Το Μουσείο Γ. Γουναρόπουλου παρουσιάζει την έκθεση με τίτλο «Χορός & Εικόνα: Ένας διάλογος του σύγχρονου χορού με τις εικαστικές τέχνες», η οποία προσβλέπει στο να ανοίξει ένα διάλογο μεταξύ του σύγχρονου χορού και της εικαστικής τέχνης, διευρύνοντας τα αισθητικά όρια της κίνησης, του σώματος και της έκφρασης.
Ο χορός εισήλθε εντονότερα στη σφαίρα της εικαστικής τέχνης, τις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Εμφανίστηκε ως μια απάντηση στην κοινωνική αποξένωση, την εκτεταμένη αβεβαιότητα και τα ανήσυχα συναισθήματα που προκάλεσε ο Ψυχρός Πόλεμος και η εξάπλωση των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Για να συμφιλιωθούν αυτές οι αναδυόμενες ανησυχίες, πολλοί καλλιτέχνες αγκάλιασαν το «σώμα» – το σημείο συνάντησης μεταξύ του κοινού και του προσωπικού – ειδικά με τη μορφή χορογραφημένης και αυτοσχέδιας κίνησης.
Η κύρια διάκριση μεταξύ του παραδοσιακού χορού (όπως το μπαλέτο) και της ανάδειξης του χορού ως καλλιτεχνικού μέσου είναι η αναφορά του “dance-as-art”. Η εισαγωγή του χορού ως πτυχή της εικαστικής τέχνης, ανοίγει μια μεγάλη πόρτα στον χώρο της τέχνης. Απελευθερώνοντας τον χορό από τη σφαίρα της αποκλειστικά ελίτ (υψηλής εξειδίκευσης και εκπαιδευμένων αθλητών), το μέσο έχει τη δυνατότητα να λειτουργήσει ως μια μορφή ανατροπής ενάντια σε καταπιεστικά καθεστώτα και καπιταλιστικά ιδεώδη – οπότε δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ο χορός έγινε η κύρια πτυχή της καλλιτεχνικής πρακτικής της αντικουλτούρας, τη δεκαετία του ’60.
Τα τελευταία χρόνια, έχει παρατηρηθεί μια δραστική στροφή προς την εκ νέου αποδοχή του χορού στον χώρο των μουσείων τέχνης, σε αντίθεση με τη συνηθισμένη μορφή ψυχαγωγίας που εκτελείται στα θέατρα. Η μετατόπιση του χώρου μπορεί να φαίνεται ασήμαντη, αλλά η απαλλαγή από τη σκηνική υπόσταση του χορού μειώνει τη διάκριση μεταξύ ερμηνευτή και κοινού.
Η εμπειρία είναι οικεία, καθαρτική, εφήμερη, αλλά και ταυτόχρονα προκλητική και συγκεχυμένη για τους θεατές κάποιες φορές. Σίγουρα όμως διευρύνει όρια που ήρθε η ώρα να διευρυνθούν για να υπάρξει και το «παρακάτω». Δεν υπάρχουν καθίσματα, έτσι οι θεατές στέκονται σε διαφορετικές γωνίες και μετακινούνται για να δουν την παράσταση όπως θα έκαναν με ένα γλυπτό ή μια εγκατάσταση.
Πρωτεργάτης του σύγχρονου χορού ήταν η Isadora Duncan, που ανέπτυξε μια προσέγγιση στον χορό που έδωσε έμφαση στο νατουραλιστικό κίνημα. Στην τεχνική Duncan, η πηγή όλης της κίνησης προέρχεται από το «ηλιακό πλέγμα», που βρίσκεται στο κέντρο του κορμού, μεταξύ των πλευρών. Όλες οι κινήσεις πρέπει να ακτινοβολούν προς τα έξω. Ως εκ τούτου, η ώθηση για κίνηση ξεκινά από το κέντρο του σώματος και το υπόλοιπο σώμα στη συνέχεια εκπληρώνει την ώθηση.
Η Duncan έσπασε τη σύμβαση και φαντάστηκε τον χορό ως τέχνη, τονίζοντας τις ρίζες της ιερής τέχνης. Υποστήριζε ελεύθερα και φυσικά κινήματα και αντλούσε την έμπνευσή της από λαϊκούς και φυσικούς χορούς, τη φύση, τους κοινωνικούς χορούς, τις ελληνικές τέχνες και πολλά άλλα. Μελέτησε την ελληνική και αναγεννησιακή τέχνη, συμπεριλαμβανομένων των έργων ζωγραφικής, της γλυπτικής και της κεραμικής, για να κατανοήσει τις φυσικές, αρμονικές και ισχυρές γραμμές και κινήσεις της ελληνικής φιγούρας. Θεωρούσε το ελληνικό ιδεώδες το πιο όμορφο, γιατί αποκάλυψε την ομορφιά αυτού που ήταν φυσικό, αλλά και την ουσία της έκφρασης.
Στη συνέχεια υπήρξαν μεγάλες προσωπικότητες, ιδρυτές του σύγχρονου χορού μέχρι και σύγχρονοι καλλιτέχνες, οι οποίοι συνεχίζουν να παλεύουν με αυτή την έννοια, χρησιμοποιώντας τον χορό για να εξερευνήσουν τι σημαίνει να είσαι ένα σώμα στον κόσμο. Καλλιτέχνες που κατα κάποιο τρόπο φέρνουν κοντά τον σύγχρονο χορό και τη σύγχρονη τέχνη, κάποια σημαντικά ονόματα που οφείλουν να αναφερθούν είναι οι: Yvonne Rainer, Trisha Brown, Ralph Lemon, Okwui Okpokwasili, Sarah Michelson, Brennan Gerard and Ryan Kelly κ.α.
Πώς εμπνέει ο χορός τις εικαστικές τέχνες σήμερα; Πώς η σύγχρονη τέχνη, μέσα στον πολιτισμό των εικόνων, καλεί τον χορό να ανανοηματοδοτηθεί;
Η έκθεση λοιπόν «Χορός & Εικόνα: Ένας διάλογος του σύγχρονου χορού με τις εικαστικές τέχνες», στηρίχθηκε εννοιολογικά στο παράδειγμα της Isadora Duncan (1877-1927). Στην έκθεση παρουσιάζονται έργα ζωγραφικής, γλυπτικής, φωτογραφίας, σχέδια, video art, αρχιτεκτονικές μελέτες, υλικό από περφόρμανς (φωτογραφίες, βίντεο, σκηνικά αντικείμενα, κοστούμια), videodance επτά σύγχρονων Ελλήνων καλλιτεχνών (εικαστικών και χορογράφων), καθώς και αποσπάσματα από κείμενα σημαντικών προσωπικοτήτων της ιστορίας του σύγχρονου χορού.
Οι καλλιτέχνες διερευνούν στα έργα τους τα όρια της σωματικής κίνησης, του χώρου, του ρυθμού και της εικόνας, και αναπτύσσουν, με μια ποικιλία εκφραστικών μέσων, μία διαλεκτική μεταξύ των εικαστικών τεχνών και της τέχνης του χορού.
Μιλήσαμε με τον Μανόλη Καρτεράκη, ιστορικό τέχνης και επιμελητή της έκθεσης, για τη σπουδαία θεματική της και τις προοπτικές που φέρει η σχέση του χορού με τη σύγχρονη τέχνη.
Πείτε μας για τη θεματική της έκθεσης και το δίπολο χορός και εικαστικές τέχνες, και πώς αυτό αφορά στον πολιτισμό της εικόνας;
Το Μουσείο Γ. Γουναρόπουλου επιχειρεί, μέσα από τις περιοδικές εκθέσεις και τις εκδηλώσεις του, να παρουσιάζει μια ποικιλία θεμάτων που -κατά κύριο λόγο- άπτονται των εικαστικών τεχνών, αλλά και των φαινομένων των καιρών, ενώ ενδιαφέρουν και οι σχέσεις των τεχνών μεταξύ τους. Συγχρόνως, τα έργα του ζωγράφου Γουναρόπουλου, που συνιστούν τη μόνιμη συλλογή του Μουσείου, αποτελούν μία σταθερή δεξαμενή απ’ όπου μπορούμε να αντλήσουμε ερεθίσματα και να συνδιαλλαγούμε μαζί τους στο παρόν, στη συγκεκριμένη περίπτωση το στοιχείο της απόδοσης της κίνησης.
Η έκθεση εστιάζει στη σχέση χορού και εικαστικών τεχνών, όπως δηλώνεται στην εποχή μας, μέσα από ζωντανά παραδείγματα της σύγχρονης τέχνης. Ήταν μία πρόκληση, καθότι το θέμα σπάνια παρουσιάζεται εκθεσιακά, ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Η έρευνά μας εμπλουτίστηκε χάρη στη συνεργασία που αναπτύχθηκε μεταξύ του Μουσείου και του Κέντρου Μελέτης Χορού Ισιδώρας και Ραϋμόνδου Ντάνκαν, ενός δημόσιου ιδρύματος αφοσιωμένου στη μελέτη και υποστήριξη του σύγχρονου χορού στην Ελλάδα. Μέσα από τον διάλογο εικαστικής και χορευτικής έκφρασης, είδαμε ότι αναδεικνύονται αισθητικές ποιότητες που διευρύνουν τα όρια της αντίληψής μας για τον χώρο, τη σωματική έκφραση, την οπτική μας πραγματικότητα, όπως π.χ. η κίνηση και η ακινησία, ο ρυθμός, η πλαστικότητα και η γραμμικότητα, η απόδοση του φωτός και της σκιάς, η διαφάνεια, ο χώρος μέσα στον χώρο κ.ά. Ήδη τις τελευταίες δεκαετίες μιλάμε για ρευστότητα των ορίων μεταξύ των τεχνών και για «υβριδικότητα» των μέσων, που συχνά καθίσταται δυνατή με τη χρήση των νέων τεχνολογιών. Δεν θα μπορούσε λοιπόν να μην δοθεί βήμα και σε διαμεσικές μορφές τέχνης, όπως η multimedia dance performance ή το videodance.
Πείτε μας λίγα λόγια για τους συμμετέχοντες καλλιτέχνες της έκθεσης και πώς εκείνοι αλληλεπιδρούν με 7 προσωπικότητες της ιστορίας του σύγχρονου χορού.
Στην έκθεση εστιάσαμε σε επτά ενδεικτικές περιπτώσεις Ελλήνων καλλιτεχνών, δραστήριων τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, που οι οπτικές τους λειτουργούν συμπληρωματικά. Στα έργα της Χριστίνας Φοίτου, η ανθρώπινη κίνηση αποτυπώνεται ζωγραφικά με μία «σωματικότητα», μέσα από την κιναισθητική εκφραστική χειρονομία τόσο της ίδιας ως εικαστικού όσο και με τη χρήση χορευτικών σωμάτων κατά την εκτέλεση των έργων της.
Αναζητήσεις διαφορετικών ρυθμών και ισορροπιών των κινήσεων του ανθρώπινου σώματος βρίσκουν διέξοδο μέσω της πτυχολογίας στην πολυπρόσωπη γλυπτική εγκατάσταση Μεταπλάσεις του Τάσσου Τριανταφύλλου, ή στα αποσπάσματα από τη ζωντανή σκηνική εγκατάσταση AMID της Χρυσάνθης Μπαδέκα, όπου παρουσιάζεται η διάδραση του κινούμενου ανθρώπινος σώματος με ένα γλυπτικό κοστούμι και με τα αισθητηριακά ερεθίσματα που υποστηρίζει η σύγχρονη τεχνολογία.
Ο φωτογραφικός φακός του Στέλιου Μπακλαβά καταγράφει ποιητικά την ενέργεια της κίνησης, αποδομώντας τη στερεότητα της ανθρώπινης φόρμας. Ο Νίκος Γιαβρόπουλος, μέσα από έργα video art αλλά και με πολυεπίπεδα διαφανή φωτογραφικά-σχεδιαστικά ταμπλό, εστιάζει στη σχέση κίνησης-ακινησίας και αναζητά μία νέα ρυθμολογία για την αφήγηση ιστοριών ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν.
Η Σοφία Κονδυλιά, στις αρχιτεκτονικές μελέτες και στις περφόρμανς της, διερευνά επισταμένα την ανθρώπινη κίνηση στον αρχιτεκτονικό χώρο όπου εγγράφεται, αλλά και στον φυσικό και νοητό χώρο, τον οποίο μέσω του σώματος (ανα)δημιουργεί. Τέλος, η Αλίκη Χιωτάκη, με εργαλεία της το σχέδιο, το φωτογραφικό κολάζ και το videodance, δημιουργεί οπτικά νέους χώρους για να εντάξει το ανθρώπινο σώμα ως έκφραση της μνήμης του φευγαλέου, εγγράφοντας την κίνησή του προς αφαιρετικές ή και υπερρεαλιστικές κατευθύνσεις.
Με μία σχετικά ισομερή κατανομή επιλέχθηκαν από την ερευνήτρια-θεωρητικό του Χορού και συνεργάτιδα του Κέντρου Ντάνκαν, δρ Στεριανή Τσιντζιλώνη, και κείμενα προσωπικοτήτων της ιστορίας του σύγχρονου χορού που διατρέχουν τον 20ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας, επαναπροσδιορίζοντας στον χρόνο τη σχέση χορού και εικόνας:
Εκτός από την Isadora Duncan, που αποτελεί και την εννοιολογική αφετηρία της έκθεσης, παρουσιάζονται αποσπάσματα των Loie Fuller, Oscar Schlemmer, Merce Cunningham, Yvonne Rainer, Kazuo Ohno, William Forsythe, Xavier LeRoy. Τα κείμενα αυτά «εκτίθενται» σε μία διαδρομή που «τέμνει» τα έργα της έκθεσης, βάζοντάς τα να συνομιλήσουν τόσο με τα έργα των παρουσιαζόμενων καλλιτεχνών όσο και μεταξύ τους, επιχειρώντας μέσα από τη δημιουργία αλληλουχιών και συνειρμών από τον θεατή να διευρύνουν την αντίληψή του για τη σχέση χορού και εικόνας, τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο. Επιπλέον, η έκθεση συμπληρώνεται και υποστηρίζεται από ένα πλούσιο πρόγραμμα παράλληλων εκδηλώσεων, που απαρτίζεται από διαλέξεις θεωρητικών του χορού και της τέχνης, ομιλίες των συμμετεχόντων καλλιτεχνών, αλλά και από μία περφόρμανς από την εικαστικό Χριστίνα Φοίτου σε συνεργασία με την χορεύτρια-χορογράφο Κατερίνα Μπέλλα.
Αφετηρία της έρευνάς σας ήταν η Isadora Duncan. Θα θέλατε να μας πείτε σε ποια σημεία προσεγγίσατε το έργο της σε σχέση με την έκθεση; Αφορούσε στην τεχνική της και τη μελέτη της που στηρίχθηκε στην αρχαία ελληνική τέχνη ή εστιάσατε περισσότερο στην παρακαταθήκη της στον σύγχρονο χορό;
Η Ιsadora Duncan στεκόταν κομβικά στο δίπολο του χορού και της εικόνας, ως φορέας επιδράσεων, αλλά και ως σηματωρός ανάμεσα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Η ίδια, στην εποχή της, υπήρξε από τις πρωτεργάτριες του σύγχρονου χορού, προβάλλοντας μία νέα χορευτική έκφραση βασισμένη στην ποικιλία των φυσικών κινήσεων του ανθρώπινου σώματος, ως ελεύθερη ατομική ανταπόκριση σε ατομικά και συναισθηματικά ερεθίσματα. Διερεύνησε την κίνηση ως αρμονική ενέργεια που την εντόπιζε τόσο στη φύση όσο και στην αρχαία ελληνική τέχνη (από τα κλασικά αγάλματα και την αγγειογραφία μέχρι την αρχιτεκτονική του Παρθενώνα), μέσα από τη μελέτη, αλλά κυρίως από τις επισκέψεις της σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, αναζητώντας να δημιουργήσει τον «χορό του μέλλοντος».
Συγχρόνως, αποτέλεσε αντικείμενο έμπνευσης σε πλήθος σύγχρονών της εικαστικών καλλιτεχνών, όπως π.χ. οι γλύπτες Rοdin και Bourdelle, που επιδίωκαν αντίστοιχα νέους εκφραστικούς δρόμους. Το κείμενό της για τον «χορό του μέλλοντος», απόσπασμα του οποίου παρουσιάζεται στην έκθεση, δηλώνει αυτή ακριβώς τη νέα θεώρηση για τον χορό: μία έκφραση ελευθερίας ανοιχτή σε ερεθίσματα που μπορεί να βοηθήσει τις άλλες τέχνες. Το μήνυμα αυτό ως παρακαταθήκη διατηρείται ενεργό, με μία ανοιχτή προοπτική, σε όλη τη διαδρομή της παρούσας έκθεσης.
Περιγράψτε μας την τεχνική που προσεγγίσατε την επιμέλεια αυτής της έκθεσης και ποιο το συναίσθημα που αφήνει στον επισκέπτη;
Κάθε εκθεσιακό εγχείρημα ενέχει στρώματα έρευνας, διαλόγου και συνεργασίας. Τόσο ως προς τις επιμελητικές προθέσεις που διαμορφώνονται σε στοχεύσεις, όσο και ως προς τα στάδια παραγωγής που χρειάζεται να συντονιστούν για να μπορέσει η έκθεση να υλοποιηθεί. Χρειάζεται ευαισθησία, ανοιχτή αντίληψη, επιμονή και ευελιξία. Είναι μία συλλογική εργασία από όλους τους εμπλεκόμενους συνεργάτες. Είμαστε ιδιαίτερα χαρούμενοι που το συγκεκριμένο εγχείρημα, αποτέλεσμα συνεργασίας δύο δημοτικών οργανισμών του Μουσείου Γ. Γουναρόπουλου του Δήμου Ζωγράφου και του Κέντρου Μελέτης Χορού Ντάνκαν του Δήμου Βύρωνα, το οποίο είχε ξεκινήσει πριν την εμφάνιση της πανδημίας, κατάφερε επιτέλους να ολοκληρωθεί και να παρουσιαστεί διά ζώσης στο κοινό, όπως του άρμοζε.
Οι έννοιες του διαλόγου και της συνεργασίας ξετυλίγονται και σε όλη τη διαδρομή της έκθεσης, ως αλληλεπιδράσεις, ως ανταλλαγές γνώσεων, ως συμπράξεις, ως πλούσιες εμπειρίες. Μας απασχόλησε το πώς οι θεατές θα επεκτείνουν την οπτική αντίληψή τους στον χώρο ως κινούμενα σώματα· τους καλούμε να αναρωτηθούν, να διαδράσουν, να συνδέσουν, να μάθουν και να αισθανθούν. Ελπίζουμε η έκθεση να αποτελέσει ένα πλέγμα ερεθισμάτων για γνώση και αισθητική απόλαυση και μία δημιουργική δια-προσωπική συνθήκη που μπορεί να εμπνεύσει τον επισκέπτη της.
