για πρώτη φορά τα γραπτά του Freud.
Ο Dali ήρθε σε επαφή με τον σουρεαλισμό το 1925, ενώ βρισκόταν ακόμα στη Μαδρίτη. Με πληθώρα επιρροών, ο καλλιτέχνης καθιέρωσε την προσωπική του εικονογραφία μέχρι το τέλος της δεκαετία του 1920 και ανέπτυξε τις βασικές έννοιες της σουρεαλιστικής οπτικής γλώσσας του.
Εν τω μεταξύ, οι θεωρίες του Freud άρχισαν να διαπερνούν όλο και περισσότερο την τέχνη του. Τα έργα στην έκθεση περιλαμβάνουν αναφορές σε όνειρα, ενοχές ή σεξουαλικές εμμονές. Ο Νταλί γνώρισε τη μέλλουσα σύζυγό του, Gala, το 1929. Μετακόμισε στο Παρίσι μαζί της, συμμετέχοντας στη σουρεαλιστική ομάδα με επίκεντρο τον Αντρέ Μπρετόν. Μαζί με τον Λουί Μπουνιουέλ παρήγαγε δύο ταινίες: Un Chien Andalou (1929) και L’Âge d’Or (1930).
Στους πίνακες Paranonïa (c. 1935) και Swans Reflecting Elephants (1937), ο Dali χρησιμοποίησε διπλές εικόνες και ανάλογα με το μοτίβο, στο οποίο εστιάζει ο θεατής απεικονίζονται διαφορετικά μοτίβα. Μια «παράλογη» στιγμή καθορίζει την οπτική εντύπωση. Οι θεατές βλέπουν αυτό που θέλουν να δουν ή ακόμα και αυτό που νομίζουν ότι βλέπουν. Αυτή η «παρανοϊκή κρίσιμη μέθοδος» αναλύεται επίσης λεπτομερώς στην έκθεση.
Πρόκειται λοιπόν για μια συλλογή έργων ζωγραφικής, σχεδίων, σουρεαλιστικών αντικειμένων, φωτογραφιών, ταινιών, βιβλίων, περιοδικών, επιστολών και άλλων εγγράφων που απεικονίζει την έλξη του Dali προς τον Freud καθώς και την έμπνευση που παρείχε.
Η έκθεση εξερευνά την παιδική ηλικία του Νταλί και τη φροϋδική του περίοδο, φωτίζοντας την ανάπτυξη του καλλιτέχνη, ενός εικαστικού που το έργο του καθόρισε την πορεία της τέχνης του 20ου αιώνα. Στην έκθεση παρουσιάζονται 100 έργα, συμπεριλαμβανομένων των διάσημων πινάκων Neo-Cubist Academy (1926), The Lugubrious Game (1929) και Swans Reflecting Elephants (1937).
Η συνάντηση
Η συνάντηση του Dali με τον Freud του έδωσε την ευκαιρία να διεκδικήσει την ανεξαρτησία του από το σουρεαλιστικό κίνημα και να χαράξει μια ανεξάρτητη φιλοσοφική και καλλιτεχνική πορεία.
Μετά από ανεπιτυχείς προσπάθειες του Dali να συναντήσει τον Freud, συμπεριλαμβανομένου ενός ταξιδιού στη Βιέννη τον Απρίλιο του 1937,κατόπιν προτροπής του αυστριακού συγγραφέα Stefan Zweig και του ποιητή Edward James, ο Freud συμφώνησε σε μια συνάντηση στο Λονδίνο, τον Ιούλιο του 1938.
Στην πολυπόθητη συνάντηση, έφερε μαζί του τον πίνακά του: Metamorphosis of Narcissus (1937) και ένα συνοδευτικό ομότιτλο ποίημα. Έφερε επίσης ένα αντίγραφο της πραγματείας του με τίτλο «παράνοια», η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Sur- realist, Minotaure (1933) για να το συζητήσει με τον Freud.
Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της συνάντησης σκιτσάροντας τον Freud και αργότερα μετέτρεψε τα σκίτσα σε λιθογραφία, Portrait of Sigmund Freud (1938).
Αν και ο σουρεαλισμός και η ψυχανάλυση μπορούν να θεωρηθούν ότι έχουν κοινά σημεία ο Freud δεν αντιμετώπιζε με ιδιαίτερο σεβασμό τους σουρεαλιστές και γενικότερα τη σύγχρονη τέχνη.
Στη συνάντησή τους, ο Freud ήταν απόμακρος και μιλούσε με τον τρίτο παρευρισκόμενο, James και όχι με τον ίδιο τον Dali. Παρόλα αυτά εντυπωσιάστηκε από τον εικαστικό, λέγοντας στον James: «Αυτό το αγόρι μοιάζει φανατικό. Είναι περίεργο που έχουν εμφύλιο πόλεμο στην Ισπανία αν όλοι μοιάζουν με εκείνον». Ο Dali δέχτηκε αυτό το σχόλιο ως το υπέρτατο κομπλιμέντο.
Την επόμενη μέρα ο Freud έγραψε μια επιστολή στον Zweig, αναφερόμενος στη συνάντηση αλλά και στο έργο που του παρουσίασε ο Dali, στην οποία εκφράζει τον θαυμασμό του για τον καλλιτέχνη που του επέτρεψε να αλλάξει γνώμη για τους σουρεαλιστές.
Συνεχίζοντας αναφέρει για τον Dali: «Ο νεαρός Ισπανός, ωστόσο με την ειλικρίνειά του, τα φανατικά μάτια του και το αδιαμφισβήτητο τεχνικό του μυαλό, με έκανε να ξανασκεφτώ τη γνώμη μου. Στην πραγματικότητα, θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να διερευνήσουμε αναλυτικά πώς μια εικόνα όπως αυτή ζωγραφίστηκε. Από κριτικής άποψης, θα μπορούσε ακόμα να εννοηθεί ότι η έννοια της τέχνης αψηφά το όριο του υποσυνείδητου αλλά και του συνειδητού».
Ο Freud είδε στο έργο του Dali μερικές από τις δικές του ιδέες. Πάντα αναζητούσε καλλιτέχνες και συγγραφείς για να επιβεβαιώσει τις ανακαλύψεις του. Όσο για τον Dali, ο στόχος ήταν μάλλον διαφορετικός. Η προσπάθειά του ήταν να απεικονίσει το ασυνείδητο στην τέχνη του με τη ψυχοσεξουαλική παλινδρόμηση και διαστροφή και της πρωταρχικής αρχής της ευχαρίστησης πέρα από την αρχή της πραγματικότητας, όπως σημειώνει ο Finkelstein.
Τώρα το μεγάλο μυστήριο πλησιάζει,
η μεγάλη μεταμόρφωση πρόκειται να συμβεί.
Ο Νάρκισσος, στην ακινησία του, απορροφημένος
από την αντανάκλασή του με
την βραδύτητα των σαρκοφάγων φυτών,
γίνεται αόρατος.
– Salvador Dali