«…Ω γλυκύ μου έαρ, πού έδυ σου το κάλλος», «…κοιτάξτε τα κάλλη της»: περιπτώσεις που σπάνια πλέον συναντάμε τη λέξη κάλλος. Αυτήν την έννοια και την πολλαπλότητα των αποχρώσεων των νοημάτων της στο ταξίδι της στον χρόνο εξετάζει η νέα αρχαιολογική έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης με τίτλο «ΚΑΛΛΟΣ. Η Υπέρτατη Ομορφιά».
Οι πτυχές της έννοιας του «Κάλλους» στην καθημερινή ζωή και τη φιλοσοφική σκέψη της αρχαίας Ελλάδας παρουσιάζονται σε μία μεγάλη και πολύ σημαντική έκθεση που δημιούργησε ο πρώην Διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Γενικός Διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης και επιμελείται ο ίδιος και ο Επιμελητής Αρχαιοτήτων, Δρ Ιωάννης Δ. Φάππας.
Σημαντική έκθεση για πολλούς λόγους που εύκολα μπορεί κανείς να το αντιληφθεί ακούγοντας μόνο τους αριθμούς: Τριακόσιες εμβληματικές αρχαιότητες από πενήντα δύο Mουσεία, Συλλογές και Εφορείες Αρχαιοτήτων σε όλη την ελληνική επικράτεια, την Ιταλία (Ιταλική χερσόνησο και Σικελία) και το Βατικανό, παρουσιάζονται στη συντριπτική πλειονότητά τους για πρώτη φορά εκτός των μουσείων προέλευσής τους και συναντώνται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, για να αποδώσουν ολοκληρωμένα το ιδεώδες του Κάλλους.
Μια έκθεση που πίσω της έχει αμέτρητες ώρες επίπονης και μεθοδικής επιστημονικής εργασίας, όπως αναφέρουν οι επιμελητές, εκείνες που χρειάστηκαν για να επιλέξουν από τα 13.000 υποψήφια αντικείμενα που προέκυψαν από τη βιβλιογραφική έρευνα και την επίσκεψη στα μουσεία, για να καταλήξουν στα 300+ αντικείμενα, με το καθένα να έχει τη δική του ξεχωριστή ιστορία, από τη δημιουργία του έως την έκθεση τους στην προθήκη του μουσείου.
Ο Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης και ο Επιμελητής Αρχαιοτήτων, Δρ Ιωάννης Δ. Φάππας επισκέφθηκαν 71 αρχαιολογικά μουσεία για την αναζήτηση των αρχαιοτήτων. Εν μέσω πανδημίας και ενώ όλα τα μουσεία ήταν κλειστά, οι δύο επιμελητές πραγματοποίησαν μία «μαραθώνια» επιστημονική έρευνα σε όλη την Ελλάδα, συλλέγοντας θησαυρούς από Εφορείες Αρχαιοτήτων και αρχαιολογικά Μουσεία όλης της Ελλάδας.
Τα εκθέματα εντοπίστηκαν όχι μόνο στις προθήκες αλλά ορισμένα και στις αποθήκες των Μουσείων. Η επιλογή της γεωγραφικής προέλευσης των αντικειμένων έγινε με βάση συγκεκριμένα κριτήρια: τα εκθέματα προέρχονται από ολόκληρη τη μητροπολιτική και νησιωτική Ελλάδα για να γίνει έτσι κατανοητή η συμμετοχή των περισσότερων πόλεων της ελληνικής αρχαιότητας και η διάχυση της έννοιας του Κάλλους σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερα κοινωνικά στρώματα.
Η έκθεση φιλοξενεί επίσης αντίστοιχο αριθμό αρχαιοτήτων από τη Μεγάλη Ελλάδα για να μπορέσει ο επισκέπτης να κατανοήσει το φαινόμενο της διασποράς της έννοιας του Κάλλους και στις αποικίες της Δύσης. Δεν είναι δύσκολο να αναλογιστεί κανείς πέρα από την τεράστια επιστημονική εργασία και τη δυσκολία αυτού του εγχειρήματος όσον αφορά την απαιτούμενη γραφειοκρατία για τη μεταφορά των έργων και το πλήθος των εμπλεκομένων.
Τα εκθέματα που επιλέχθηκαν χρονολογούνται κυρίως από τον 7ο έως και τον 1ο αι. π.Χ., δηλαδή από την Αρχαϊκή έως και την Ελληνιστική περίοδο και συμπληρώνονται από ελάχιστα έργα των ρωμαϊκών χρόνων, σε περιπτώσεις όπου πρωτότυπα έργα των προηγούμενων περιόδων έχουν σωθεί μόνο σε αντίγραφα.
Το αρχαιοελληνικό κάλλος είναι ένα ιδεώδες που αναπτύχθηκε στην αρχαία ελληνική σκέψη, εκφράστηκε μέσα από τα ποιήματα των επικών (8ος αι. π.Χ.) και λυρικών (7ος – 6ος αι. π.Χ.) ποιητών αρχικά ως εξωτερική ομορφιά και αποκρυσταλλώθηκε σταδιακά μέσα από κείμενα φιλοσόφων από τον 6ο αι. π.Χ. και εξής, οι οποίοι αναφέρθηκαν σε αυτό ως συνδυασμό της φυσικής εμφάνισης και των αρετών της ψυχής. Σε αυτή τη διάσταση του κάλλους επικεντρώνεται και η έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, αναδεικνύοντας τη συμβολή της αρχαίας Ελλάδας στον καθορισμό της έννοιας της ομορφιάς έως και σήμερα.
Όπως αναφέρει ο Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης: «Η εσωτερική ομορφιά ανιχνεύεται κυρίως στη λυρική ποίηση και συνδέεται με έννοιες όπως η αρετή και το επίθετο αγαθός. Η ομορφιά συνδεόταν από την αρχαιότητα με την έλξη και τον έρωτα άρα με τα μάτια και τη ματιά του άλλου. Η Σαπφώ το αποδίδει τέλεια όταν τη ρώτησαν τι είναι καλό και τι είναι ωραίο, απαντά: ο άλλος υμνεί αυτό, ο άλλος υμνεί το άλλο, εγώ όμως θαρρώ πως το πιο όμορφο πράγμα πάνω στη μαύρη γη είναι αυτό που ο καθένας ονειρεύεται [ὄττω τις ἔραται]».
Έτσι η έκθεση «ΚΑΛΛΟΣ. Η Υπέρτατη Ομορφιά» είναι παράλληλα κι ένα ταξίδι στα πρότυπα ομορφιάς που αλλάζουν σε κάθε γενιά κι εποχή και όσον αφορά τη σύνδεσή τους με το περιεχόμενο και τον σκοπό της έκθεσης η Σάντρα Μαρινοπούλου, Πρόεδρος και Διευθύνουσα Σύμβουλος του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης αναφέρει :
«Η ιδέα της έκθεσης ξεκίνησε κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης που είχαμε με τον Πρόεδρο του Ομίλου L’Oréal, Jean Paul Agon, το καλοκαίρι του 2019, σχετικά με το πώς συνέβαλαν οι αρχαίοι Έλληνες στην έννοια της ομορφιάς. Έτσι γεννήθηκε η ιδέα για μία έκθεση με θέμα το “Κάλλος”, η οποία θα αποτελούσε φυσική συνέχεια προηγούμενων αρχαιολογικών εκθέσεών μας που εστιάζουν στον Άνθρωπο, όπως ο Έρωτας, η Υγεία, ο Θάνατος.
Ευχαριστώ τους δύο επιμελητές μας που όργωσαν κυριολεκτικά την Ελλάδα για την πληρέστερη τεκμηρίωση της έκθεσης. Βλέποντας την τελική μορφή της ομολογώ ότι νιώθω μεγάλη ικανοποίηση καθώς πραγματικά αναδεικνύεται πόσο μεγάλη ήταν η συμβολή των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων στην έννοια της ομορφιάς μέχρι και σήμερα. Συναισθηματικά, θα συμβούλευα κάθε επισκέπτη, φεύγοντας από την έκθεση, να έχει συνειδητοποιήσει την αξία της εσωτερικής ομορφιάς, ότι δηλαδή, εκτός από όμορφος στο σώμα, έχει αξία να είναι κανείς όμορφος στην ψυχή, καλός και αγαθός, όπως έλεγαν οι αρχαίοι».
Συμπληρώνοντας ο Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης αναφέρει: «Oι Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς και φιλόσοφοι δυσκολεύτηκαν πολύ για να διατυπώσουν την έννοια του κάλλους, είναι μια έννοια σύμφυτη με τη φύση και την ανάγκη του ανθρώπου για κάτι εξαιρετικά ωραίο, κάτι όμορφο και συνήθως δεν ρωτούσαν τι είναι καλό, αλλά τι είναι κάλλιστο κι εκεί μπορούσαν να απαντήσουν».
Στην παρούσα έκθεση το κάλλος αποτυπώνεται μέσα από έναν τεράστιο πλούτο και ποικιλία αρχαιοτήτων όπως αγάλματα, αγγεία, όστρακα κάτοπτρα, κοσμήματα, αρωματοδόχα ληκύθια, χρηστικά είδη καλλωπισμού (κρέμες, χρώματα κτλ), πήλινα, λίθινα, μετάλλινα έργα και τερακότες διαφόρων περιόδων, κυρίως αρχαϊκά, κλασικά και ελληνιστικά, ειδώλια, εργαλεία κόμμωσης, όπως σιδερένια ψαλίδια, χτενάκια κ.ά.
Στο ξεκίνημα της έκθεσης συναντάμε τη Λάκαινα, τη νεαρή κοπέλα της Σπάρτης με το ανοιχτό πέπλο της και τις πτυχώσεις του από τον αέρα καθώς χορεύει να ξεχωρίζει για τη λεπτότητά του. Έργο του γλύπτη Καλλίμαχου, ένα μεταπαρθενώνιο γλυπτό από την έπαυλη του Ηρώδου Αττικού στην Εύα/Λουκού Κυνουρίας που βρισκόταν στην αποθήκη του Αρχαιολογικού Μουσείου του Άστρους.
Η έκθεση διαρθρώνεται σε 10 ενότητες, τις οποίες μπορεί ο επισκέπτης να περιδιαβεί με ποικίλους τρόπους και κάθε ενότητα έχει σχεδιαστεί σύμφωνα με μία θεματική προσέγγιση, παρουσιάζοντας έργα από διαφορετικές περιόδους. ‘Ετσι ξεδιπλώνεται σε όλο του το ΚΑΛΛΟΣ: Θεϊκό. Δαιμονικό. Αρχαϊκό. Κλασικό. Ελληνιστικό. Αθλητικό και Ηρωικό. Κάλλος θνητών.
Στην έκθεση θα συναντήσουμε «το βλέμμα της αστραπής», όπως αποκαλεί ο Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης τη Σφίγγα της Αμφίπολης, υπογραμμίζοντας τη δυσκολία να μεταφερθεί στην Αθήνα, «το μυξογενές ον που με την πάροδο των χρόνων εξανθρωπίζεται και αποκτά ομορφιά». Στην ενότητα για το Αθλητικό κάλλος παρουσιάζεται ένα σπάνιο χάλκινο αγαλμάτιο γυναίκας αθλήτριας από τη Δωδώνη.
Δύο επιτύμβιες στήλες, μια αρχαϊκή ενός νέου από το Ακραίφνιο της Βοιωτίας και μια κλασική μιας νέας από την Καλλικράτεια Χαλκιδικής, συνομιλούν σε μια μοναδική συνύπαρξη στον ίδιο χώρο ως «Ωραίοι», οι νέοι δηλαδή που βρίσκονται στην ώρα τους, στο αποκορύφωμα της νεότητάς τους, και ως «άωροι» αυτοί που η μοίρα τούς πήρε πριν φτάσουν στο σημείο αυτό της ζωής τους. «Το μάρμαρο είναι ένα σκληρό υλικό για να μπορεί να αντέχει να κρατάει την ομορφιά μέσα στους αιώνες», συπληρώνει σχετικά ο Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης.
Η Κόρη της Ακροπόλεως που επονομάζεται «Χιώτισσα» ξεχωρίζει στη σειρά των έργων εξαιρετικής τέχνης, κυρίως γλυπτών, της Αρχαϊκής και Κλασικής περιόδου που δίδεται η απόδοση της ανθρώπινης μορφής αλλά και του ήθους της, με την έννοια του Αρχαϊκού και κλασικού κάλλους που περιλαμβάνει τη φυσική ομορφιά και τις ψυχικές αρετές.
Στην ενότητα για το Θεϊκό κάλλος ξεχωρίζουν οι κεφαλές αγαλμάτων του Διονύσου και του Απόλλωνος-Ηλίου από τη Θάσο και τη Ρόδο, αντίστοιχα, με τον κάθε θεό να έχει το δικό του γνώρισμα στην ελληνική μυθολογία ενώ αποδίδεται με αυτό και στα έργα της αρχαιότητας: ο Δίας τη μεγαλοπρέπεια, η Ήρα τη σοβαρότητα, η Αφροδίτη την ομορφιά του προσώπου και του σώματος, η Αθηνά τη σοβαρότητα και τη σοφία, ο Άρης τη ρώμη, ο Ποσειδών τη δύναμη της φύσης, ο Απόλλων την ομορφιά και την ηρεμία, η Άρτεμις την αυστηρότητα…
Μία μοναδική σειρά αντικειμένων καθημερινής χρήσης και ακολουθώντας την ομηρική περιγραφή για τον καλλωπισμό της Ήρας, παρουσιάζεται με τη διαδικασία του καλλωπισμού σε όλα της τα στάδια, από το λουτρό, τη χρήση αρωμάτων και αλοιφών, την περιποίηση προσώπου και σώματος, την κόμμωση, μέχρι τον στολισμό και την ένδυση. Ξεχωρίζουν τα αγγεία με σκηνές πώλησης αρωμάτων, καθώς και σπάνιο παλαίτυπο με κείμενο του Θεοφράστου για την παρασκευή και χρήση των αρωμάτων της αρχαιότητας.
Στην έκθεση συναντάμε και τα Καλλιστεία θεοτήτων όπου ο Πάρις, πρίγκιπας της Τροίας, καλείται να αποφασίσει ποια είναι η πιο όμορφη θεά και να της δώσει ένα μήλο ως βραβείο της νίκης της. Τον διαγωνισμό κερδίζει η Αφροδίτη, η θεά της ομορφιάς, που υπόσχεται στον Πάρι να του χαρίσει την πιο όμορφη θνητή, την Ελένη, βασίλισσα της Σπάρτης. Τρεις μοναδικού κάλλους προτομές των θεαινών που συμμετέχουν στον διαγωνισμό, δηλαδή της Ήρας, της Αθηνάς και της Αφροδίτης, κυριαρχούν στην ενότητα αυτή, φερμένες από το Εθνικό μας Μουσείο και από το Μουσείο της Μπολώνια.
Ιδιαίτερα εντυπωσιακό τραβώντας το βλέμμα του επισκέπτη το μαρμάρινο Σύμπλεγμα του Θησέα και της Αντιόπης που αποτυπώνει την αρπαγή του κάλλους, αναφέροντας σχετικά ο Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης:
«Βλέπουμε την Αντιόπη να υψώνεται πάνω καθώς την αγκαλιάζει ο Θησέας κι ενώ αντιστέκεται συγχρόνως βάζει το δεξί χέρι πάνω στον ώμο του για να συγκρατηθεί, μία αντίσταση και έλξη μαζί. Στο γλυπτό αναγνωρίζουμε τον Θησέα, έναν ήρωα ευγενή σε σχέση με τη μορφή της Αντιόπης, ή αλλιώς μπορούμε να το πούμε: πώς ο πολιτισμένος ήρωας παίρνει μια άγρια ομορφιά όπως της αμαζόνας· την κατακτά, την αγκαλιάζει ενώ παρατηρούμε την ικανοποίηση στο χαμόγελό του αλλά και την προστασία του, καθώς ακουμπάει το κεφάλι του στο μέρος της καρδιάς της. Αξίζει κανείς να δει στο ίδιο το γλυπτό πώς ο Θησέας αγκαλιάζει την Αντιόπη και με ποιον τρόπο βυθίζει απαλά τα δάχτυλά του στη γυναικεία σάρκα».
Κάπως έτσι ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια μας η συναρπαστική ιστορία του Κάλλους με 280 αρχαιότητες να βγαίνουν για πρώτη φορά από τα Μουσεία και να εκτίθεται σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο μαζί με αρχαιότητες από άλλα μουσεία.
Όπως αναφέρει ο Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης:
«Η Έκθεση για το “Κάλλος”, για την υπέρτατη ομορφιά στην αρχαιοελληνική εκδοχή της, σε καλεί όχι μόνον να κοιτάξεις αλλά, κυρίως, να δεις την ομορφιά μέσα από έργα υψηλής αισθητικής που γέννησαν οι Αρχαίοι Έλληνες σε μια συγκεκριμένη περίοδο της ιστορίας τους. Όμως, όπως κι αν περιγράψει κανείς με λόγια, όπως κι αν ντύσει με λόγια ένα ή περισσότερα υπέροχα δημιουργήματα, αυτά θα παραμένουν γυμνά περιμένοντας τη χαρά των ματιών καθενός θεατή να τα ντύσει κάθε φορά με τα δικά του αισθήματα και νοήματα, παραδίδοντας την ψυχή του στην αισθητική εποπτεία. Ατενίζοντας την ομορφιά, ουσιαστικά ατενίζεις τον εαυτό σου, αυτόν που είσαι και αυτόν που θα ήθελες να είσαι εξωτερικά, αλλά και εσωτερικά».
Info έκθεσης:
ΚΑΛΛΟΣ. Η Υπέρτατη Ομορφιά | 29 Σεπτεμβρίου 2021 – 16 Ιανουαρίου 2022 | Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Επέκταση του ωραρίου λειτουργίας της έκθεσης λόγω αυξημένης επισκεψιμότητας: Κάθε Παρασκευή 10.00-20.00 μέχρι τη λήξη της έκθεσης, στις 16 Ιανουαρίου 2022
Το νέο ωράριο λειτουργίας της έκθεσης: Δευτέρα, Τετάρτη, Σάββατο: 10.00-17.00 Πέμπτη, Παρασκευή: 10.00-20.00 | Κυριακή: 11.00-17.00 | Τρίτη: Κλειστή
