Κείμενο: Αλεξάνδρα Κοροξενίδη
Θα μπορούσε κανείς με μία διάθεση επιστημονικής φαντασίας συνδυασμένη με την αφέλεια αλλά και ελευθερία της παιδικότητας που κατοικεί πάντα μέσα μας, να φανταστεί ότι στα έδρανα της Βουλής δεν κάθονται άνθρωποι αλλά στοιχεία της φύσης, ζώα, έντομα φυτά ακόμα και κάτι τόσο άπιαστο όσο μία σκιά ή ένα σύννεφο. Ότι δηλαδή όσα υπάρχουν στη φύση, στο περιβάλλον, ό,τι ορίζει τη ζωή πέρα από τον ίδιο τον άνθρωπο έχουν δικαιώματα και αποκτούν φωνή. Ή, από μία άλλη σκοπιά, ότι ο άνθρωπος ακούει το «σπίτι» του που είναι η ίδια η φύση και ό,τι εκπορεύεται από αυτήν, ή ότι η φύση βάζει στο μικροσκόπιο τον άνθρωπο και όχι αντίθετα, η, τέλος, ότι ο άνθρωπος, η Βουλή, δεν διαχωρίζονται από το περιβάλλον τους, ότι δηλαδή φύση και κουλτούρα, φύση και τεχνητό περιβάλλον είναι εντέλει ένα οικοσύστημα από εξαρτώμενα μεταξύ τους μέρη.
Μεταφορικά, μία τέτοια εικόνα ορίζει μία στάση απέναντι στον κόσμο φτιαγμένη από ενσυναίσθηση, αίσθηση συλλογικότητας, δράση και συνεργατικότητας. Η καλλιέργεια, διάδοση και βιωμένη αντίληψη μίας τέτοιας στάσης είναι το μέλημα της Κλιματικής Βουλής. Αφηγήσεις του μη ανθρώπινου ένα εγχείρημα που προβλέπεται ως μία από τις πιο ενδιαφέρουσες δράσεις/εκθέσεις στη φετινή Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης και την οποία επιμελούνται οι Γιάννης Αγγελής, Μαρία Κοκορότσκου, Αρετή Λεοπούλου και Θούλη Μισιρλόγλου.
Το εγχείρημα είναι ένα «έργο σε εξέλιξη» που προκύπτει από τους ίδιους τους συμμετέχοντες που έτσι γίνονται τόσο το υποκείμενο όσο και το αντικείμενο της δράσης. Πρόκειται για ένα εργαστήριο, μία δράση που δεν είναι ακριβώς τέχνη αλλά προσφέρει στους συμμετέχοντες τη γλώσσα της τέχνης και της φαντασίας για να μπουν στον «ρόλο» των μη ανθρώπινων όντων και να συνδέσει τους πολίτες σε μία διαβούλευση γύρω από το περιβάλλον.
Το εργαστήριο εξελίσσεται σε έξι στάδια που ξεκίνησαν στα μέσα Δεκεμβρίου και θα ολοκληρωθούν τέλη Φεβρουαρίου και υλοποιούνται στον χώρο του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Αρχικά χτίζονται δίαυλοι επικοινωνίας με το κοινό μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αφίσες, εκστρατείες ή άλλες επικοινωνιακές πρακτικές και όσοι εκδηλώνουν ενδιαφέρον συμμετοχής γίνονται οι «πρεσβευτές» των μη ανθρώπινων όντων που είναι ελεύθεροι να επιλέξουν και να προτείνουν. Μία έκθεση που ήδη τρέχει στο μουσείο παρέχει υλικό για έμπνευση και δίνει πληροφορίες στο κοινό για το όλο εγχείρημα.
Ξεκινούν έτσι εργαστήρια που δείχνουν τρόπους εκπροσώπησης στην Κλιματική Βουλή, κυρίως αφηγηματικά εργαλεία και καλλιτεχνικές πρακτικές όπως η επιτέλεση, το θέατρο, η μουσική, η μεταμφίεση, το παιχνίδι, ο αυτοσχεδιασμός, η κίνηση. Η δουλειά είναι ομαδική και συλλογική. Οι πρεσβευτές ετοιμάζουν τις ομιλίες τους, οι οποίες στη διήμερη κορύφωση του εγχειρήματος, ακούγονται ενώπιον του κοινού. Επινοούν ιστορίες των μη-ανθρώπινων όντων και προτείνουν τρόπους δράσης με στόχο τη βιωσιμότητα και την αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής κρίσης.
Το κοινό, η ομάδα υποστήριξης (οι διοργανωτές που κατευθύνουν τους συμμετέχοντες) και οι πρεσβευτές διαβουλεύονται και ψηφίζουν μαζί με το κοινό κάποιες προτάσεις δράσης. Στη συνέχεια η ομάδα υποστήριξης εκπαιδεύει τους πρεσβευτές στο πώς, μέσα από αφηγηματικά εργαλεία θα διαδώσουν τα αποτελέσματα προσελκύοντας έτσι το ενδιαφέρον και άλλων πολιτών και διακτινίζοντας έτσι την ιδέα της συλλογικής ευαισθητοποίησης και δράσης.
Στο τέλος, οι oργανωτές, παρουσία των πρεσβευτών, παραδίδουν το ψήφισμα και στις τοπικές αρχές όχι μόνο ως μία συμβολική χειρονομία αλλά ως πρόσκληση στην υλοποίηση των προτεινόμενων αλλαγών. Η κυρίως ιδέα είναι να φυτευτεί ο σπόρος της συνεργατικότητας και της ενσυναίσθησης από την οποία θα προκύψει και οργανικά η αλλαγή και η δράση. Η καλλιέργεια της συσπείρωσης και η αίσθηση της δικαιοσύνης είναι μία μορφή ακτιβισμού. «Ο όρος κοινωνική δικαιοσύνη είναι ένας εύστοχος χαρακτηρισμός», λέει ο Γιάννης Αγγελής.
Το ξεκίνημα
Η Κλιματική Βουλή. Αφηγήσεις του μη ανθρώπινου είναι η μεταφορά στην Ελλάδα μίας ιδέας που ξεκίνησε το 2015 από τη Γερμανία με το έργο Climate Parliament of all Beings and Non-Beings των καλλιτεχνικών ομάδων metagarten – Amelie Hensel και Judith Henning και helfersyndrom – Steffen Lars Popp. Εφαρμόστηκε σε προσαρμοσμένη για τις συνθήκες της πανδημίας εκδοχή για πρώτη φορά το 2020 στο Αμβούργο και μόλις το φθινόπωρο που μάς πέρασε στη Φρανκφούρτη.
Ο Γιάννης Αγγελής που ζει στη Γερμανία και δραστηριοποιείται ως αφηγηματικός εκπαιδευτής και σχεδιαστής αφηγηματικής στρατηγικής για οργανισμούς αλλά είναι επίσης συγγραφέας και καλλιτέχνης, συμμετείχε τότε ως πρεσβευτής (Ο Γιάννης Αγγελής είναι μεταξύ άλλων επιστημονικός συνεργάτης του ελληνικού προγράμματος του Ινστιτούτου Αφηγηματικής Ψυχοθεραπείας και Κοινοτικής Πρακτικής). Αυτή η εμπειρία σε συνδυασμό με μία ευαισθησία για το περιβάλλον που ενδεχομένως να οφείλεται και στις αρχικές του σπουδές στη Γεωπονία, τον οδήγησαν στο να σκεφθεί νέους τρόπους εξέλιξης του εγχειρήματος.
Έτσι προέκυψε και η εκδοχή της Kλιματικής Βουλής που έχει γίνει ειδικά για την Μπιενάλε. Νέα στοιχεία είναι ο εμπλουτισμός της αφηγηματικής μεθόδου μέσα από εργαστήρια, η αφήγηση ιστοριών που στοχεύει στην ανταλλαγή απόψεων και τη σύνδεση μεταξύ των συμμετεχόντων και όχι μόνο στη σύνδεση των ανθρώπων με τα μη-ανθρώπινα όντα:
«Εκτός από τις ομιλίες που κάνουν οι πολίτες, μας ενδιαφέρει να εμπνεύσουμε και να οδηγήσουμε τους συμμετέχοντες σε μια συλλογική και βιώσιμη, πιθανή δράση που θα έχει ως στόχο την κλιματική αλλαγή. Ασχέτως του τι θα κάνουν τελικά οι πολιτικοί, το θέμα είναι ότι οι άνθρωποι συνδέονται με το μη ανθρώπινο αλλά και μεταξύ τους. Θέλουμε να δημιουργηθεί ένα πεδίο σύνδεσης ανάμεσα σε πολίτες που δεν γνωρίζονται μεταξύ τους. Και με ένα θέμα που δεν είναι τόσο ανθρωποκεντρικό. Θέλουμε να λειτουργήσουμε στο κομμάτι της έμπνευσης», αναφέρει σχετικά ο Γιάννης Αγγγελής.
«Επίσης το εγχείρημα θα θέλαμε κάθε φορά να έχει σχέση με την τοπικότητα, τα προβλήματα που έχει η συγκεκριμένη κοινωνία στην οποία εφαρμόζεται το πρόγραμμα καθώς επίσης να υπάρχει όσο γίνεται μεγαλύτερη εκπροσώπηση του μη ανθρώπινου σε οποιαδήποτε μορφή μπορούν να φανταστούν οι Πρεσβευτές της Κλιματικής Βουλής που θα το εκπροσωπήσουν», λέει ο Γιάννης Αγγελής.
Στην Κλιματική Βουλή της Φρανκφούρτης, ένα παράδειγμα ομιλίας ήταν η περίπτωση ενός ζιζανίου που «εισηγείται» να σταματήσει η χρήση ζιζανιοκτόνων και να υπάρξουν καμπάνιες που αναγνωρίζουν την πλούσια σε ωφέλιμα στοιχεία σύνθεση του ζιζανίου ώστε αντί να εξαλειφθεί να ενταχθεί στην τροφική αλυσίδα. Το ζιζάνιο «προτείνει» επίσης τη συνεργασία με άλλα μη-ανθρώπινα όντα όπως οι γεωσκώληκες που όπως και τα ζιζάνια είναι καταλύτες του αερισμού του εδάφους.
Διαφορετικά πεδία
Η προσέγγιση της «εκπαίδευσης» αντλεί και από πρακτικές και αρχές της ψυχολογίας gestalt όπως η εξέταση του πώς ο νους «σχηματοποιεί» επιμέρους ερεθίσματα σε ένα σύνολο ή όπως η σημασία της επίγνωσης που περιλαμβάνει και αισθητηριακές, σωματικές, συναισθηματικές και πνευματικές εμπειρίες. Εφαρμόζεται η φαινομενολογική βιωματική οπτική και η ολιστική προσέγγιση του ανθρώπου, ο διάλογος και η συνδεσιμότητα.
«Επιθυμούμε την ενσωμάτωση της γνώσης», λέει ο Γιάννης Αγγελής. Όσο για την τέχνη «είναι ένα όχημα που χρησιμοποιούμε ώστε οι άνθρωποι να ελευθερωθούν και να συνδεθούν», μοιράζεται μαζί μας ο Γιάννης Αγγελής και εξηγεί ότι μεταξύ άλλων οι οργανωτές εφαρμόζουν μία θεατρικότητα στον τρόπο παρουσίας των ομιλιών και παρέχουν, μεταξύ άλλων, τη χρήση ή κατασκευή κοστουμιών, body painting, και με τη βοήθεια μουσικών, την κατασκευή ήχων που εκπροσωπούν φωνές των μη-ανθρώπινων όντων.
Η Κλιματική Βουλή φαίνεται να έχει τη ζωντάνια και την αμεσότητα της επικοινωνίας, την περιπέτεια της αναδίφησης στον εαυτό μέσα από τις σχέσεις με το άλλο, της αφήγησης και της ακρόασης. Δεν χρησιμοποιεί την τεχνολογία αλλά βασίζεται στη δια ζώσης συνεύρεση σε πραγματικό τόπο και χρόνο. Εμπεριέχει τις πιο τρέχουσες τάσεις στη σύγχρονη τέχνη και κουλτούρα: τη συνεργατικότητα, την συμπερίληψη, την ιδέα της κοινότητας και της φροντίδας, την πολιτική χροιά και την ενασχόληση με την περιβαλλοντική κρίση. Εμπνέεται από τις απόψεις του Γάλλου φιλόσοφου Bruno Latour, ο οποίος ήδη από το 1991 με το δοκίμιο του Ουδέποτε Υπήρξαμε Μοντέρνοι αναφέρεται και στις προ-μοντέρνες κοινωνίες και στην ανάγκη του σύγχρονου κόσμου – όπου πολλά φαινόμενα και όντα είναι υβρίδια ανάμεσα στη φύση και την κουλτούρα – να αναιρέσει τον διαχωρισμό επιστήμης (φύσης και αντικειμένων) και κουλτούρας (πολιτικής και υποκειμένων), φύσης και κοινωνίας, ανθρώπου και πράγματος, υποκειμένου και αντικειμένου. Ο Latour εισηγείται ένα Κοινοβούλιο Πραγμάτων (Parliament of Things) μία κοινωνία στην οποία όλα όσα υπάρχουν έχουν φωνή.
H Kλιματική Βουλή δανείζεται τον όρο αυτό αλλά φαίνεται να αντλεί και πολλές ιδέες από το μεταγενέστερο Reassembling the Social, στο οποίο ο Latour αναλύει τη σχέση του δρώντος με τα δίκτυα, υποστηρίζοντας μεταξύ άλλων ότι η δράση δημιουργείται και διαμορφώνεται ομαδικά. Υπάρχουν όμως και άλλοι διανοητές εκτός από τον Latour που έχουν εμπνεύσει και τον ίδιο τον Γιάννη Αγγελή όπως ο Νιγηριανός φιλόσοφος, συγγραφέας και ακτιβιστής, Βayo Akomolafe, και η Nora Bateson (πρόεδρος του βασισμένου στη Σουηδία International Basteson Ιnstitute.
Απόψεις που συγγενεύουν με του Latour, επιδρούν και στην τέχνη έκτοτε όπως έχει φανεί στις εκθέσεις που έχει επιμεληθεί ο Nicolas Bourriaud. Mε αυτή την έννοια, η Κλιματική Βουλή, βασίζεται σε προβληματισμούς που ωριμάζουν εδώ και κάποια χρόνια. Η έκθεση στο Palais de Tokyo “Reclaiming the Earth” που τελείωσε στις αρχές του φθινοπώρου επέκρινε και αυτή τον διαχωρισμό φύσης και κοινωνίας και ανέδειξε τον άνθρωπο ως οντότητα που υπάρχει μέσα από σχέσεις.
Η σχέση με την τέχνη
Βέβαια η Κλιματική Βουλή δεν είναι μία έκθεση ούτε ένα έργο ενός καλλιτέχνη ή μίας καλλιτεχνικής ομάδας. (Αμιγώς καλλιτεχνικές εκθέσεις στην Μπιενάλε Θεσσαλονίκης είναι για παράδειγμα το «Graceland. Ο θρίαμβος μιας αβέβαιης πορείας» που παρουσιάζεται στο Πειραματικό Κέντρο Τεχνών, η έκθεση «Κιβωτός: Μια κατασκευή φροντίδας» στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης όπως και η κεντρική έκθεση “Being as Communion” που θα ανοίξει τον Μάρτιο). Το τι σημαίνει η ενσωμάτωσή της σε μία Μπιενάλε της Τέχνης είναι επίσης ένα ενδιαφέρον θέμα που ίσως να αντανακλά τη διάχυση της τέχνης σε όλους του τομείς ίσως και την ανάγκη να επαναπροσδιοριστεί.
Ως προς το αν χρήζει να χαρακτηριστεί ένα εγχείρημα καλλιτεχνικό, σημασία ίσως έχει να εξετάζει κανείς το σημείο αφετηρίας μίας έκθεσης ή ενός καλλιτεχνικού εγχειρήματος. Το αν δηλαδή η τέχνη έρχεται να «εξυπηρετήσει» ένα σκοπό, να αναπαραστήσει την ιδέα ενός εγχειρήματος με άλλον τρόπο ή αν η τέχνη είναι οργανικά δεμένη σε ένα εγχείρημα. Στην Κλιματική Βουλή φαίνεται να συμβαίνουν και τα δύο με το βάρος στο πρώτο.
Πάντως το ότι ένας μουσειακός οργανισμός όπως το ΜΟΜus παρουσιάζει ένα τέτοιο εγχείρημα σίγουρα αντανακλά το άνοιγμα των μουσείων και των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων σε ολοένα και μεγαλύτερο κοινό, στην αναζήτηση ενός διαφορετικού πιο ενεργητικού, «βιωματικού» τρόπου πρόσληψης της τέχνης καθώς και τη διεπιστημονικότητα.
Από την άλλη παρατηρείται ολοένα και περισσότεροι οργανισμοί από διαφορετικά πεδία να οικειοποιούνται την τέχνη είτε ως επικοινωνιακό εργαλείο είτε για να τονίσουν τη σημασία της δημιουργικότητας. Από μία πλευρά αυτό το φαινόμενο μοιάζει θετικό. Αρκεί όμως κανείς να γνωρίζει τις προθέσεις, να ορίζει τις έννοιες (συμπεριλαμβανομένου τού πώς και γιατί μία κοινωνία ορίζει τι είναι τέχνη) και τα κριτήρια αξιολόγησής της αλλά και να έχει συνείδηση τού ότι η τέχνη δεν αντικαθιστά την πολιτική βούληση και δράση ούτε και την ίδια τη ζωή. Αρκεί να παρατηρήσει κανείς ότι την ίδια στιγμή που η τέχνη κάνει λόγο για ισονομία, συμπερίληψη και πολλά άλλα καλά, η ίδια η κοινωνία που γεννά την τέχνη αυτή εφαρμόζει τις αρχές αυτές με την ίδια επίταση που τις διακηρύττει.
Κλιματική Βουλή και Γεωκουλτούρα
Ένα άλλο στοιχείο που αξίζει να αναφερθεί είναι ότι η Κλιματική Βουλή, ταιριάζει με τη θεματική της Γεωκουλτούρας που έχει υιοθετήσει η Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης, δηλαδή με την αρχική σημασία του όρου που σημαίνει την ανταλλαγή ιδεών, αξιών και κανόνων μέσα σε ένα πλαίσιο διαπραγματεύσεων και συγκρούσεων πολιτισμικής, γεωγραφικής και πολιτικής φύσης.
Η Μπιενάλε Θεσσαλονίκης βέβαια διευρύνει αυτόν τον παραπάνω όρο παραπάνω. Συνδυάζει τις λέξεις «γη» και «κουλτούρα» για να δείξει ότι η καλλιέργεια της γης είναι συνάρτηση της καλλιέργειας της κουλτούρας καθώς και τρόπος δράσης, ύπαρξης και κατανόησης της θέσης του ανθρώπου στον κόσμο. Βασική προϋπόθεση είναι η συνδεσιμότητα που συμπεριλαμβάνει την αίσθηση της κοινότητας και της συλλογικής δράσης.
Το Πελίτι
Αυτή η αίσθηση της κοινότητας, της συλλογικής δράσης αλλά ενός διαφορετικού, βιώσιμου τρόπου ζωής διατρέχει και ένα άλλο ανεξάρτητο εγχείρημα που υποστηρίζει η Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης και που είναι ακόμα πιο απομακρυσμένο από την τέχνη. Πρόκειται για την Τράπεζα Σπόρων του «Πελίτι» ένα εγχείρημα που ξεκίνησε το 1995 ο Παναγιώτης Σαϊνατούδης στο Νευροκόπι της Δράμας και που από το 2003 εδράζεται στο Μεσοχώρι στο Παρανέστι.
Σκοπός είναι η συλλογή, διατήρηση και διάδοση των παραδοσιακών σπόρων και φυτών, η βιοποικιλότητα, η ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών χωρίς οικονομική εμπλοκή και η δημιουργία μίας κοινότητας με κοινό μέλημα αυτόν τον τρόπο κυκλικής οικονομίας και βιώσιμης συνύπαρξης. Κεντρική εκδήλωση είναι η Γιορτή Σπόρων του Πελίτι που είναι μία δημόσια ανταλλαγή σπόρων. Σύμφωνα με τους διοργανωτές της Μπιενάλε, η γιορτή έχει χαρακτηριστεί από τον αυστραλιανό οργανισμό The Seed Savers’ Network ως η μεγαλύτερη γιορτή ανταλλαγής παραδοσιακών ποικιλιών παγκοσμίως και έχει επηρεάσει τη στάση και τη δράση και άλλων χωρών ως προς την ανταλλαγή και την καλλιέργεια παραδοσιακών σπόρων.
Θα μπορούσε να φανταστεί κανείς ότι στην Κλιματική Βουλή, αντιπροσωπεύονται και οι σπόροι που ζητούν να διατηρηθούν και να φυτρώσουν υπό σωστές συνθήκες. Εξάλλου, τόσο η Κλιματική Βουλή, όσο το Πελίτι και η ίδια η Μπιενάλε, «ρίχνουν τον σπόρο» για σκέψη και δράση. Το έδαφος μοιάζει να είναι εύφορο, διότι το αίτημα για κάποια αλλαγή ακούγεται από κάθε κατεύθυνση. Σε κάποιο βαθμό η αλλαγή αποτελεί μία ουτοπία, τουλάχιστον η αλλαγή σε μεγάλη κλίμακα. Κάποιες φορές όμως μία διαφορετική στάση, μία καίρια μετατόπιση της σκέψης τη σωστή στιγμή και με τον κατάλληλο για κάθε άνθρωπο τρόπο μπορεί να ανοίξει μονοπάτια. Η τέχνη με τη φαντασία και την ελευθερία της συμβάλλει προς αυτήν την κατεύθυνση ενίοτε εκκινώντας και τον δημόσιο διάλογο όπως εξάλλου είναι και το μέλημα της Κλιματικής Βουλής.
