200 χρόνια από τη γέννηση του Ντοστογιέφσκι: Λίγες λέξεις για έναν από τους μεγαλύτερους στοχαστές στην ανθρώπινη ιστορία

Φιόντορ Ντοστογιέφσκι

Οι μυθοπλαστικοί του χαρακτήρες συγκαταλέγονται ανάμεσα στους πλέον ολοκληρωμένους και ψυχολογικά περίπλοκους στην πεζογραφία του δέκατου ένατου αιώνα και όχι μόνο

Τι να πρωτογράψει κανείς για τον Ντοστογιέφσκι σε 1500 λέξεις; Εκ πρώτης όψεως ένα τέτοιο εγχείρημα φαίνεται (στην καλύτερη) καταδικασμένο να αποτύχει, ενώ στη χειρότερη κινδυνεύει να καταλήξει εντελώς γελοίο. Από την άλλη, όταν συμπληρώνονται 200 χρόνια από τη γέννηση ενός από τους μεγαλύτερους – όχι μόνο συγγραφείς – αλλά στοχαστές – στην ανθρώπινη ιστορία, τότε δεν γίνεται να μην γράψεις κάτι, έστω κι αν δεν ξέρεις από πού να αρχίσεις, έστω κι αν γνωρίζεις ότι θα ξύσεις απλά την επιφάνεια. Αν μη τι άλλο πρέπει να προσπαθήσεις, είναι θέμα αυτοσεβασμού.

Ας ξεκινήσω ως εξής: όπως αναρίθμητοι νεαροί που στράφηκαν στις ανθρωπιστικές σπουδές από άκρη σε άκρη σε ολόκληρο τον κόσμο, έτσι κι εγώ αυτό το οφείλω ως ένα βαθμό στην πρώτη μου επαφή με τον Ντοστογιέφσκι ως έφηβος. Η υπαρξιακή αμεσότητα των κειμένων του είναι τόσο επείγουσα, τόσο πυρετώδης, που το μυαλό ενός εφήβου σκάει πάνω του σαν το έντομο στο φως, έστω κι αν καταλαβαίνει ελάχιστα από αυτά που διαβάζει. Για τον ίδιο ίσως λόγο οι ίδιοι που τον ξεκοκαλίζαμε νέοι δυσκολευόμαστε να ασχοληθούμε μαζί του όσο προσεγγίζουμε τη μέση ηλικία. Αυτή η ίδια αμεσότητα, η βασανιστική μεταφυσική ανησυχία, μπορεί να σε τρελάνει όταν έχεις υποχρεώσεις και λογαριασμούς να πληρώσεις. Όμως από τη στιγμή που τον έχεις διαβάσει, τότε είναι πάντα ένα μέρος του εαυτού σου, ένα αναπόσπαστο τμήμα της μηχανικής της σκέψης σου.

Ωστόσο επειδή δεν μου αρέσουν οι αγιογραφίες, θα ξεκινήσω από τις αρνητικές γνώμες για τον Ντοστογιέφσκι. Δεν πιστεύω στα ταμπού, αν κανείς αγνοήσει τις όποιες αδυναμίες τότε δεν μπορεί να εκτιμήσει επαρκώς τις αρετές. Η πρώτη βασική κατηγορία εναντίον του υπήρξε ότι – πολύ απλά – δεν έγραφε καλά. Ο κύριος εκφραστής αυτής της κριτικής υπήρξε ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ – εξαίρετος βεβαίως γνώστης της ρωσικής λογοτεχνίας – αλλά ως ιδέα υπόβοσκε σε ορισμένους συγγραφείς από αρκετά νωρίτερα. Εν ολίγοις, οι εστέτ στιλίστες βρίσκουν ότι ο Ντοστογιέφσκι έγραφε άκομψα, χοντροκομμένα, απρόσεχτα. Για όποιον σοκάρεται διαβάζοντας αυτό το σχόλιο, θα του ξύσω την πληγή λέγοντας ότι αν και αυτή η κριτική είναι σίγουρα υπερβολική, είναι παρ’ όλα αυτά κατά βάση σωστή. Ο Ντοστογιέφσκι έγραφε πυρετωδώς, συχνά υπό την πίεση ασφυκτικών προθεσμιών και υπό το βάρος χρεών, ενώ συχνά έγραφε μετά από επιληπτικές κρίσεις που τον βασάνιζαν από νέο. Όμως έχω την αίσθηση ότι κι αυτά να μην ίσχυαν, ο Ντοστογιέφσκι πάντα θα έγραφε απρόσεκτα, στρέφοντας το ενδιαφέρον του λιγότερο στη γλώσσα και το ύφος και πολύ περισσότερο στους χαρακτήρες και στις ιδέες, στη μεταφυσική και την ηθική. Η δραματική ένταση, οι εσωτερικές αντιφάσεις σε κάθε ανθρώπινη ψυχοσύνθεση, είχαν πάντα προτεραιότητα στη δική του αντίληψη ως δημιουργού.

Αντίστοιχα, έχει κατηγορηθεί για την απλόχερη χρήση μελοδραματικών στοιχείων. Και εδώ η κατηγορία ισχύει. Βεβαίως, το ίδιο (και πολύ περισσότερο) ισχύει και για τον Ντίκενς ή τον Ουγκό. Πολλοί σημαντικοί συγγραφείς του δέκατου ένατου αιώνα επιστράτευσαν τεχνικές βγαλμένες από το πολύ δημοφιλές στον κόσμο μελόδραμα. Μία ακόμη κατηγορία (ιδιαίτερα προς τα τέλη του εικοστού αιώνα) ήταν ότι ο Ντοστογιέφσκι είχε αναπτύξει αναχρονιστικές, μυστικιστικές κι εθνικιστικές αντιλήψεις, στρεφόμενος προς ένα είδος ξενοφοβικού πανσλαβισμού και μιας άνευ όρων προσκόλλησης στην ορθοδοξία. Και πάλι ο ισχυρισμός είναι σωστός. Μόνο, που τον Ντοστογιέφσκι δεν τον διαβάζει κανείς για να ενστερνιστεί τις όποιες προσωπικές θεωρίες του νομίζει ότι μπορεί να αποκρυπτογραφήσει. Ο Ντοστογιέφσκι, όπως κάθε σπουδαίος λογοτέχνης, εκφράζει εκπληκτικά τους προβληματισμούς, τις αγωνίες, τα αδιέξοδα, τους φόβους, τις προσδοκίες, την ελπίδα μας. Μας ενδιαφέρει το ερώτημα που θέτει, όχι η απάντηση που δίνει, με την οποία και να συμφωνούσαμε άλλωστε θα είχε πάντα μια ενοχλητική διάσταση μοραλισμού και ηθικολογίας. Ο Καμύ στον Μύθο του Σίσυφου είχε σχολιάσει χαρακτηριστικά ότι στους Αδερφούς Καραμαζόφ ο Ντοστογιέφσκι είναι πολύ πιο πειστικός στην έκφραση της αμφιβολίας για την ύπαρξη του Θεού που εκφράζει ο Ιβάν, παρά για τη σιγουριά της πίστης που εκφράζει ο Αλιόσα και που υποτίθεται ότι άλλωστε εκφράζει και τον ίδιο. Αρκετά όμως με τις κατηγορίες και την αρνητική κριτική. Γιατί υπάρχει βεβαίως και η συντριπτικά υπέρτερη άλλη πλευρά. Και τι πλευρά είναι αυτή…

Τι να πει λοιπόν κανείς για τον άνθρωπο που ο Αλμπέρ Καμύ χαρακτήρισε ως μεγάλο προφήτη του εικοστού αιώνα; Που ο Φρόιντ εκτίμησε ως τον σημαντικότερο συγγραφέα μετά τον Σαίξπηρ και τους Αδερφούς Καραμαζόφ ως το σημαντικότερο μυθιστόρημα όλων των εποχών; Που ο Αϊνστάιν θεωρούσε σαν τον σπουδαίο εξερευνητή της ανθρώπινης πνευματικότητας; Τον μοναδικό ανατόμο της ανθρώπινης ψυχής από τον οποίο ο Νίτσε είπε ότι μπόρεσε πραγματικά να μάθει; Τον ένα συγγραφέα τον οποίο ο Κάφκα θεωρούσε αδερφή ψυχή;

Ο Ντοστογιέφσκι στα τέσσερα μεγάλα έργα του (Έγκλημα και Τιμωρία, Ο Ηλίθιος, Οι Δαιμονισμένοι, Οι Αδερφοί Καραμάζοφ) και επιπλέον στη νουβέλα Το Υπόγειο (που ουσιαστικά αποτελεί την άτυπη εισαγωγή στα παραπάνω μεγάλα μυθιστορήματα) ξεδιπλώνει την πιο συγκλονιστική θεολογική, μεταφυσική, ηθική και κατά προέκταση πολιτική προβληματική που έχει εκφραστεί ποτέ στη λογοτεχνία. Οι μυθοπλαστικοί του χαρακτήρες συγκαταλέγονται ανάμεσα στους πλέον ολοκληρωμένους και ψυχολογικά περίπλοκους στην πεζογραφία του δέκατου ένατου αιώνα και όχι μόνο (λογική γαρ η εμμονή του Φρόιντ με τα έργα του). Η περιπλοκότητα των εν λόγω χαρακτήρων ενέπνευσε την περίφημη «πολυφωνική» θεωρία του σπουδαίου Ρώσου φορμαλιστή κριτικού Μιχαήλ Μπαχτίν, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι οι χαρακτήρες του Ντοστογιέφσκι ξέφευγαν από την τυπική μονολογική διάσταση των συνηθισμένων μυθοπλαστικών χαρακτήρων που κατά βάση εξέφραζαν τον ρόλο που τους είχε αποδώσει ο συγγραφέας. Οι χαρακτήρες του Ντοστογιέφσκι ξεγλιστρούσαν από το όποιο συγγραφικό σχέδιο, έδειχναν να αποκτούν μια δική τους ελευθερία, αδυνατούσαν να καταπνίξουν τις εσωτερικές αντιφάσεις με τις οποίες τους είχε εμπλουτίσει ο δημιουργός τους. Ο λόγος βεβαίως είναι απλός: ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι υπήρξε βαθιά διχασμένος και το μεγαλείο του ήταν ότι αντί να φοβηθεί αυτή την αντίφαση, κατάφερε και την ενστάλαξε στα λογοτεχνικά του δημιουργήματα.

Ας το πάρουμε αλλιώς: Ένας άλλος από τους μεγάλους σοφούς της εποχής μας, ο κριτικός Τζορτζ Στάινερ, είχε προχωρήσει σε μια άτυπη διαίρεση της ιστορίας του μυθιστορήματος σε δύο βασικές παραδόσεις, με κύριους εκφραστές τους δύο μεγάλους Ρώσους συγγραφείς. Στο περίφημο λοιπόν Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι, το πρώτο του βιβλίο, ο Στάινερ απορρίπτει τη σχετικοποίηση της καλλιτεχνικής αξίας με τη δικαιολογία του γούστου και τοποθετεί τους δύο πεζογράφους αξιολογικά μόνους τους στο ανώτερο επίπεδο συγγραφικής δημιουργίας (όσον αφορά το μυθιστόρημα) στην ιστορία. Εκεί, ισχυρίζεται ότι ο Τολστόι ακολουθεί την επική παράδοση που πηγάζει από τον Όμηρο και ο Ντοστογιέφσκι τη δραματική παράδοση που έχει σαν μέγιστο εμπνευστή τον Σαίξπηρ. Αυτός ο διαχωρισμός του Στάινερ οριοθετεί ολόκληρη την εξέλιξη του μυθιστορήματος σε συνάρτηση με τους δύο σπουδαίους Ρώσους συγγραφείς, εδραιώνοντας την κομβική τους θέση στην παγκόσμια λογοτεχνία.

Είναι όμως η επείγουσα υπαρξιακή του αμεσότητα, και με αυτό εννοώ την ανατριχιαστική του ικανότητα να κεντρίζει τα ουσιαστικότερα ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, τη μεταφυσική του ανησυχία, τη μεγαλοφυή του αντίληψη ως προς τη θεμελιώδη σημασία της μεταφυσικής στην κοινωνία και την πολιτική, που αποτελούν για μένα το πιο αναμφισβήτητο τμήμα του μεγαλείου του. Ο ίδιος ήρθε να αντιταχθεί στον εγελιανό ιδεαλισμό που επικρατούσε στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, διακρίνοντας τις αναπόφευκτες συνέπειες αυτής της φιλοσοφικής θεώρησης για την κοινωνία. Έτσι γεννήθηκαν και οι βασανισμένοι αλλά υπερβατικοί αντιήρωες των μεγάλων του έργων, ο Ρασκόλνικοφ, ο Σταυρόγκιν, ο Μίσκιν, τα αδέρφια Καραμαζόφ. Ορισμένοι εξ’ αυτών έχουν τα προμηθεϊκά χαρακτηριστικά του νιτσεϊκού υπερανθρώπου, δοκιμάζοντας τα όρια της ανθρώπινης ηθικής. Δεν είναι λοιπόν καθόλου παράξενο που ο Ντοστογιέφσκι μαζί με τον Κίρκεγκαρντ και τον Νίτσε θεωρούνται ως πρόγονοι του υπαρξισμού. Αποσπάσματα όπως η παραβολή του Μέγα Ιεροεξεταστή στους Αδερφούς Καραμαζόφ έχουν τέτοια δύναμη που μοιάζουν με ιερά κείμενα για την ανθρώπινη σκέψη. Σαρτρ, Χάιντεγκερ, Φρόιντ, Καμύ και Βίτγκενσταϊν είναι μονάχα μερικοί από όσους επέλεξαν να σχολιάσουν την παραβολή του Μέγα Ιεροεξεταστή, το περίφημο όραμα του Ιβάν Καραμαζόφ το οποίο και διηγείται στον αδερφό του Αλιόσα. Εκεί, ο Ντοστογιέφσκι συνοψίζει την κυρίαρχη θέση που κατέχει το θείο στην ανθρώπινη φύση και τι μπορεί να συνεπάγεται η απουσία του, εξηγεί και προβλέπει την έλευση του ολοκληρωτισμού, εξ’ ου και ο χαρακτηρισμός του ως «προφήτη» από τον Καμύ.

Δεν πιστεύω ότι έχει ιδιαίτερη σημασία να αναλώνεται κανείς σε εμμονές γύρω από το ποιος είναι ο μεγαλύτερος συγγραφέας όλων των εποχών. Εκτός του ότι αυτό είναι μη αποδείξιμο, είναι σαφώς και ανούσιο. Αυτό που ίσως έχει νόημα είναι να αναλογιστεί κανείς κατά πόσο τα έργα των μεγάλων του παρελθόντος διατηρούν την αμεσότητά τους στη σύγχρονη εποχή, αν εξακολουθούν να διαμορφώνουν μυαλά, αισθητήρια όργανα και συνειδήσεις νέων αναγνωστών αιώνες μετά τη συγγραφή τους. Ως ένα βαθμό αυτό είναι ένα ρητορικό ερώτημα, αφού η διαρκής ανάγνωση και συζήτηση των εν λόγω έργων αποδεικνύει τη διαχρονικότητά τους. Αξίζει όμως να σημειώσει κανείς ότι και λόγω θεματικής και λόγω προφανούς μεγαλοφυΐας, ο Ντοστογιέφσκι όχι απλώς παραμένει επίκαιρος διακόσια χρόνια από τη γέννησή του, αλλά και για αιώνες στο μέλλον θα εξακολουθεί να είναι ένας από τους κύριους διαμορφωτές του ανθρώπινου πνεύματος, όσο αυτό κι αν έχει εξελιχθεί.

Εγγραφείτε στο newsletter μας

Κάθε Σάββατο θα λαμβάνετε στο e-mail σας το newsletter του ελc με τις προτάσεις μας για την εβδομάδα!

Podpourri. Ιστορίες που ακούγονται

Ακολουθήστε το ελculture.gr στο Google News

το ελculture σας προσκαλεί σε εκδηλώσεις

ΓΡΑΨΕ ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ ΣΟΥ

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.