Μια σύγχρονη ιστορία για έναν Έλληνα που παίρνει το πλοίο από τη Μυτιλήνη για το Άϊβαλί με πλούσιες διηγήσεις από το παρελθόν, μνήμες, αναμνήσεις νοσταλγικές και άλλες σπαρακτικές, που συνθέτουν ένα μοναδικό μωσαϊκό αφήγησης που εύκολα δεν προσπερνάς. Δύο αδελφές στεριές που τόσα ανάμεσά τους να τους χωρίζουν και άλλα τόσα να γίνονται ένα κοινό πεπρωμένο. Εκεί στα υδάτινα σύνορα, ανάμεσα στη Λέσβο και το Άϊβαλί θα συναντηθούν με μαεστρία από το πενάκι του Soloúp τέσσερις διαφορετικές ιστορίες. Τέσσερις Αιβαλιώτες διηγούνται, τρεις Έλληνες και ένας Τούρκος: Φώτης Κόντογλου, Ηλίας Βενέζης, Αγάπη-Βενέζη-Μολυβιάτη και Αχμέτ Γιορουλμάζ. Άνθρωποι που έζησαν την κόλαση και τον παράδεισο μαζί στο πανέμορφο Μοσχονήσι και στις Κυδωνιές, στην Cunda και στο Ayvalik.
«Τέτοια ευφροσύνη αισθάνεται ο άνθρωπος που μπαίνει σε τούτο το μέρος, ώστε αν πει πως ο Παράδεισος δε θα’ ναι ομορφότερος, δε λέγει κανένα ψέμα». Φώτης Κόντογλου
Με ζωντάνια, ευαισθησία, και μια βαθιά προσωπική βουτιά στο υποσυνείδητο ο Soloúp παραδίδει ένα επικό graphic novel, το «Άϊβαλί», μια σπουδαία, πολυεπίπεδη ιστορία που όσο και αν φαντάζει περίπλοκη, οι απλές εικόνες του ταλαντούχου Soloup καταφέρνουν να την ξεδιπλώσουν και να μας την παραδώσουν προς απόλαυση. Οι φιγούρες του Soloúp συναντούν τις μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν εκείνες τις άλλοτε ξέγνοιαστες και άλλοτε σπαρακτικές ημέρες μέσα από ένα ταξίδι που ξεκίνησε το 2011, μια πρώτη έκδοση με περισσότερα από 5.000 αντίτυπα, μια μεγάλη έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη το 2015, μεταφράσεις στην τουρκική γλώσσα, ταξίδια στην Αμερική και σε ολόκληρο τον κόσμο για να συναντήσουν και να μιλήσουν με τους απογόνους των τότε ξεριζωμένων, με όσους άκουσαν την ιστορία άλλοτε σαν παραμύθι λίγο πριν τον ύπνο και άλλοτε στα ψιθυριστά σαν εφιάλτης, διάβασαν και μελέτησαν εκείνη τη σκοτεινή περίοδο και σήμερα, επανεκδίδεται σε μια επετειακή, επαυξημένη έκδοση.
Ο Soloúp με αυτό το βιβλίο αφηγείται όχι μία αλλά πολλές ιστορίες, ξεδιπλώνοντας το αόρατο νήμα που δένει τις ζωές των ανθρώπων. Μία εξαίρετη σύνθεση λόγου και εικόνας, που μας μεταφέρει το αφήγημα της Μικρασιατικής Καταστροφής ενώ ταυτόχρονα, καταφέρνει να γεφυρώσει το τότε με το τώρα, το παρελθόν με το παρόν, και να διανοίξει δρόμους εξοικείωσης της νέας γενιάς με ιστορικά γεγονότα αλλά και σημαντικές ελληνικές φυσιογνωμίες της ελληνικής παράδοσης και λογοτεχνίας με ζωντανό και παραστατικό τρόπο Ένα βιβλίο που δεν αφήνει κανέναν ασυγκίνητο.
Και με αφορμή την νέα επετειακή έκδοση του βιβλίου Άϊβαλί που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κέδρος, με εισαγωγικό σημείωμα από τον Bruce Clark, συγγραφέα του βιβλίου Δύο φορές ξένος μιλήσαμε μαζί του.
Γνωρίζω ότι έχετε καταγωγή από τη Μικρασία. Ήταν αυτός ο λόγος, το κίνητρο για να δημιουργήσετε αυτό το έργο;
Και οι δυο παππούδες και οι δυο γιαγιάδες μου γεννήθηκαν στη Μικρασία. Σίγουρα λοιπόν συνέβαλε καθοριστικά η καταγωγή μου. Αλλά δεν ήταν αυτό το αρχικό κίνητρο. Η απαρχή της δημιουργίας του graphic novel υπήρξε ένα πραγματικό μονοήμερο ταξίδι στο Αϊβαλί. Η έκπληξη και το σοκ που ένιωσα όταν βρέθηκα εκεί, μπροστά σ’ αυτά τα πανέμορφα σπίτια με τα σαχνισιά που έχτισαν οι Έλληνες πριν το ’22 και που τα κατοίκησαν στη συνέχεια Τουρκοκρητικοί με την ανταλλαγή των πληθυσμών σύμφωνα με τη συνθήκη της Λοζάνης. Σπίτια που στέγασαν έτσι, από τα καπρίτσια της ιστορίας αλλά και τις σκληρές επιλογές της πολιτικής, των στρατηγών και της διπλωματίας, δυο πολιτισμούς και δυο θρησκείες, ερήμην της θέλησης των απλών ανθρώπων που έζησαν σε αυτά. Οι σκέψεις για τον πόνο των ανθρώπων που κρύβουν αυτά τα σπίτια ήταν το αρχικό κίνητρο. Στη συνέχεια βέβαια, καθώς προχωρούσα στη γραφή του σεναρίου, με επισκέπτονταν όλο και πιο συχνά οι αφηγήσεις της γιαγιάς μου της Μαρίας για την καταστροφή και την προσωπική της ιστορία στο λιμάνι της Σμύρνης. Και κοντά στις ιστορίες της γιαγιάς, άρχισαν ν’ ανασύρονται σιγά σιγά και άλλες παιδικές μνήμες από τις μικρασιάτικες συνήθειες της οικογένειας, τις κουβέντες των μεγάλων για τις ρίζες μας, τις γεύσεις και τις μυρουδιές απ’ τις σμυρναίικες συνταγές.
Εκτός από το ιστορικό πλαίσιο υπάρχει έντονο το προσωπικό στοιχείο. Πού βρίσκονται τα όρια ανάμεσα στην ιστορία και την προσωπική «κατάθεση»;
Τα όρια όπως σας τα περιέγραψα, είναι αρκετά ασαφή. Η Ιστορία που διαβάζουμε στα βιβλία και οι μικρο-ιστορίες που άκουγα κυρίως από τις γιαγιάδες μου, στο μυαλό μου αναγκαστικά έγιναν ένα. Η μεγάλη Ιστορία του ’22 δηλαδή που έχουμε όλοι κατά νου, με τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες της Σμύρνης που καίγεται, τη συνθήκη της Λοζάνης, φορτίστηκε και χρωματίστηκε απ’ τις αφηγήσεις των δικών μου. Στο graphic novel «Άϊβαλί» όταν κυκλοφόρησε το 2014 από τις εκδόσεις Κέδρος, εμφανίζονταν έτσι και οι δυο πτυχές της Ιστορίας. Η μεγάλη, των βιβλίων και της έρευνας, και η μικρή, των καθημερινών ανθρώπων και των προσωπικών βιωμάτων τους. Oπως καταλαβαίνετε λοιπόν, μόνο τυχαία δεν ήταν η επιλογή των αποσπασμάτων που ενσωματώθηκαν στο graphic novel και που προέρχονται από λογοτεχνικά κείμενα των Φώτη Κόντογλου, Ηλία Βενέζη, Αγάπης Βενέζη-Μολυβιάτη και Αχμέτ Γιορουλμάζ. Όλες οι εμβόλιμες ιστορίες έχουν ακριβώς αυτό το στοιχείο της προσωπικής ιστορίας, της υποκειμενικής ματιάς και της μαρτυρίας. Δεν σταματά όμως εκεί το «Αϊβαλί», δηλαδή στο μεγάλο ιστορικό πλαίσιο από τη μια και το συναίσθημα των μαρτυριών από την άλλη. Υπάρχει ανάμεσα σε αυτά και μια ευρύτερη πολιτική διερώτηση. Μια προσπάθεια αναζήτησης απαντήσεων σε θεμελιώδη ερωτήματα που γέννησε εκείνος ο πόλεμος για τη μισαλλοδοξία, τον φανατισμό, το μίσος αλλά και τη συνύπαρξη, την αλληλεγγύη. Ερωτήματα που δυστυχώς παραμένουν επίκαιρα.
Γνωρίζω από όλα όσα διάβασα την πολύχρονη και κοπιαστική έρευνα που έχετε κάνει προκειμένου να δημιουργήσετε αυτό το επικό για μένα graphic novel. Ποια η πρωταρχική και ίσως σιωπηρή κινητήριος δύναμή σας που ακόμα και στα δύσκολα δεν σας επέτρεπε να σταματήσετε;
Σας ανέφερα ήδη την πρώτη μου εμπειρία στο σημερινό Αϊβαλί. Τα ελληνικά σπίτια που κατοικούνται σήμερα από απογόνους ανταλλαγμένων Τουρκοκρητικών, η κρητική λαλιά και οι μαντινάδες που την ακούς ακόμα και σήμερα στο Μοσχονήσι, τα αναγνώσματα απ’ το «Αϊβαλί η πατρίδα μου» του Κόντογλου που είχα μαζί μου στο ταξίδι, οι μνήμες απ’ τις αφηγήσεις των γιαγιάδων μου… Όλα αυτά μαζί ήταν ένα πολύ δυνατό κοκτέιλ που με ωθούσε να φαντάζομαι -σχεδόν μεταφυσικά- ανθρώπους να τρέχουν με απόγνωση στα σοκάκια του Αϊβαλιού για να σωθούν και στη συνέχεια να βιώνουν την απώλεια και τον ευτελισμό που βιώνουν οι πρόσφυγες κάθε θρησκείας και κάθε ράτσας. Ένας ευτελισμός που σαν ηφαίστειο εν υπνώσει, μπορεί να ενεργοποιηθεί ανά πάσα στιγμή, όπως συμβαίνει δυστυχώς με τις προσφυγικές ροές στη Μεσόγειο προερχόμενες από την Ασία και την Αφρική αλλά και σήμερα στην Ουκρανία. Ο ευτελισμός, η μισαλλοδοξία, ο πόλεμος δεν είναι δυστυχώς ποτέ μακριά. Για ένα μήνα λοιπόν μετά το μονοήμερο ταξίδι μου, δεν μπορούσα να ηρεμήσω. Και γέμιζε θυμάμαι το κομοδίνο μου από βιβλία σχετικά και σημειώσεις, μέχρι που πήρα τελικά την απόφαση ν’ ασχοληθώ πιο συγκροτημένα με όλα αυτά, φτιάχνοντας το «Άϊβαλί».
Μιλήστε μας λίγο για το εύρημα τις συνομιλίας, του διαλόγου με κείμενα του Κόντογλου, του Βενέζη και του Γιορουλμάζ. Φόρος τιμής ή εύρημα για μια ολοκληρωμένη λογοτεχνική και ιστορική αποτύπωση;
Οδηγήθηκα στους τέσσερις συγγραφείς του βιβλίου μετά από πολλά διαβάσματα. Δοκίμια, για την ιστορία, μελέτες, μαρτυρίες, λογοτεχνικά βιβλία που μιλούσαν για την καταστροφή, την προσφυγιά και την ανταλλαγή των πληθυσμών, τόσο από την πλευρά των Ελλήνων όσο και των Τούρκων. Με ενδιέφερε να εντάξω τις προσωπικές τραγικές εμπειρίες των ανθρώπων που έζησαν αυτόν τον όλεθρο. Όμως αντί για τη Σωτηρίου, τον Δούκα, τον Πολίτη ή όποιον άλλο συγγραφέα, επέλεξα κάποιους που έζησαν κι έγραψαν για το Αϊβαλί/ Αϊβαλίκ και από τις δυο πλευρές. Κάπως έτσι έφτασα να συμπεριλάβω τα συγκεκριμένα κείμενα. Και στη συνέχεια προσπάθησα να μπουν σε σειρά με τέτοιο τρόπο – σαν σε πρελούδιο και τρίφωνη φούγκα- ώστε η μια ιστορία να συνδιαλέγεται με την άλλη διαμορφώνοντας μια νέα, σύγχρονη αφήγηση.
Τι αλήθεια σημαίνει για εσάς η έννοια «πατρίδα»;
Πατρίδα είναι οι παιδικές μας μνήμες. Οι σκέψεις και τα συναισθήματα που μας συνδέουν με γονείς, παππούδες και γιαγιάδες. Ιστορίες του τόπου που γεννηθήκαμε. Μυρουδιές, γεύσεις, επέτειοι και γιορτές, ανέκδοτα και παιχνίδια με φίλους, οι πρώτοι μας έρωτες. Η πατρίδα είναι κάτι που αγαπάμε γιατί είμαστε εμείς. Η γλώσσα και ο πολιτισμός μας. Όμως όλοι οι άνθρωποι έχουν πατρίδα, δεν πρέπει να το ξεχνάμε αυτό. Δεν έχουμε εμείς μόνο την «καλύτερη πατρίδα». Όλοι οι άνθρωποι βιώνουν την πατρίδα τους ως την «καλύτερη» γιατί είναι ο τρόπος που αισθάνονται και σκέφτονται. Είναι το σπίτι τους. Πρέπει λοιπόν να σεβόμαστε και την αγάπη των «άλλων» για την δική τους πατρίδα. Όπως κάνουμε δηλαδή όταν βρεθούμε σε μια ξένη χώρα ως τουρίστες και χαιρόμαστε με τα επιτεύγματά της, με τις μαγειρικές, τα αξιοθέατα και τα μουσεία της. Κάθε λαός είναι προικισμένος. Αν αγαπάμε λοιπόν την πατρίδα μας, πρέπει να δεχόμαστε ως αυτονόητη την ανάγκη όλων των λαών, όποιοι και αν είναι αυτοί, να μπορούν να κάνουν το ίδιο με τη δική τους. Αυτή η αγάπη όλων για τις δικές τους μνήμες, γλώσσα, συνήθειες είναι κάτι που θα πρέπει να μας συνδέει, όχι να μας χωρίζει. Δεν θα έπρεπε να χωράει η μισαλλοδοξία ή ο θρησκευτικός φανατισμός σε αυτά τα πράγματα.
«Μια εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις», θα γράψει ο Μπρους Κλαρκ για εσάς στον πρόλογο του βιβλίου. Ποια κατά τη γνώμη σας η ιδιότητα της εικόνας που την καθιστά πιο ισχυρή σε νοήματα από τις λέξεις;
Σίγουρα η εικόνα είναι μια άλλη παράλληλη και ίσως πιο πλούσια γλώσσα συνειρμών και σημαινομένων. Στον τρόπο που στήνω τις ιστορίες μου, προσπαθώ πολύ συνειδητά να δοκιμάζω και να πειραματίζομαι συνδυάζοντας τα κείμενα με συγκεκριμένες εικόνες. Μια κατάλληλη τέτοια σύνθετη αφήγηση, μπορεί να λειτουργεί πολλαπλασιαστικά για τις σκέψεις και τα συναισθήματα που φτάνουν στον αναγνώστη, διαμορφώνοντας κάτι πολύ περισσότερο από το απλό άθροισμα των δύο γλωσσών.
Κάθε φορά που διαβάζω ένα κόμικ που καταπιάνεται με μια ιστορική αλήθεια, σκέφτομαι πόσο πραγματικά υπέροχο θα ήταν να διδασκόμασταν την ιστορία ως παιδιά μέσα από graphic novels. Ποια η γνώμη σας; Θα ήταν αποτελεσματικό πιστεύτε κάτι τέτοιο;
Ξέρετε από πόσους εκπαιδευτικούς έχω ακούσει αυτό το πράγμα, με αφορμή τόσο το «21- Η μάχη της πλατείας» των εκδόσεων Ίκαρος- ένα graphic novel που μιλάει με μια άλλη γλώσσα για την Επανάσταση του 1821- αλλά και για το «Άϊβαλί»; Το να διδάσκονται δηλαδή αυτά τα βιβλία βοηθητικά στις αίθουσες του γυμνασίου και του λυκείου. Το έχω δει και στην πράξη σε πάρα πολλά σχολεία αλλά και πανεπιστήμια που κατά καιρούς με καλούν για παρουσιάσεις και διαλέξεις. Το πώς δηλαδή αντιδρούν οι νέοι άνθρωποι και πώς πιάνουν το νήμα της επικοινωνίας μέσω της συζήτησης και των συναισθημάτων που γενούν οι εικόνες. Σχεδόν από την εμφάνισή τους στα τέλη του προπερασμένου αιώνα, τα κόμικς συνδέθηκαν και με ένα νεανικό κοινό, βέβαια κάποιες φορές τότε και με αρνητική χροιά. Όμως στις μέρες μας που υπάρχει σημαντική άνθηση του μέσου και εκδίδονται διαρκώς νέες δουλειές, τα κόμικς και ειδικότερα η φόρμα των graphic novels όχι μόνο έχουν απενοχοποιηθεί από τους ενήλικες αλλά γίνονται και γέφυρα επικοινωνίας με τις νεότερες γενιές. Ανάμεσα δηλαδή σε εκπαιδευτικούς και σπουδαστές αλλά και ανάμεσα σε γονείς και παιδιά.
Εισαγωγικό σημείωμα: Bruce Clark
Γραμματοσειρά του σύγχρονου αφηγητή και τίτλοι των κεφαλαίων στο βυζαντινότροπο ύφος του Κόντογλου: Παυλίνα Καλλίδου
Προσαρμογή διαλόγων στην κρητική λαλιά: Κωστής Κεφαλάκης
Φιλική συμμετοχή στο γλωσσάρι: Νίκος Πλατής
Βραβείο: Βραβείο «COUP DE COEUR» των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στη Γαλλία
Ελληνικά Βραβεία Κόμικς 2015 – Βραβείο καλύτερου Κόμικ – Βραβείο καλύτερου Σεναρίου
