Μετά τη σχεδόν πειραματική «Κινέττα», ο Γιώργος Λάνθιμος βρήκε στο πρόσωπο του Ευθύμη Φιλίππου (με τον οποίο έγραψαν μαζί τα σενάρια των τεσσάρων επόμενων ταινιών του) έναν συνεργάτη τόσο κομβικό, που σου δινόταν η αίσθηση ότι όχι μόνο έφτιαξαν από κοινού έναν κόσμο και μια γλώσσα χαρακτηριστικά δική τους (αυτό παραμένει γεγονός αναμφισβήτητο), αλλά και ότι έξω από αυτόν τον κόσμο και αυτήν τη γλώσσα πιθανώς ο Λάνθιμος να δυσκολευόταν να πατήσει τόσο στέρεα.
Μια ταινία που θα μπει στο είδος για να το υπονομεύσει αριστοτεχνικά
Με τον «Κυνόδοντα», τις «Άλπεις», τον «Αστακό» και τον «Θάνατο του Ιερού Ελαφιού», με αυτό που ονομάστηκε κάποτε “weird“, έχουμε να κάνουμε με έναν κινηματογράφο που φιλοδοξούσε να δει τα πράγματα εντελώς διαφορετικά, εντελώς ιδιωματικά, εντελώς
έξω από συμβάσεις και είδη, με έναν κινηματογράφο που φιλοδοξούσε να αποτελέσει την εντελώς δική του πρόταση, τόσο σε επίπεδο αισθητικής όσο και σε επίπεδο ιδεών. Ήταν ταινίες που έφτιαχναν την εντελώς δική τους συνθήκη και μόνο σε αυτήν λογοδοτούσαν, σε αυτήν όφειλαν το μεγαλείο τους, αλλά σε αυτήν όφειλαν και τις ενίοτε αστοχίες τους (όπως, κατ’ εμέ, το τελευταίο μέρος του «Ελαφιού» ή ο τρόπος εξέλιξης της αρχικής ιδέας των «Άλπεων»). Και παρότι όντως υπήρχε το στοιχείο της ειρωνικής αποστασιοποίησης και στις τέσσερις ταινίες, νομίζω ότι κουβαλούσαν εξ ορισμού ένα βάρος, το βάρος των ιδεών τους (βάρος που δεν του προσδίδω καμία αρνητική έννοια, ένα εντελώς ευπρόσδεκτο βάρος), με αποτέλεσμα η όποια προσπάθεια εσωτερικής υπονόμευσής του, είτε να είναι πολύ παροδική για να αλλάξει τον τελικό τόνο και το τελικό ζύγι, είτε να καταντά παράταιρη (ξανά το τελευταίο μέρος του «Ελαφιού»).
Δεν ξέρω λοιπόν, αν θα ακουστεί ως παραδοξολόγημα, αλλά θεωρώ ότι η «Ευνοούμενη» είναι υπό μία έννοια η λιγότερο φιλόδοξη ταινία του Λάνθιμου. Δεν επιχειρεί με αυτήν να μας ξανασυστήσει τον κόσμο από την αρχή, δεν επιχειρεί να μας αποκαλύψει κάποια μεγάλη κρυφή αλήθεια, δεν επιχειρεί να μας εισαγάγει σε ένα εντελώς απροσδόκητο μονοπάτι σκέψεων και συναισθημάτων. Ερχόμενος από πολύ μακριά κι έχοντας διανύσει μεγάλη διαδρομή από τις παλιότερες οπτικές γωνίες του, έχει την αυτοπεποίθηση και νιώθει έτοιμος να βάλει τον εαυτό του στο κέντρο, έχει την αυτοπεποίθηση και νιώθει έτοιμος να κάνει ένα έργο όχι καταρχάς «αλλόκοτο» αλλά καταρχάς «κανονικό». Έχει την αυτοπεποίθηση και νιώθει έτοιμος να χρησιμοποιήσει τα κουστούμια και τα σκηνικά και την πλοκή μιας ταινίας είδους. Έχει την κατακτημένη εμπειρία και την κλάση για να φτιάξει με την «Ευνοούμενη» μια ταινία που θα μπει στο είδος για να το υπονομεύσει αριστοτεχνικά, να το ανανεώσει αριστουργηματικά, να το φρεσκάρει εκθαμβωτικά.
Στο ως τώρα σινεμά του Λάνθιμου, η ελευθερία τόσο του σημείου αφετηρίας όσο και των κατευθύνσεων και των ανατροπών ήταν λίγο – πολύ απόλυτη. Εδώ η ελευθερία, η ανατροπή, ο κλυδωνισμός, η διαφορετικότητα, το ταρακούνημα, το αναποδογύρισμα, η διαφορετική προσέγγιση και ματιά θα πραγματοποιηθούν εντός του πλαισίου της ταινίας είδους. Μέσα στο κέντρο των πραγμάτων ο Λάνθιμος λειτουργεί έκκεντρα τόσο – όσο. Είναι μια άσκηση ισορροπίας στην οποία ανταπεξέρχεται με αδιανόητη μαεστρία. Δεν περιφρονεί το είδος, δεν ασφυκτιά μέσα του, βουτάει εντελώς μέσα του και το χρησιμοποιεί ταχυδακτυλουργικά για να μας το παραδώσει αγνώριστο, για να μας παραδώσει ξανά κάτι εντελώς δικό του, κάτι που έχει ταυτόχρονα την στόφα του κλασσικού και την πνοή του ιδιοφυώς διαφορετικού.
Στα 1708 η Αγγλία που μόλις άρχισε να λέγεται Μεγάλη Βρετανία πολεμά για μια ακόμη φορά με τη Γαλλία. Ο πόλεμος διεξάγεται κάπου στη Γαλλία, πολύ μακριά από το παλάτι στο Λονδίνο. Υπάρχουν και διαδηλώσεις κι αναταραχές κατά του πολέμου και της υψηλής φορολογίας που απαιτείται για να τον συντηρεί. Στην Αγγλία αυτές, αλλά πολύ μακριά από το παλάτι κι αυτές. Δεν θα δούμε ούτε πόλεμο ούτε αναταραχές. Με τα του παλατιού θα ασχοληθούμε. Στο παλάτι η Βασίλισσα Άννα έχει να ασχοληθεί με τα δικά της θέματα. Την ανασφάλειά της όταν βγάζει δημοσίως λόγους. Την ανασφάλειά της για την εξωτερική της εμφάνιση. Την ποδάγρα της από την οποία υποφέρει. Την αλλεργία που έχει στη σοκολάτα, που τόσο όμως της αρέσει και τι να κάνει. Τα θέματα της διακυβερνήσεως του Βασιλείου, τα έχει αφήσει λίγο πολύ στη στενή παιδική της φίλη και ερωμένη, Λαίδη Σάρα. Ή μάλλον εν μέρει τα έχει αφήσει, αφού εν μέρει της τα έχει πάρει εκείνη με τον ένα ή τον άλλον τρόπο. Η Λαίδη Σάρα είναι ένθερμος υποστηρικτής της συνέχισης του πολέμου, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει ότι μπορεί να χάσει σε αυτόν τον σύζυγό της. Το ίδιο και το ένα από τα δύο κόμματα του Κοινοβουλίου, οι Τόρις. Το άλλο κόμμα, οι Ουίγοι, θέλει τη σύναψη ειρήνης και τον τερματισμό της υψηλής φορολογίας.
Η Λαίδη Σάρα είναι η ευνοούμενη της Βασίλισσας. Η ξαδέλφη της, Αμπιγκέιλ, καταφθάνει στο παλάτι βουτηγμένη στις λάσπες, στη φτώχεια και έχοντας εκπέσει εδώ και χρόνια από τον τίτλο ευγενείας της, λόγω χρεών του πατέρα της. Αποδεικνύεται ικανότατη και σύντομα γίνεται η ευνοούμενη της Λαίδης. Σταματά να κοιμάται με άλλους είκοσι υπηρέτες στο ίδιο δωμάτιο και αποκτά δικό της. Αλλά αυτό δεν της φτάνει. Αρχίζει να θέλει κι άλλα. Προσπαθεί να γίνει τώρα αυτή η ευνοούμενη της Βασίλισσας. Ανάμεσα στις τρεις γυναίκες θα πλεχτούν ιστοί επιρροής, εύνοιας που μετατρέπεται σε δυσαρέσκεια και το αντίστροφο, καθώς η Λαίδη Σάρα και η Αμπιγκέιλ θα κάνουν ό,τι μπορούν για να κερδίσουν την τελική εύνοια της Βασίλισσας. Της Βασίλισσας, η οποία έχει τη μεγαλύτερη εύνοια απ’ όλες. Την εύνοια του βασιλικού αίματος. Την εύνοια του να σε υπηρετούν όλοι, την εύνοια του να πασχίζουν όλοι για να κερδίσουν την εύνοιά σου.
Αν το δούμε εντελώς σχηματικά, η Αμπιγκέιλ είναι η μάλλον χειρότερη από τις τρεις. Δεν διστάζει να στραφεί εναντίον της γυναίκας που αρχικά την ευνόησε, ενώ όλη της η σχέση με τη Βασίλισσα στηρίζεται στο ψέμα, την κολακεία και την ανάγκη να εξυπηρετήσει την προσωπική της ατζέντα. Αντίθετα η Λαίδη Σάρα, ναι μεν εξυπηρετεί κι εκείνη τη δική της ατζέντα, αλλά ταυτόχρονα φαίνεται να έχει και αυθεντικά συναισθήματα τρυφερότητας απέναντι στη Βασίλισσα. Ωστόσο η Σάρα έχει ζήσει μια ζωή στον πλούτο, τους τίτλους και τη δύναμη, ενώ η Αμπιγκέιλ έχει γνωρίσει την πλευρά της ζωής που ζει ένας άνθρωπος όταν είναι φτωχός – πολύ περισσότερο μια γυναίκα όταν είναι φτωχή: δεν είναι μια ωραία πλευρά.
Στην «Ευνοούμενη» οι γυναίκες είναι πολυσύνθετες προσωπικότητες και οι άντρες υποχείριά τους, μαριονέτες τους, απλοί κομπάρσοι, μεγάλα, δυνατά αλλά κατά βάθος εντελώς αδύναμα παιδιά. Οι άντρες διασκεδάζουν βάζοντας τις πάπιες τους να κάνουν αγώνες ταχύτητας ή πετώντας φρούτα σε έναν άλλον άντρα, ολόγυμνο, μη φορώντας τίποτα άλλο παρά τη γελοία περούκα του στο κεφάλι, το γελοίο μέικ απ του στο πρόσωπο και κρατώντας με τα χέρια τα γεννητικά του όργανα.
Η Ολίβια Κόλμαν γίνεται με διαφορά ο πιο ανθρώπινος ήρωας στη φιλμογραφία του Λάνθιμου
Τα γεννητικά όργανα των ανδρών είναι ένα αστείο στην «Ευνοούμενη», τα γεννητικά όργανα είναι πάντα σε ένα χέρι, είτε είναι αυτό του άντρα που του πετάνε φρούτα, είτε είναι αυτό στο χέρι ενός άντρα στην άμαξα που πρωτοπηγαίνει την Αμπιγκέιλ στο παλάτι, είτε είναι στο χέρι της ίδιας της Αμπιγκέιλ το όργανο του άντρα που παντρεύτηκε για να πάρει τους τίτλους του και τα λεφτά του. Τον ικανοποιεί με το χέρι την πρώτη νύχτα του γάμου, ενώ μηχανορραφεί φωναχτά εναντίον της Σάρα. Στις σχέσεις των δύο φύλων δεν παραγνωρίζεται το γεγονός της δυνατότητας ακόμη και του βιασμού, ωστόσο οι γυναίκες είναι οι ψυχικά και πνευματικά ισχυρότερες. Εκείνες ελέγχουν τα πράγματα, εκείνες αποφασίζουν τι θα τις πειράξει κι αν θα τις πειράξει. Στις ανταγωνιστικές σχέσεις των γυναικών για την εξουσία, ακόμη κι αν αυτές κάνουν πράγματα δυσάρεστα, η έμφαση δίνεται περισσότερο στο πόσο πολύ πιο λεπτές και στρατηγικές είναι οι μέθοδοι που χρησιμοποιούν για να χειριστούν πρόσωπα και καταστάσεις (σε αντίθεση π.χ. με κατά μέτωπο αντρικές καφρίλες), παρά στο ηθικό σκέλος. Οι γυναίκες μπορεί να μην είναι καθόλου άγιες στην «Ευνοούμενη», είναι όμως άνθρωποι, άνθρωποι δυνατοί, άνθρωποι έξυπνοι, χαρακτήρες ολοκληρωμένοι, και υπ’ αυτήν την έννοια η «Ευνοούμενη» είναι μια επιστολή θαυμασμού προς τη δύναμη του γυναικείου φύλου.
Δε θα δούμε ποτέ γεννητικά όργανα στην ταινία, γυναικεία ή ανδρικά. Θα δούμε όμως σε μια καθοριστική σκηνή τη Βασίλισσα να πιάνει από τα μαλλιά μια από τις δύο ευνοούμενές της και να της ζητά να της τρίψει τα πόδια. Η κίνηση που κάνει η κάμερα ζουμάροντας στο πρόσωπο της ευνοούμενης που πηγαίνει μπρος πίσω, είναι σαν η Βασίλισσα να έχει βγάλει τον φαλλό της και να τον χρησιμοποιεί απέναντι στην ευνοούμενη της τιμωρητικά, απαξιωτικά, και αυτή να την ικανοποιεί, όχι σε φάση αμοιβαίας θέλησης, αλλά σε φάση ταπείνωσης, σε φάση επιβολής ισχύος. Είχαμε μιλήσει και με αφορμή τον «Αστακό» για τον κεντρικό ρόλο που παίζουν οι πάσης φύσεως προσομοιώσεις ήδη από την «Κινέττα» στο σινεμά του Λάνθιμου.
Η Βασίλισσα από την άλλη μπορεί να έχει όλη την εύνοια του κόσμου, αλλά σε ένα τελείως σημαντικό πεδίο κάθε άλλο παρά την εύνοια της τύχης είχε, η Βασίλισσα μπορεί να κυβερνά μια χώρα, αλλά κανείς άνθρωπος δεν μπορεί να κυβερνά τη φύση: έχει χάσει ούτε ένα, ούτε δύο, αλλά δεκαεπτά παιδιά. Στη θέση τους έχει δεκαεπτά κουνέλια τα οποία αποκαλεί παιδιά της. Η Ολίβια Κόλμαν που την υποδύεται, γίνεται με διαφορά ο πιο ανθρώπινος ήρωας στη φιλμογραφία του Λάνθιμου και η απόγνωση στο βλέμμα της είναι στοιχειωτική και ανυπονόμευτη επιτέλους από οποιαδήποτε ειρωνική αποστασιοποίηση. Πλησιάζοντας πιο κοντά στο κέντρο των πραγμάτων, ο Λάνθιμος ρίχνει και δικούς του τοίχους κι ανοίγεται περισσότερο στους ανθρώπους. Δίπλα στην Κόλμαν, ρεσιτάλ ερμηνείας δίνει και η Έμα Στόουν, ενώ η παλιά γνώριμη του Λάνθιμου, Ρέιτσελ Βάις, συμπληρώνει τις τρεις μεγάλες γυναικείες ερμηνείες, που δεν γινόταν παρά να ανταμειφθούν με ένα σωρό άλλα βραβεία και με υποψηφιότητες για όσκαρ και διόλου απίθανο κάποιες απ’ αυτές και με όσκαρ.
Οι δικές τους είναι μόνο τρεις από τις δέκα συνολικά υποψηφιότητες. Ο Γιώργος Μαυροψαρίδης στο μοντάζ παίζει την ταινία στα δάκτυλά του, τα κοστούμια, τα σκηνικά και η φωτογραφία συνθέτουν την εικαστική πανδαισία, η μουσική δεν είναι υποψήφια μόνο και μόνο επειδή ο Λάνθιμος χρησιμοποιεί κλασικά κομμάτια κι έναν Έλτον Τζον στο φινάλε (και η διαφορά από την απόλυτη λειτουργικότητα της έλλειψης μουσικής στην ελληνική περίοδο του Λάνθιμου, στη σταδιακή χρήση και απόλυτη λειτουργικότητα της ενσωμάτωσης της μουσικής στη διεθνή του περίοδο, λέει πολλά για την εξέλιξή του, την προσαρμοστικότητά του, το ταλέντο του), απ’ το σενάριο των Ντέμπορα Ντέιβις και Τόνι Μακναμάρα δεν περισσεύει λέξη και δεν λείπει λέξη, με τη βοήθεια όλων αυτών των συνεργατών, ο Γιώργος Λάνθιμος παραδίδει ακριβώς την ταινία που οραματίστηκε, αποδεικνύοντας σε όσους είχαν αμφισβητήσει το μέγεθός του, ότι πράγματι δεν ήταν αυτό που είχε φανεί ως τώρα, αλλά είναι ακόμη μεγαλύτερο.
«Η Ευνοούμενη» είναι μια από τις εξαιρετικά σπάνιες εκείνες περιπτώσεις ταινιών που δεν βρίσκεις μέσα της ούτε μια λάθος νότα, ούτε ένα λάθος σημείο στίξης. Αν άλλες ταινίες του Λάνθιμου σάς ενθουσίασαν, αυτή θα σας ενθουσιάσει επίσης. Αν άλλες ταινίες του Λάνθιμου δεν ήταν του γούστου σας, αυτή δεν γίνεται να μην είναι. Δεν βλέπω πώς γίνεται να μην είναι. Εκτός κι αν πάτε σινεμά μια φορά τα πέντε χρόνια, εκτός κι αν θα πάτε να το δείτε για να νιώσετε περήφανοι για τον συμπατριώτη μας.
