Ο George Washington ως άλλος Ζευς, κατά το άγαλμα του Ολυμπίου Διός από τον Φειδία, ένα στεφάνι από ελληνική δάφνη που τοποθετήθηκε στο φέρετρο του Λόρδου Βύρωνα στο Λονδίνο, η «Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσης εν Χίω» του 1821 από τον λόγιο Νεόφυτο Βάμβα, είναι μόνο κάποια από αυτά που μπορεί να συναντήσει ο επισκέπτης στην έκθεση «Γενναίοι και Ελεύθεροι. Αμερικανοί Φιλέλληνες και ο “ένδοξος Αγώνας των Ελλήνων” (1776-1866)» στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη.
Μια έκθεση που απλώνεται όχι μόνο στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, όπως μας αναφέρει η επιμελήτρια και διευθύντρια της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, Μαρία Γεωργοπούλου, αλλά από το 1776 με τη Διακήρυξη της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας και φτάνει έως το 1866, έως τον Αμερικανικό Εμφύλιο και το τέλος της αμερικανικής ανθρωπιστικής βοήθειας με την Επανάσταση της Κρήτης. Μέσα από ένα εξαιρετικά σπάνιο αρχειακό υλικό από τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, καθώς και σε πίνακες ζωγραφικής και φιλελληνικά αντικείμενα, από μουσεία και ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα έχουμε την ευκαιρία να εξερευνήσουμε τις σχέσεις και τις διασυνδέσεις μεταξύ Ελλάδας και Ηνωμένων Πολιτειών κατά τη διάρκεια του αιώνα των επαναστάσεων.
Η περιήγηση στην έκθεση «Γενναίοι και Ελεύθεροι» ξεκινάει με τον Ύμνο της Ελευθερίας, σε μία στροφή όπου ακόμα και ο Διονύσιος Σολωμός αναφέρεται στη γη του Βάσιγκτον, υπενθυμίζοντας έτσι τα αρχαιοελληνικά ιδεώδη της ελευθερίας και της δημοκρατίας που δημιούργησαν δεσμούς μεταξύ της Αμερικής και των Ελλήνων επαναστατών:
Γκαρδιακά χαροποιήθη
και του Βάσιγκτον η γη,
και τα σίδερα ενθυμήθη
που την έδεναν και αυτή.
Από τον 18ο αιώνα, η σημασία του αρχαιοελληνικού πνεύματος και των ιδεώδη του στην Aμερική αντικατοπτρίζονταν στην αρχιτεκτονική με την «ελληνική αναβίωση». Χαρακτηριστικό σημείο της αποτελεί το γεγονός ότι το κτήριο της δεύτερης τράπεζας των ΗΠΑ στη Φιλαδέλφεια, που χτίστηκε το 1816, εμπνέεται από τη δωρική κιονοστοιχία του Παρθενώνα και ο Πρόεδρος της τράπεζας Nicholas Biddle, απ’ τους πρώτους Αμερικανούς που ήρθε στην Ελλάδα το 1806, γράφοντας γι’ αυτήν, αποφάσισε αυτός ο ρυθμός της κεντρικής τράπεζας να είναι το μοτίβο που θα ακολουθούσαν όλα τα υποκαταστήματα. Έτσι από τα μέσα της δεκαετίας του 1810 προς το 1820, όπως αναφέρει η κ. Γεωργοπούλου, όλα τα καινούργια κυβερνητικά κτήρια, είναι αρχαιοελληνικά, σαν αρχαίοι ναοί που δεν αφορούν μόνο τους λίγους αλλά αποτελούν σημείο της καθημερινότητας.
Στο «κλίμα» αυτό του αρχαιοελληνικού πνεύματος ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η φωτογραφία στην οποία συναντάμε τον George Washington σε άγαλμα, γυμνό από τη μέση και πάνω, ως ένας άλλος Ζευς, που ο γλύπτης το φιλοτέχνησε αντιγράφοντας το άγαλμα του Φειδία, κάτι που δείχνει την απόλυτη άμεση σχέση με την Αρχαία Ελλάδα.
Από τη Φιλαδέλφεια, που αν μπορούσε να θεωρηθεί η Αθήνα της Αμερικής ως οικονομική και πολιτική πρωτεύουσα, περνάμε στη Βοστώνη ως τη νέα Αθήνα, την πρωτεύουσα των γραμμάτων της Αμερικής με το πανεπιστήμιο Χάρβαρντ. Μπορούμε να «μελετήσουμε» τρία χειρόγραφα του Πελοποννήσιου δασκάλου Νικόλαου Τσικλιτήρα που αποτυπώνουν ασκήσεις για την εκμάθηση νέων ελληνικών στη Βοστώνη, όπου δίδασκε σε σημαντικούς Αμερικανούς. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η τάση της εποχής και το ενδιαφέρον των Αμερικανών να μάθουν όχι αρχαία άλλα νέα ελληνικά, θέλοντας μάλιστα να γνωρίσουν και από κοντά την Ελλάδα εκείνη ακριβώς την περίοδο.
Ο νεαρός καθηγητής Edward Everett (1794-1865), ήταν ο πρώτος κάτοχος της έδρας Ελληνικής Λογοτεχνίας Eliot στο Χάρβαρντ και είχε περάσει δύο χρόνια στην Ελλάδα πριν αναλάβει τη θέση του. Σε αυτόν ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης απευθύνει και την πρώτη έκκληση προς τους «πολίτες της Αμερικής» να βοηθήσουν τους Έλληνες να «απαλλάξουν την Ελλάδα από τους βάρβαρους», ενώ επικαλέστηκε επιδέξια τη συγγένεια της αμερικανικής και της αρχαίας ελληνικής ελευθερίας:
«εις τον τόπον σας εδιάλεξε να κατοική η ελευθερία, από μόνους εσάς λατρευομένη, καθώς ελατρεύετο από τους πατέρας μας».
Φτάνοντας στα χρόνια της Επανάστασης μπορούμε να διαβάσουμε επιστολές ανάμεσα στον Αδαμάντιο Κοραή και τον Thomas Jefferson, που ρωτούσε τη γνώμη του για το πώς η Ελλάδα θα μπορούσε να γίνει ένα ελεύθερο κράτος, ανταλλάσσοντας απόψεις για την Ελληνική Επανάσταση και το Σύνταγμα.
Ωστόσο η αμερικανική κυβέρνηση δεν ήταν διατεθειμένη να υποστηρίξει την Ελλάδα, λόγω της κυβερνητικής πολιτικής ουδετερότητας που καθιερώθηκε από το δόγμα Monroe (Δεκέμβριος 1823), έτσι η βοήθεια προς την Ελλάδα δεν θα ερχόταν από το κράτος αλλά από την ελίτ λογίων, από ιδιώτες που στήριξαν την Ελληνική Επανάσταση ιδρύοντας Φιλελληνικά Κομιτάτα σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι Αμερικανοί Φιλέλληνες ήταν αυτοί που προσπάθησαν να πείσουν το αμερικανικό κοινό ότι η Ελλάδα, ως γενέτειρα του δυτικού πολιτισμού, άξιζε να αναστηθεί ως ελεύθερο και δημοκρατικό κράτος. Αυτή η ζέση με την οποία οι Αμερικανοί έσπευσαν να συγκεντρώσουν χρήματα, ρουχισμό και τρόφιμα για τον άμαχο Ελληνικό πληθυσμό ονομάστηκε «ελληνικός πυρετός» και προσέφερε ανακούφιση σε ένα μέρος του άμαχου πληθυσμού στην Ελλάδα.
Σε αυτή την πυροδότηση για το δημόσιο αίσθημα και τη συμπάθεια υπέρ της Ελλάδας, «βοήθησαν» πολύ και τα γεγονότα της εποχής: η σκληρότητα του πολέμου, ειδικά η σφαγή της Χίου, ο θάνατος του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι που ενέπνευσε πολλούς νέους Αμερικανούς να συνταχθούν με τους Έλληνες επαναστάτες. Στην έκθεση μάλιστα συναντάμε ένα δάφνινο στεφάνι που έβαλαν στο φέρετρο του Βύρωνα στο Λονδίνο, κάποιες σφραγίδες του, βιβλία του που έχουν τυπωθεί στην Αμερική, το ρολόι του, και τα «Ελληνικά Χρονικά», μια πολύ σπάνια εφημερίδα που τυπώθηκε για δύο χρόνια στο Μεσολόγγι, στην οποία ανακοινώνεται ο θάνατός του.
Στα σημαντικά γεγονότα που συγκινούν και προσελκύουν το ενδιαφέρον στους νέους ανθρώπους και θέλουν να βοηθήσουν ήταν ο θάνατος του Μπότσαρη στο Καρπενήσι τον οποίο παραλληλίζουν με τον Λεωνίδα, ενώ ο αμερικανικός τύπος είναι γεμάτο από αναφορές στα γεγονότα, στα Ψαρά και τη Χίο, στον Υψηλάντη ακόμη και για ανασκαφές στην Κέρκυρα.
Πέρα από τους πολλούς ιδιώτες Αμερικανούς που εργάστηκαν για την αποστολή πόρων – χρημάτων, οπλισμού και φαρμάκων – στην Ελλάδα, υπήρξαν και κάποιοι Αμερικανοί φιλέλληνες που ταξίδεψαν κιόλας προκειμένου να πολεμήσουν στο πλευρό των Ελλήνων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του πρώτου Αμερικανού νέου που ήρθε να πολεμήσει στην Ελλάδα, ήταν ο Νεοϋορκέζος George Jarvis ή αλλιώς γνωστός και ως «Καπετάν Ζέρβης» που έγινε αντιστράτηγος στις ελληνικές δυνάμεις. Στο σύνταγμά του υπηρετούσε επίσης ο Jonathan Pekham Miller από το Βερμόντ, ενώ ο πιο σημαντικός από τους Αμερικανούς Φιλέλληνες ήταν ο Samuel Gridley Howe, ένας γιατρός από τη Βοστώνη που ήρθε στην Ελλάδα μετά την αποφοίτησή του από το Χάρβαρντ το 1824. Ο Howe υπηρέτησε ως επικεφαλής χειρουργός του ελληνικού στρατού πριν επιστρέψει στη Βοστώνη για να αναλάβει τη διοίκηση της Σχολής Τυφλών Perkins, αλλά έμεινε για πάντα αφοσιωμένος στην Ελλάδα και μάλιστα επέστρεψε το 1866 για να συνδράμει την εξέγερση των Κρητικών. Και οι τρεις έχουν αφήσει εκτενείς αναφορές για τις δραστηριότητές τους στην Ελλάδα και στην έκθεση μπορούμε να δούμε από κοντά τα ημερολόγια του Jarvis και επιστολές του Howe στον Άγγλο George Finlay.
Στις πιο ιδιαίτερες πληροφορίες με ακόμα και χιουμοριστική νότα που μπορεί να συναντήσει κανείς σε αυτό το «ταξίδι» στον αμερικανικό φιλελληνισμό, είναι το ανέβασμα ενός έργου στη Νέα Υόρκη, από τον Αμερικανό θεατρικό συγγραφέα John Howard Payne, στις 17 Ιουνίου 1823, που λεγόταν Ελληνίδα Αιχμάλωτη και παίχτηκε μόνο μία βραδιά. H υπόθεση είχε να κάνει με τη Ζίλια που την είχε αιχμαλωτίσει ο Αλή πασάς και τελειώνει με τη δολοφονία του, ενώ αξιοπερίεργο, από τα σκηνικά, είναι ότι δεν διαδραματίζεται στα Γιάννενα αλλά στην Αθήνα, με σκηνικό την Ακρόπολη. Ακόμη πιο αξιοπερίεργη είναι η τελευταία πράξη του έργου, όπως μας αναφέρει η επιμελήτρια της έκθεσης, Μαρία Γεωργοπούλου, με τον Υψηλάντη που αγαπάει τη Ζίλια να μπαίνει πάνω σ’ έναν αληθινό ελέφαντα, και τους Επαναστάτες γύρω του να κρατάνε πανό.
Φτάνοντας σε ένα από τα πιο σημαντικά τμήματα της έκθεσης είναι αυτή που αναδεικνύει την εκπαιδευτική δράση προτεσταντών ιεραποστόλων στην Ελλάδα. Σε αυτό εκτίθενται πολλά από τα σπάνια σχολικά εγχειρίδια που μετέφρασαν και δημοσίευσαν στη Μάλτα, στη Χίο και στη Σύρο. Από τα σχολεία που ίδρυσαν στην Ελλάδα, αναδεικνύονται το επιτυχημένο σχολείο που ίδρυσε ο αιδεσιμότατος John J. Hill και η σύζυγός του Frances στην Αθήνα που εξακολουθεί να λειτουργεί ως σήμερα (Σχολή Χιλλ) και το όμορο διδασκαλείο που βασίστηκε στις αρχές του «Ινστιτούτου Τροία» της Emma Willard. Ξεχωρίζει η φωτογραφία του Φίλιππου Μαργαρίτη με τις μαθήτριες της Σχολής Χιλλ που επισκέπτονται την Ακρόπολη το 1860 κι ένα κέντημα της μαθήτριας Μαρίας Δραγούμη.
Για το τέλος της έκθεσης κάτι που δεν μπορεί με τίποτα να σου ξεφύγει από το μάτι είναι όταν αντικρίζεις ένα μικρό ολόλευκο γλυπτό την Ελληνίδα σκλάβα του Αμερικανού γλύπτη Hiram Power. Ένα έργο που αναπαριστά μια νεαρή Ελληνίδα απογυμνωμένη και αλυσοδεμένη σε ένα σκλαβοπάζαρο, ως αναφορά στις φρικαλεότητες που διέπραξαν οι Οθωμανοί κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Το έργο, το οποίο χρονολογείται μεταξύ 1841 και 1843 αποτελεί ένα από τα πιο διάσημα γλυπτά στην Αμερική του 19ου αιώνα, καθώς ήταν το πρώτο γυμνό Αμερικανού γλύπτη που εκτέθηκε δημόσια στην Αμερική. Αναμενόμενο για την εποχή θεωρήθηκε ιδιαίτερα προκλητικό, τόσο ώστε να καθιερωθούν ξεχωριστές ώρες επίσκεψης για άνδρες και γυναίκες. Σημείωσε εξαιρετική επιτυχία, έκανε περιοδεία σε πολλές αμερικανικές πόλεις από τη Βοστώνη μέχρι τη Νέα Ορλεάνη, ενώ αποτέλεσε το κεντρικό έκθεμα στο περίπτερο των Ηνωμένων Πολιτειών στη Μεγάλη Έκθεση του 1851 και συνδέθηκε με τη μακρόχρονη διαμάχη για τη δουλεία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Κάπως έτσι ένα αρχαιοελληνικό άγαλμα που έφερε τον Αγώνα των Ελλήνων έγινε η εκκίνηση για τη συζήτηση όσον αφορά τη χειραφέτηση των σκλάβων στις Ηνωμένες Πολιτείες.
«Γενναίοι και Ελεύθεροι», λοιπόν σε μία έκθεση για τον «ελληνικό πυρετό» και τον Αμερικανικό Φιλελληνισμό φωτίζοντας μεμονωμένα άτομα, που υποστήριξαν τον αγώνα των Ελλήνων και τις ιστορίες τους που συνδέονται μέχρι το νέο Ελληνικό κράτος.
