Μαρία Τσάγκαρη: Μια εικαστικός μπροστά στις προκλήσεις της εποχής μας

Εικαστικός από τις πιο αναγνωρισμένες της γενιάς της, η Μαρία Τσάγκαρη που ζει και εργάζεται στην Αθήνα, σπούδασε Συντήρηση και Aποκατάσταση Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης στο ΤΕΙ Αθηνών και συνέχισε τις σπουδές της στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Αθήνας.

Συνεργάζεται ως διδάσκουσα τα τελευταία επτά χρόνια στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, έχει παρουσιάσει τη δουλειά της σε διεθνείς εκθέσεις και έχει βραβευτεί ενώ ανήκει στη γενιά των Ελλήνων καλλιτεχνών που διαρκώς πειραματίζονται με νέα μέσα ψάχνοντας μέσα από την προσωπική της γλώσσα νέους τρόπους έκφρασης.

Η τελευταία της δουλειά παρουσιάστηκε τον Οκτώβρη στον δημόσιο χώρο ως μέρος της έκθεσης Unhappy Μonuments σε επιμέλεια του Χριστόφορου Μαρίνου∙ μια διοργάνωση της Artworks με δεκατέσσερις από τους καλλιτέχνες που βράβευσε ο οργανισμός το 2019. Εκεί παρουσίασε το έργο #Loveshots or collected histories of an infinite longing, ένα διαδραστικό σινεμά που μιλάει για τη σχέση του σύγχρονου έρωτα με τα social media, την τύχη και τον κινηματογράφο. Ένα project που ενεργοποιήθηκε με τη συμμετοχή του κοινού (όχι μόνο της έκθεσης αλλά των επισκεπτών και των περαστικών) με σκοπό τη δημιουργία μιας συλλογικής ταινίας.

Το σενάριό σας ήταν μια αινιγματική ερωτική ιστορία. Μιλήστε μου γι’ αυτό.

Το έργο βασίστηκε στο σενάριο μιας αινιγματικής ερωτικής ιστορίας. Διασπάστηκε στις φράσεις του και κάθε μία από αυτές εκτυπώθηκε σ’ ένα διάφανο καρέ ως υπότιτλος, έπειτα μπήκε σ’ ένα φάκελο πάνω στον οποίο υπήρχε ένα γράμμα. Όποιος ήθελε να συμμετάσχει έπαιρνε τυχαία ένα φάκελο και αυτό το κομμάτι του έργου ήταν δικό του για πάντα, το μόνο που έπρεπε να κάνει ήταν να βγάλει μια φωτογραφία. Έτσι γινόταν ο σκηνοθέτης του καρέ που του έτυχε. Μπορούσε να ερμηνεύσει τη φράση με όποιον τρόπο ήθελε και ν’ αναρτήσει αυτή τη φωτογραφία στο Instagram συνοδευόμενη από το hashtag #loveshots_artproject. Όλες οι φωτογραφίες-καρέ ανέβαιναν στον λογαριασμό @loveshots_artproject, όπου εξελισσόταν η ταινία και ταυτόχρονα συλλέγονταν ώστε στο τέλος να επανασυνδεθούν με το σενάριο. Αφού τελείωσε η έκθεση ξεκίνησε το δεύτερο μέρος, όπου οι υπόλοιποι φάκελοι στάλθηκαν ταχυδρομικώς σε φίλους -καλλιτέχνες και μη- σε όλο τον κόσμο προκειμένου να επανασυνδεθούμε κι εμείς μ’ ένα περιρρέοντα ερωτισμό σε πείσμα της συνθήκης που ζούμε. Το έργο ολοκληρώθηκε με το κλείσιμο του έτους και τώρα θα ξεκινήσει το τρίτο και τελευταίο μέρος, δηλαδή η ολοκλήρωσή του.

Πώς ξεκίνησε αυτό το έργο και τι απήχηση είχε στο κοινό;

Δούλευα αυτό το έργο τους τελευταίους 9 μήνες, ξεκίνησε με τελείως διαφορετική μορφή (ως πρόταση για ένα βραβείο για το οποίο ήμουν υποψήφια) αλλά πήρε την τελική του μορφή βάση του χώρου παρουσίασης- το Πάρκο Ελευθερίας είναι ένα απρόσμενα ζωντανό πάρκο- και βεβαίως την παράδοξη συνθήκη που βιώνουμε. Ομολογουμένως ο ενθουσιασμός που εισέπραξα και η αποδοχή που είχε, ξεπέρασε τις προσδοκίες μου κι αυτό οφείλεται μεν στη δύναμη των Social media αλλά ακόμη περισσότερο σε άλλους παράγοντες που τώρα πια μπορώ να δω καθαρά. Αρχικά οι συμμετέχοντες ενθουσιάζονταν με τον χαρακτήρα γενναιοδωρίας του project, με το γεγονός ότι τους χαρίζεται ένα κομμάτι του έργου, ότι κάποιος τους προσκαλεί να δείξουν τη δημιουργικότητά τους.

Να γίνουν οι σκηνοθέτες της ερωτικής τους εμπειρίας και να συμμετέχουν ενεργά σε κάτι συλλογικό σε μια στιγμή που το έχουμε ανάγκη περισσότερο από ποτέ. Και κάπως έτσι καθημερινά το ιδιωτικό γινόταν με συναίνεση δημόσιο κι ένας άγνωστος περαστικός του πάρκου, που ένα απόγευμα πήρε τον φάκελο, μας έβαζε μια τυχαία Τρίτη πρωί στο δωμάτιό του ή μοιραζόταν μαζί μας αυτά που θέλει να ξεχάσει ή να θυμάται μέσα από μια εικόνα. Η τύχη ήταν επίσης ένας διεγερτικός παράγοντας, κυρίως η περιέργεια για τη φράση που σου έτυχε σε σχέση με το παρόν και το παρελθόν σου. Την ίδια στιγμή και η δική μου εμπειρία έμοιαζε άκρως «ερωτική»∙ ξυπνούσα καθημερινά με αγωνία για τα καρέ που είχαν αναρτηθεί, για τα μηνύματα των «άγνωστων συνεργατών» μου, για τη διαφορετική τροπή που έδιναν καθημερινά στο σενάριο∙ με ενθουσίαζε που έχανα τον έλεγχο. Και βέβαια υπήρχε κι αυτός ο ποιητικός φετιχισμός με το ίδιο το αντικείμενο, ένα πλάνο σαν φίλτρο του κόσμου, που μετατρέπει τον πραγματικό χώρο σε κινηματογραφικό, που χωράει στο χέρι σου, που το κουβαλάς στην τσάντα σου, που κάνει ένα έργο να μην τελειώνει ποτέ…κι ας λέει ό,τι θέλει ο καλλιτέχνης.

Είστε υπότροφη του “Artworks”, πείτε μου τη σημασία αυτής της υποτροφίας, αυτής της στήριξης.

Να το πάρουμε αλλιώς, τι θα ήθελε κάθε εκκολαπτόμενος καλλιτέχνης για να επιβιώσει; Στήριξη. Οικονομική, συναισθηματική, ηθική, να νιώσει μέρος και μέλος μιας κοινότητας σ’ έναν κοινό τόπο. Τα συστατικά της Artworks είναι αυτά που θα όφειλε να οικειοποιηθεί το κράτος προκειμένου να χαράξει μια πολιτική προς όφελος της καλλιτεχνικής κοινότητας. Όραμα, στρατηγική, συντονισμένη δράση, ενότητα και οικονομική στήριξη. Διαφορετικά ως μονάδες δεν μπορούμε να καταφέρουμε τίποτα παρά μόνο να σκοντάφτουμε στα δικά μας αδιέξοδα και να δίνουμε παράταση στις προσδοκίες μας. Η εμπειρία μου στην Artworks ήταν σαν ένα road trip στο καλλιτεχνικό τοπίο της γενιάς μου. Κάθε studio visit ήταν ένα «τοπίο» που εναλλασσόταν συνεχώς, υπήρχε η λαχτάρα της ανακάλυψης, οι εκπλήξεις, οι απρόσμενες συνεργασίες και φιλίες που μόνο να ευδοκιμήσουν μπορούν σ’ ένα γόνιμο περιβάλλον. Όλα αυτά βέβαια με την προϋπόθεση πως ως άνθρωπος έχεις τη λαχτάρα του ταξιδιού, πως έχεις διατηρήσει την περιέργειά σου για τα πράγματα, διαφορετικά είναι μια οικονομική στήριξη που παρατείνει για ένα χρόνο τις αντοχές σου σ’ έναν τόσο δύσκολο χώρο. Το μεγάλο επίτευγμα της “Artworks” είναι πως ανέπτυξε την κουλτούρα των studio visits και μιας εξωστρέφειας που έχουμε μεγάλη ανάγκη. Δεν είναι αμελητέο να σου ανοίγει κάποιος την πόρτα του εργαστηρίου του και να σε καλωσορίζει στις πιο ενδόμυχες σκέψεις του, να ανακαλύπτεις πως και μόνο η «πόρτα» είναι ένας πολύ σημαντικός κοινός τόπος. Υπολόγισε τώρα πάνω από 40 πόρτες, πάνω από 40 εικαστικούς, πρόσθεσε χορευτές και κινηματογραφιστές που μοιράζονται τις ανησυχίες τους, που ξεδιπλώνουν αναδρομικά ολόκληρη την πορεία τους. Αν ήταν στοίχημα για μένα η “Artworks” το κέρδισε και ανυπομονώ να δω πώς θα προχωρήσει.

Ο έρωτας ως θεματική τι ρόλο κρατάει στο έργο σας;

Το ζήτημα του έρωτα -καλλιτεχνικά- με απασχολούσε από φοιτήτρια. Υπήρχαν όλα αυτά τα κλασσικά βαρύτονα ζητήματα: υπαρξιακά, πολιτικά, κοινωνικά, μιλούσαμε για το φύλο, τη σεξουαλικότητα αλλά για τον ίδιο τον έρωτα καθόλου, σαν ένα μετέωρο ταμπού. Σαν να μην έβλεπε κανείς την πολιτική του σημασία, αυτή τη σχεδόν βίαιη δύναμη που σε μεταμορφώνει, σε παραμορφώνει, που σου εκμαιεύει ό,τι χειρότερο κι ό,τι καλύτερο υποβόσκει μέσα σου. Συνειδητά κι αποφασισμένα ξεκίνησα να δουλεύω πάνω σ’ αυτό από το 2015. Ήμουν στο Βέλγιο, πήρα το τρένο και πήγα στο Παρίσι, όπου έμεινα κάποιες μέρες για να φιλμάρω κάποια πράγματα που σκεφτόμουν. Έτσι ξεκίνησε μια σπονδυλωτή ταινία που δουλεύω ανά περιόδους και ακόμη δεν έχει παρουσιαστεί καθώς συνεχώς προκύπτουν εκθεσιακές υποχρεώσεις, όμως θα γίνει σύντομα. Είμαι πεπεισμένη πως στη σύγχρονη εποχή, μετά την έλευση του ίντερνετ, την κυριαρχία των social media, την κορύφωση του Εγώ στην εικόνα και στον λόγο, θα όφειλε να μας απασχολεί περισσότερο από ποτέ. Προς αποφυγή κάθε ρίσκου και μ’ έναν κρυφό συντηρητισμό ο έρωτας έχει μετατραπεί σε ψηφιακό συνοικέσιο. Μία ακόμη εφαρμογή στο κινητό που υιοθετεί τα χαρακτηριστικά ενός «προϊόντος» τοποθετώντας το συναίσθημα σε ένα “mall του έρωτα” κι έτσι αυτομάτως δεν μπορούμε παρά να οδηγηθούμε στα χνάρια του Arthur Rimbaud: «Τον έρωτα πρέπει να τον επινοήσουμε από την αρχή, γνωστό αυτό».

Πώς σκέφτεστε τη σύνδεση του έργου σας με την κοινωνία και ιδίως με ένα σχετικά αμύητο κοινό;

Το ζήτημα της σύνδεσης του έργου τέχνης με το κοινό απασχόλησε έντονα τους καλλιτέχνες από τις αρχές του 20ου αιώνα και έκτοτε περισσότερο ή λιγότερο υπάρχει σα νεφέλωμα μέσα σε κάθε καλλιτεχνικό studio. Το σύγχρονο κοινό είναι εξοικειωμένο με μια υπερπληθώρα στατικών και κινούμενων εικόνων, μεγάλων παραγωγών, αποκαλύψεων και πληροφοριών κι έτσι είναι πιο απαιτητικό από ποτέ. Προσωπικά με απασχολεί τόσο ως θεατή όσο και ως δημιουργό και οργανικά έχω οδηγηθεί αρκετές φορές στην εμπλοκή του κοινού μέσα στο έργο. Είτε μέσα από εγκαταστάσεις, performances, είτε με άλλη φόρμα όπως στο #Loveshots που τους χάρισα τον έλεγχο και κάναμε το έργο σχεδόν από κοινού. Η αντίληψη του κόσμου κινείται πιο γρήγορα απ’ όσο εμείς δημιουργούμε και οφείλουμε να βρούμε ή να επινοήσουμε νέες φόρμες, όχι όμως με την παραδοσιακή έννοια, αναφέρομαι στη φόρμα ως φόρμουλα επικοινωνίας. Βέβαια αυτό απαιτεί προσοχή, γιατί ο παράγοντας «γνώμη του κοινού» μπορεί να λειτουργήσει ευνουχιστικά και κατευναστικά ως προς τη δημιουργία και το εάν είναι εξοικειωμένο το κοινό με την εικαστική γλώσσα σίγουρα δεν θα έπρεπε να το χρεωθούν οι καλλιτέχνες. Κάθε υγιής κοινωνία οφείλει να αντιληφθεί τα οφέλη της κριτικής σκέψης, του βλέμματος που διαφοροποιείται και να ρίξει το βάρος της στην καλλιέργειά του. Τα σπουδαία έργα, μουσικά, θεατρικά, κινηματογραφικά, εικαστικά, πάντα αφήνουν υπολείμματα μέσα μας, το θέμα είναι κατά πόσο έχουμε ανάγκη να τα καλλιεργήσουμε και κατ’ επέκταση αν έχουμε εκπαιδευτεί να το κάνουμε.

Ποιες είναι οι επιπτώσεις μιας μακράς περιόδου αναγκαστικής απραξίας στην ίδια τη δημιουργία;

«Όλοι έχουμε δικαίωμα στην απραξία»…αν και ένας παθιασμένος δημιουργός θεωρεί απραξία το να μην δουλέψει μία μέρα και να έχει τύψεις την επόμενη. Από αυτό μέχρι την επιβεβλημένη απραξία λόγω μιας παγκόσμιας πανδημίας υπάρχει απόσταση. Για ορισμένους δημιουργούς (πέρα από τον φόβο και την τραγική διάσταση) ήταν μια ανάσα από όλες τις απανωτές υποχρεώσεις, δεν ξέραμε πώς είναι να μην κάνεις τίποτα κι αυτό ήταν φοβερά αμήχανο συναίσθημα. Αυτό όμως αφορά το πρώτο διάστημα, σε αυτό το δεύτερο άρχισαν να φαίνονται όλες οι οικονομικές και ψυχολογικές επιπτώσεις που επιβαρύνουν τους δημιουργούς κάθε χώρου. Η οικονομική κρίση «κοίμισε» τις επιθυμίες μας, μας έκανε άνευρους, παρατηρούσαμε κάθε διεκδίκηση και κάθε ψήγμα επαναστατικότητας και αντίδρασης να απορροφάται από το σύστημα πριν καν εξωτερικευθεί. Όμως τα τελευταία χρόνια η γενιά μου, απογοητευμένη από την έλλειψη πολιτιστικής στρατηγικής, προσπάθησε να πάρει την κατάσταση στα χέρια της. Και σε ένα βαθμό τα πήγε αρκετά καλά, οι «καλές προθέσεις» βέβαια είναι εφήμερες, δεν έχουν χαρακτήρα μονιμότητας, δεν είναι δομικό υλικό. Τώρα με την πανδημία έγιναν τα αποκαλυπτήρια μιας χρόνιας θεσμικής απαξίωσης του σύγχρονου πολιτισμού και εάν αυτό δεν αλλάξει τώρα διαρθρωτικά θα βγούμε εξαντλημένοι συναισθηματικά και οικονομικά.

«Η αντίληψη του κόσμου κινείται πιο γρήγορα απ’ όσο εμείς δημιουργούμε και οφείλουμε να βρούμε ή να επινοήσουμε νέες φόρμες»

Αυτό το διάστημα (με τη συνθήκη της πανδημίας) θα γεννήσει έργα;

Αυτό το ερώτημα έχει μεγάλο ενδιαφέρον και μένει να το δούμε. Αφενός η αβεβαιότητα και ο φόβος είναι παραλυτικοί παράγοντες και καλλιεργούν ένα απόλυτα μη δημιουργικό περιβάλλον∙ αφετέρου οι ανάγκες μας δεν μπαίνουν ποτέ σε παύση. Ένας δημιουργός ενδόμυχα δουλεύει ό,τι κι αν κάνει, ακόμη και μια βόλτα σ’ ένα πάρκο. Όλο αυτό το διάστημα η ενέργεια των δημιουργών εγκλωβίστηκε σε τέτοιο βαθμό που θα εκτονωθεί απότομα, μένει να διαπιστώσουμε το πώς και πού θα εξωτερικευτεί. Ας ελπίσουμε πως αυτή η επανα-ιεράρχηση των πραγμάτων θα γεννήσει έργα πιο ώριμα.

Τι σκέφτεστε σαν επόμενο βήμα;  

Προτεραιότητα αυτή τη στιγμή έχει η συνέχεια και η ολοκλήρωση του #Loveshots or collected histories of an infinite longing αλλά παράλληλα δουλεύω δύο νέες παραγωγές για εκθέσεις που δεν έχουν ανακοινωθεί ακόμη. Ταυτόχρονα έχω ξεκινήσει ένα ερευνητικό έργο με την επιχορήγηση του Υπουργείου Πολιτισμού που πρέπει να ολοκληρωθεί μέχρι το τέλος του 2021. Και τα τέσσερα έργα, όπως το σύνολο της δουλειάς μου, διατηρούν τις αναφορές τους στον κινηματογράφο, στην ιστορία και στη λογοτεχνία αποκαλύπτοντας τη ρευστή φύση των σύγχρονων συναισθηματικών, πολιτικών και κοινωνικών πεποιθήσεων. Αλλά είναι αρκετά διαφορετικά μεταξύ τους, εξάλλου αυτό με χαρακτηρίζει∙ μόλις νιώσω ένα ψήγμα σιγουριάς ή βαρεμάρας μετακινούμαι χωρίς δεύτερες σκέψεις.

Ασχολείστε με την εκπαίδευση πολλά χρόνια και διδάσκετε στην ΑΣΚΤ, άρα γνωρίζετε τις αρετές και τις παθογένειες της εκπαίδευσης. Θα μου μιλήσετε γι’ αυτή την εμπειρία;

Μπήκα στην εκπαίδευση πολύ μικρή (18 ετών) και ήταν η καλύτερη παρορμητική απόφαση που έχω πάρει, 20 χρόνια μετά τρέφω ακόμη μεγαλύτερο ζήλο για το κομμάτι της εκπαίδευσης. Τα πρώτα χρόνια ήμουν δίπλα σε πολύ τσιγκούνηδες ανθρώπους, σήμερα μου έρχεται σχεδόν να τους ευχαριστήσω, εν αγνοία τους με  έσπρωξαν απέναντι. Νιώθω μεγάλη αποστροφή για τα κλειστά, εξουσιαστικά σχήματα και μου άφησαν κάτι σαν ασθένεια∙ αν δεν μοιραστώ ο,τιδήποτε μαθαίνω, ούτε το απολαμβάνω, ούτε το αφομοιώνω όπως όταν αυτό διαχέεται, εξωτερικεύεται και μοιράζεται. Στην ΑΣΚΤ έχω περάσει από κάθε ρόλο, φοιτήτρια στο προπτυχιακό, έφυγα στο εξωτερικό, επέστρεψα ως φοιτήτρια στο Μεταπτυχιακό και ως διδάσκουσα τα τελευταία 9 χρόνια. Έχω δει κάθε πρόσωπο της σχολής που αγαπάμε να μισούμε και για να είμαι ακόμη εκεί πιστεύω στις δυνατότητές της. Εξαρχής ήθελα με όποιον τρόπο μπορούσα να βελτιώσω τα λάθη των οποίων ήμουν αποδέκτης και να καλύψω ανάγκες που είχα και εγώ ως φοιτήτρια. Η αλήθεια είναι ότι τα τελευταία χρόνια έχει βελτιωθεί σε πολλά επίπεδα, μένει όμως να γίνουν πολλά.

Πιστεύω σε εναλλακτικά μοντέλα εκπαίδευσης που εντείνουν την αίσθηση της κοινότητας, της συνεργασίας με μια γενναιοδωρία απέναντι στη γνώση και την εμπειρία. Και σε μια σχολή εργατική, εκσυγχρονισμένων αντιλήψεων, με μεγάλη εξωστρέφεια, που δίνει τη δυνατότητα φιλοξενίας διαφορετικών φωνών που μοιράζονται την πρακτική και την εμπειρία τους. Στο εργαστήριο που είμαι και με τους ανθρώπους που συνεργάζομαι αυτός είναι ο άξονας γύρω απ’ τον οποίο κινούμαστε κι αυτό με κρατάει εκεί τόσα χρόνια. Βασίζεται σε προσωπικές σχέσεις, σε συναισθηματικές επενδύσεις, σε συνεργασίες με άλλους τομείς χτίζοντας ένα σύστημα από συγκοινωνούντα δοχεία. Σίγουρα όμως τίποτα δεν είναι παγιωμένο, εξελισσόμαστε παράλληλα με τον κόσμο γύρω μας, κάνουμε την αυτοκριτική μας και συνεχίζουμε.

Εκπαιδεύουμε το κοινό έτσι ώστε να έρθει κοντά και να κατανοήσει τη σύγχρονη τέχνη;

Ο εκπαιδευτικός ρόλος των φορέων τέχνης είναι αφάνταστα σημαντικός γιατί αποτελούν κέντρα παραγωγής εναλλακτικής γνώσης και κριτικής σκέψης που διεγείρουν το πνεύμα και φιλοξενούν τη διαφορετικότητα. Όμως η εκπαίδευση του κοινού όπως και η προώθηση της σύγχρονης ελληνικής τέχνης δεν ήταν ποτέ μέρος της εκάστοτε κυβερνητικής ατζέντας. Κάτι σαν τους «γενικά και αόριστα» διανοούμενους που ανακυκλώνουν τα αδιέξοδά μας αντί να αναλάβουν ευθύνες, να εντοπίσουν τους όρους της σύνθεσης και να υποδείξουν λύσεις. Για να προσεγγίσουμε το κοινό οφείλουμε να επενδύσουμε στη δημοσιότητα της σύγχρονης τέχνης. Χωρίς μακροπρόθεσμο κοινό όραμα, νέους όρους εργασίας, πόρους και προϋπολογισμό δεν μπορούμε ούτε να εκπαιδεύσουμε ούτε καν να πλησιάσουμε το κοινό. Κι όλα αυτά με μια σταθερότητα, χωρίς να αλλάζουν από κυβέρνηση σε κυβέρνηση. Σίγουρα έχουν γίνει σημαντικά βήματα την τελευταία δεκαετία αλλά αυτό οφείλεται κυρίως σε πρωτοβουλίες ιδιωτικών ιδρυμάτων, μεμονωμένων περιπτώσεων μουσείων και οργανισμών. Τα εργαστήρια, οι ανοιχτές συζητήσεις, οι καλλιτεχνικές δράσεις και τα εκπαιδευτικά προγράμματα είναι βασικά στοιχεία για την εκπαίδευση του κοινού. Εάν αυτό αποφασιστεί ως κοινός στόχος και χαραχθεί μια πολιτική με φορείς εξωστρεφείς που θα συνεργάζονται συντονισμένα, η υλοποίησή του δεν είναι τόσο δύσκολη όσο φαντάζει.