59η Μπιενάλε Βενετίας: «Αναζητώντας τον Κολωνό» με τον Οιδίποδα στο έργο-εμπειρία της Λουκίας Αλαβάνου που εκπροσωπεί την Ελλάδα

5 Απριλίου, 2022

Mία πρωτόγνωρη κινηματογραφική 360 VR εμπειρία που μας μεταφέρει από την εποχή του Σοφοκλή στο παρόν και στην κοινότητα των Ρομά στον Ασπρόπυργο

Κείμενο: Kατερίνα Παρρή

«Αναζητώντας τον Κολωνό» είναι το έργο -καλλιτεχνική εγκατάσταση- της Λουκίας Αλαβάνου με το οποίο εκπροσωπεί την Ελλάδα στην 59η Μπιενάλε της Βενετίας. Η καλλιτέχνις και σκηνοθέτρια βρίσκεται ήδη στη Βενετία και στήνει το Ελληνικό Περίπτερο, προσκαλώντας, από τις 22 Απριλίου, το κοινό σε ένα ταξίδι στον χρόνο με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον να συνδέονται μεταξύ τους σε ένα έργο εμπειρία, ένα έργο βίωμα που εκτυλίσσεται με την επαυξημένη πραγματικότητα αποτελώντας σημαντικό μέσο στη «διαδρομή» του. Ημισφαιρικοί θόλοι διαφόρων διαστάσεων, θα φιλοξενούν ειδικά «ανατομικά καθίσματα» βασισμένα στα σχέδια του ουτοπιστή Έλληνα αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτου. Σε αυτά τα καθίσματα, οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να βυθιστούν σε μια πρωτόγνωρη 360 VR εμπειρία.

Still From “on The Way To Colonus”, Vr360, Loukia Alavanou, 2021 Produced By VRS, The First Edition Of The Film Was Powered By Onassis Culture And Is Part Of The Onassis Collection

Στον πυρήνα της εγκατάστασης, Αναζητώντας τον Κολωνό, βρίσκεται μία 15λεπτη ταινία, γυρισμένη με τεχνολογία εικονικής πραγματικότητας, η οποία μεταφέρει το σχεδόν δυόμισι χιλιάδων ετών έργο του Σοφοκλή στο παρόν, ενώ ταυτόχρονα ατενίζει το μέλλον. Πώς συνδέεται όμως η σοφόκλεια τραγωδία «Οιδίπους επί Κολωνώ» με την παραγκούπολη της Νέας Ζωής στον Ασπρόπυργο, η οποία κατοικείται από μια μεγάλη κοινότητα Ρομά, μέσα από τις φουτουριστικές τεχνολογίες και τα ουτοπικά οράματα του Τάκη Ζενέτου; Ας ξεκινήσουμε από το πώς έγινε η αρχή και η προσωπική εμπειρία πυροδότησε την έμπνευση και στον νου της Λουκίας Αλαβάνου έγιναν οι συνδέσεις και οι παραλληλισμοί μέχρι να φτάσουμε στο φαντασιακό καρουζέλ που στήνει στην 59η Διεθνή Έκθεση Τέχνης – La Biennale di Venezia· όπως σχετικά αναφέρει η ίδια με λόγια της:

«Είχα πάει σε μια αχαρτογράφητη περιοχή της δυτικής Αθήνας, και κάποια στιγμή χάθηκα και βρέθηκα στο γκέτο των Ρομά, το οποίο είναι ένα από τα πιο σκληρά μέρη στην Ελλάδα. Η συγκεκριμένη κοινότητα Ρομά είχε μετεγκατασταθεί εκεί στη δεκαετία του 1980 από τη Θήβα – όπως και ο Οιδίποδας που ξεκίνησε κι εκείνος από τη Θήβα. Μάλιστα εικάζεται ότι η διαδρομή που ακολούθησε ο Οιδίποδας από τη Θήβα ως τον Κολωνό περνούσε μέσα από αυτήν ακριβώς την τοποθεσία, τη Νέα Ζωή – πόσο ενδιαφέρον και το ίδιο το όνομα της συνοικίας!»

Δανεισμένος από το κύκνειο άσμα του Σοφοκλή, Οιδίπους επί Κολωνώ, ένας αόρατος Χορός αφηγείται την ιστορία του Οιδίποδα, διαβόητου για τις φριχτές πράξεις του που κυμαίνονται από την πατροκτονία ως την αιμομιξία, ο οποίος εξορίζεται από την πόλη του, τη Θήβα. Γέρος και τυφλός, και υποβασταζόμενος από την κόρη–και αδελφή–του Αντιγόνη, φτάνει τυχαία στον Κολωνό, έναν ιερό τόπο αφιερωμένο στις Ερινύες. Αυτό το απαγορευμένο μέρος είναι ο τόπος που επιλέγει ο Οιδίποδας για να πεθάνει. Για πρώτη φορά, εναντιώνεται στη βούληση των θεών, οι οποίοι είχαν ορίσει μέχρι τότε όλη την τραγική του μοίρα και ζωή. Επιτέλους, θέλει να επιλέξει μόνος του το πεπρωμένο του.

Η Λουκία Αλαβάνου κινηματογράφησε τη δική της εκδοχή της σοφόκλειας τραγωδίας στη Νέα Ζωή, στα δυτικά της Αθήνας, μια περιοχή κοντά στον αλλοτινό Ίππιο Κολωνό. Σαν άλλος ξένος της πήρε ενάμιση χρόνο να ενσωματωθεί στην κοινότητα. Όλοι οι ρόλοι του έργου ενσαρκώνονται από τους Ρομά με συνειδητή υπερβολή και απροκάλυπτη απόλαυση – συμπεριλαμβανομένου του τραγελαφικού παραλληλισμού να μπορεί κανείς να πεθάνει και να ταφεί με ελευθερία. Οι Ρομά της Νέας Ζωής μιμούνται έτσι τη δική τους μοίρα – από τις ένοπλες αντιπαραθέσεις μεταξύ τους μέχρι τον αγώνα τους απέναντι στις ελληνικές αρχές που δεν τους επιτρέπουν να ταφούν κοντά σ’ αυτό το μέρος, όπου έχουν καταφέρει να ριζώσουν. Συγκεκριμένα, όπως η ίδια η καλλιτέχνις αναφέρει «οι ρόλοι βρήκαν τους ανθρώπους, η ταινία δεν είναι ντοκιμαντέρ, η μαγεία του σινεμά τελικά κέρδισε». Χαρακτηριστικά αναφέρει σχετικά με το πόσο οι άνθρωποι ταυτίστηκαν με τους ρόλους πέραν της ερμηνείας, ένα παράδειγμα για τον ρόλο του αγγελιαφόρου, ο οποίος αναγγέλλει τον θάνατο του Οιδίποδα, και ο οποίος στην πραγματική ζωή του είναι κωφάλαλος, έχει ένα τατουάζ στο χέρι του που γράφει τη λέξη πατέρας και που όπως της εκμυστηρεύτηκε, όταν τον έχασε δεν του επέτρεψαν να τον θάψει στην περιοχή.

Οι προηγούμενες ταινίες της Λουκίας Αλαβάνου χαρακτηρίζονται από το φιλμικό κολάζ, ενώ τώρα για πρώτη φορά παρουσιάζει μια γραμμική αφήγηση, μέσω ενός συνδυασμού ντοκιμαντέρ, μυθοπλασίας, αερολήψεων, σλάπστικ, βίντεο κλιπ εμπνευσμένων από την ποπ κουλτούρα, σκληρής φαρσοκωμωδίας και πολύπλοκης τεχνολογίας VR 360 μοιρών.

Στη Βενετία, η Αλαβάνου κάνοντας έναν μεγάλο κύκλο διαμέσου του παρελθόντος, κατευθύνεται προς τις συγκρούσεις του σήμερα αλλά και τις φουτουριστικές τεχνολογίες, παντρεύοντας το αρχαίο δράμα του Σοφοκλή με τα ουτοπικά οράματα του Τάκη Ζενέτου. Στα φουτουριστικά του σχέδια ο Ζενέτος οραματίστηκε έναν δικτυωμένο κόσμο. Με τα αρχιτεκτονικά του καταλύματα να μοιάζουν με φωλιές –ή κάψουλες– οραματίστηκε μια πανταχού παρούσα καλωδίωση, χαλκό ή ίνες υάλου, ως ενός είδους ομφάλιο λώρο ενηλίκων. Ο Ζενέτος στόχευε στη δημιουργία μιας ζωτικής αρχιτεκτονικής, που ενθάρρυνε τις συνδέσεις μεταξύ των ανθρώπων.

Μορφολογικά, η εγκατάσταση Αναζητώντας τον Κολωνό προσπαθεί κι αυτή να συνδέσει τους ανθρώπους διαμέσου της αρχιτεκτονικής, παίζοντας παράλληλα με το θέμα της απομόνωσης, η οποία απαιτείται για την παρακολούθηση μιας ταινίας VR. Εντός του Ελληνικού Περιπτέρου, η Αλαβάνου κατασκευάζει τέσσερις ημισφαιρικούς θόλους, βασισμένους σε σχέδιο του αθηναϊκού αρχιτεκτονικού γραφείου AREA και του αρχιτέκτονα και μηχανικού Δημήτρη Κορρέ. Αυτοί οι θόλοι αποτελούνται από έναν σκελετό αλουμινίου, με εσωτερική επένδυση από ηχομονωτικό υλικό. Η μορφή τους παραπέμπει σε αρχαίο Πάνθεον αλλά και στους γεωδαιτικούς θόλους του Αμερικανού αρχιτέκτονα Μπάκμινστερ Φούλερ, σχηματίζοντας έτσι ένα εννοιολογικό τόξο που εκτείνεται από την αρχαιότητα ως τον φουτουριστικό κόσμο του Τάκη Ζενέτου.

Photo of Dimitris Korres’ posture chair for VR viewing exhibited at the Greek Pavilion, 2022

Τα 15 καθίσματα για το κοινό, εμπνευσμένα και αυτά από τον Ζενέτο, είναι υβριδικά, κάτι ανάμεσα σε πολυθρόνα τηλεόρασης και σε καρέκλα γραφείου. Κατασκευασμένα για την εγκατάσταση από τον Δημήτρη Κορρέ, τα καθίσματα αυτά εξασφαλίζουν μέγιστη ελευθερία κινήσεων στους θεατές, έτσι ώστε να μπορούν όχι απλά να δουν αλλά να βιώσουν το φάσμα 360 μοιρών της ταινίας VR. Αυστηρά για 15 θεατές μόνο, δημιουργούν μια θεατρική ατμόσφαιρα-κατάσταση παρά τη χρήση όλων των νέων τεχνολογιών. Άλλωστε όπως πιστεύει η ίδια η καλλιτέχνις η τεχνολογία VR έχει πολλά κοινά με το θέατρο, καθώς οι 6 φακοί δημιουργούν μία αμφιθεατρική κατάσταση. Ως εκ τούτου, η θέαση δεν είναι μόνο εικονική αλλά και σωματική, μέσα σε έναν χώρο που καθορίζεται από τη θολωτή αρχιτεκτονική, ενώ δεν υπάρχουν άλλες εικόνες γύρω, μόνο ήχος. Άλλο ένα στοιχείο είναι ο προηγμένος ηχητικός σχεδιασμός ambisonics, ο οποίος βασίζεται σε ένα ηχοτοπίο που έχει μαγνητοφωνηθεί στην κοινότητα των Ρομά.

Επιπλέον, ο μισοσκότεινος χώρος του Ελληνικού Περιπτέρου είναι διάστικτος από δέσμες φωτός που υπογραμμίζουν τη δραματικότητα της ατμόσφαιρας ενώ ταυτόχρονα καθοδηγούν τους θεατές προς τις θέσεις τους. Η έννοια της επικοινωνίας και της αμοιβαίας κατανόησης είναι κάτι που η Λουκία Αλαβάνου εισάγει ενσυνείδητα και αβίαστα σε σχέση με τον θεατρικό κόσμο του Σοφοκλή, ο οποίος ήδη εδώ και πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια πραγματευόταν την κατανόηση και την ανεκτικότητα των κατοίκων γύρω από έναν ιερό χώρο όπως ο Κολωνός.

Επιμελητής της έκθεσης είναι ο Heinz Peter Schwerfel, ειδήμων της τέχνης της κινούμενης εικόνας, με έδρα την Κολωνία και το Παρίσι, είναι η πρώτη φορά που ένας Γερμανός επιμελητής είναι υπεύθυνος για το Ελληνικό Περίπτερο. Όπως ο ίδιος αναφέρει για το «Αναζητώντας τον Κολωνό»:

«Το πιο συναρπαστικό στοιχείο στο έργο της Λουκίας Αλαβάνου είναι ότι έχει έρθει σε αυτή την πολύ σημαντική έκθεση για να προσκαλέσει όλους τους επισκέπτες-θεατές να βιώσουν το έργο της κι όχι απλά να το κοιτάξουν. Τους προσκαλεί σε ένα ταξίδι μέσα σε ένα καρουζέλ που περιλαμβάνει τη διάσταση του χώρου και του χρόνου μεταφέροντάς μας από την εποχή του Σοφοκλή στο παρόν. Παράλληλα μας μεταφέρει και τη διάσταση της μετανάστευσης, του εκτοπισμού ενώ αποτελεί κι ένα ενδιαφέρον σχόλιο για την απομόνωση των κοινοτήτων. Ένας άλλος πυλώνας στο έργο της Αλαβάνου είναι η δημιουργία μιας ουτοπίας ενός χώρου που στ’ αλήθεια είναι άτοπος και άχρονος κατά κάποιον τρόπο».

Η φετινή ελληνική συμμετοχή στην Μπιενάλε της Βενετίας φέρνει τον επισκέπτη αντιμέτωπο ή καλύτερα τον ρίχνει αυτόματα, με το που φοράει τα VR γυαλιά, σε έναν κόσμο που δεν έχει άλλη επιλογή από το να κοιτάξει κατάματα το κοινωνικό πρόβλημα της ενσωμάτωσης των κοινοτήτων, της συμπεριφοράς μας σε συγκεκριμένους πληθυσμούς, της αντιμετώπισης του «ξένου». Από τα πρώτα δευτερόλεπτα ο θεατής, μέρος πλέον της εμπειρίας πατάει στο έδαφος, στο χώμα που πατούν οι Ρομά στη συνοικία της Νέας Ζωής, μαζί τους, σαν συμμέτοχος στο έργο, ως ξένος όμως σε ξένο περιβάλλον, αναλογίζοντας τις ευθύνες για την άλλη άγνωστη ζωή πολύ κοντινών αλλά εκτοπισμένων ανθρώπων.

Ο επιμελητής Heinz Peter Schwerfel αναφέρει σχετικά: «Η Λουκία Αλαβάνου με την ταινία της έκανε κάτι πολύ ουσιαστικό ενέπλεξε την κοινότητα, ώστε να μας αποκαλύψει σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο πώς γίνεται αντιληπτή αυτή η κοινότητα, και να κρατήσει έναν καθρέφτη απέναντι σε όλους μας. Κάτι πολύ αποκαλυπτικό για την εποχή μας, για το πώς αντιλαμβανόμαστε την κοινότητα των Ρομά, οι οποίοι οδηγούνται σε μια περίκλειστη κατάσταση με την πραγματικότητά τους να είναι πολύ σκληρή. Μας βοηθάει ως έργο τέχνης να κρατήσει έναν καθρέφτη απέναντι στη δική μας κοινωνία και κατά κάποιον τρόπο να μας θέσει προ των ευθυνών μας για το πώς αντιλαμβανόμαστε αυτή τη στιγμή τους πληθυσμούς αυτούς. Γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο πρόκειται για μία εγκατάσταση, την οποία καλείται ο επισκέπτης να βιώσει μια εμπειρία, στην οποία αναγκάζεται με τη χρήση των νέων τεχνολογιών να εμβαπτιστεί στο μήνυμα».

–

Λίγα λόγια για τη Λουκία Αλαβάνου

Η Λουκία Αλαβάνου είναι γνωστή για τα βίντεοκολάζ της. Σπούδασε στο Λονδίνο, τις Βρυξέλλες και τη Γάνδη και έχει διακριθεί με το Βραβείο ΔΕΣΤΕ για τις ταινίες της, οι οποίες περιέχουν πολιτικά, φεμινιστικά και ψυχαναλυτικά στοιχεία.

Τα τελευταία χρόνια, η δουλειά της Αλαβάνου συνοδεύεται από μια ολοένα και πιο πολιτικοποιημένη άποψη για τα κοινωνικά προβλήματα. Με προφανή συμπάθεια στη φάρσα και την ποπ κουλτούρα, η καλλιτέχνις κεντρίζει βάναυσα τα τραύματα των σύγχρονων νεοφιλελεύθερων κοινωνιών– όχι μόνο της Ελλάδας–οι οποίες αντιμετωπίζουν με καχυποψία οτιδήποτε ξένο και προσπαθούν βίαια να το αποκλείσουν.

Κάποιες φορές οι ταινίες της διαθέτουν άφθονο χιούμορ, όπως το The Hunter (2014), που πραγματεύεται το θέμα του χρυσού και την πώληση ενός κρατικού χρυσωρυχείου στη βόρεια Ελλάδα σε ιδιώτες επενδυτές υπό αμφιλεγόμενες συνθήκες. Η ταινία αποτελείται από υλικό που κινηματογράφησε η ίδια η Αλαβάνου στο ορυχείο σε συνδυασμό με προϋπάρχον κινηματογραφικό υλικό, συμπεριλαμβανομένου ενός αστείου αποσπάσματος όπου κομψοί και καθωσπρέπει κύριοι, όλοι με τη φωνή της Αλαβάνου, συζητούν σχετικά με την υψηλότερη φορολόγηση των πλουσίων.

Άλλες φορές τα έργα της είναι πιο βίαια, όπως στο Ducktator (2012), όπου εμφανίζεται μια κομψή ηλικιωμένη γυναίκα που μοιάζει να παρουσιάζει ένα απόσπασμα ειδήσεων από ένα ελληνικό κανάλι που χρονολογείται από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, την περίοδο της χούντας. Ωστόσο, το στόμα της γυναίκας δε συγχρονίζεται με τον ήχο. Όπως ανακαλύπτουμε από το συνοδευτικό κείμενο, η γυναίκα είναι στην πραγματικότητα η γιαγιά της Αλαβάνου, η οποία πάσχει από Αλτσχάιμερ και φλυαρεί ακατάσχετα για τις δικές της αναμνήσεις από εκείνη την εποχή. Στη συνέχεια, τραγουδά βραχνά ένα τραγούδι και ξαφνικά τη βλέπουμε να φοράει μια αποκριάτικη μάσκα, παρόμοια με εκείνες που εμφανίζονται και στην ταινία του σοφόκλειου δράματος.

Λουκία Αλαβάνου: Αναζητώντας τον Κολωνό | Ελληνικό Περίπτερο στη 59η Διεθνή Έκθεση Τέχνης-La Biennale di Venezia | 23 Απριλίου – 27 Νοεμβρίου 2022

Η έκθεση διοργανώνεται με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, με φορέα υλοποίησης την Εθνική Πινακοθήκη. Η πρώτη έκδοση της ταινίας «Στον Δρόμο για τον Κολωνό» πραγματοποιήθηκε με τη συμβολή του Onassis Culture και ανήκει στη συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση.