Ζούμε στιγμές ιστορικής σημασίας σε καιρούς απόλυτης φασαρίας, αταξίας και αποδιοργάνωσης. Οτιδήποτε μπορεί να έμοιαζε γνώριμο, δεν μοιάζει πια, καθετί καινούριο φαίνεται τρομακτικό. Τη στιγμή που νομίζεις πως κάνεις ένα βήμα μπροστά, έχεις κάνει ήδη δέκα πίσω, χωρίς να το καταλάβεις και εκείνη την ώρα που νιώθεις ασφαλής, δεν είσαι πια. Η βία έχει εγκατασταθεί παντού, για τα καλά, βρίσκει χώρο στην οικονομική ανέχεια, στην αδυναμία των πολλών και στα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα των λίγων, εκτρέφεται, ορθώνεται και χτυπά. Με λύσσα.
Η ματιά του σκηνοθέτη Άρη Μπινιάρη είναι πάντα πολιτική, ορίζεται από τον ζόφο γύρω μας και τροφοδοτείται από τα απολυταρχικά καθεστώτα του χθες και του σήμερα. Ο δογματισμός, η απολυταρχία, ο φασισμός και ο ναζισμός είναι ζητήματα που αφορούν τον Άρη Μπινιάρη και στις παραστάσεις του τραβά εύστοχες αναλογίες εικόνων του πρόσφατου παρελθόντος που μοιάζουν επικίνδυνα με όσα συμβαίνουν γύρω μας καθημερινά. Το Ύψωμα 731, η Φάρμα των Ζώων και τώρα η Άνοδος του Αρτούρο Ούι είναι μόνο λίγα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα των παραστάσεων του σκηνοθέτη με πολιτικό πρόσημο.
Με αφορμή την παράσταση που σκηνοθετεί στο νέο Θέατρο ARK, ο Άρης Μπινιάρης, μαζί με τις δύο γυναίκες ηθοποιούς του θιάσου, τη Μαρία Παρασύρη και την Αλεξία Σαπρανίδου, μιλούν στο ελc για το πολιτικό θέατρο του Μπρεχτ, για φασίζοντα καθεστώτα και τη σύνδεσή τους με τον καπιταλισμό, για τους αδύναμους και τους δυνατούς, για αυτή την εποχή βίας και την ανάγκη αντίστασης απέναντι σε αυτή και τη σκοτεινιά της.
μια πασαρέλα που ξεφεύγει από την ψευδαίσθηση
Ο Άρης Μπινιάρης παραθέτει τα θέματα που απασχολούν το θέατρό του και εξηγεί πώς δημιουργήθηκε η θεατρική αυτή πασαρέλα με έμπνευση από το μηχάνημα ανύψωσης εμπορευμάτων που συναντά κανείς στα λιμάνια.
Άρης Μπινιάρης: Από το Θείο τραγί του Γ. Σκαρίμπα, το 2011, έθεσα στην ουσία την ατζέντα με τις θεματικές που θα με απασχολούσαν δραματουργικά τα επόμενα χρόνια. Ο ολοκληρωτικός τρόπος σκέψης, ο δογματισμός, η απολυταρχία και όλα τα κλειστά και μονωμένα συστήματα, που δεν συνδιαλέγονται και αντιλαμβάνονται τη διαφορετικότητα ως εχθρικό, είναι στοιχεία που με απασχολούν σε πολλά επίπεδα: κοινωνικό, πολιτικό, ψυχικό, οικογενειακό.
Ο Μπρεχτ επιχειρεί να στήσει αυτήν την αλληγορία τοποθετώντας τη δράση του έργου στο γκανγκστερικό περιβάλλον του Σικάγο την εποχή της μεγάλης οικονομικής κρίσης που ακολούθησε το Κραχ του 1929 και αντιστοιχεί πρόσωπα από τον πολιτικό κόσμο των ναζιστών με πρόσωπα από τον υπόκοσμο του Σικάγο. Με αυτή την αντιστοίχιση επιτυγχάνει την άμεση σύνδεση των ναζιστών με ένα σύστημα διαφθοράς, διαπλεκόμενων συμφερόντων, αξιακού εκφυλισμού και εγκληματικών πρακτικών. Και δεν σταματάει εκεί αλλά προχωράει ένα βήμα παραπέρα, καθώς αποτολμά και τη γελοιοποίηση, τον εξευτελισμό των μεγάλων αυτών πολιτικών εγκληματιών βασισμένος στην πεποίθηση πως:
«…Οι μεγάλοι πολιτικοί εγκληματίες πρέπει να εξευτελιστούν πέρα για πέρα και κατά προτίμηση με τη γελοιοποίηση. Γιατί δεν είναι κατ’ αρχήν μεγάλοι πολιτικοί εγκληματίες, αλλά εκτελεστές μεγάλων πολιτικών εγκλημάτων, πράγμα που είναι τελείως διαφορετικό».
Ο χώρος δεν προϋπήρχε ως θεατρικός. Με τον σκηνογράφο της παράστασης Πάρι Μέξη είχαμε τη δυνατότητα να τοποθετήσουμε σκηνή και θεατές όπου εμείς θέλαμε. Η θεατρική αυτή πασαρέλα, που στην πραγματικότητα είναι ένα μηχάνημα ανύψωσης εμπορευμάτων, που υπάρχει σε προβλήτες λιμανιού, ήταν το πρώτο στοιχείο στο οποίο καταλήξαμε και ήταν αυτό που καθόρισε και το πού θα βρίσκονται και οι θέσεις των θεατών. Με τη χειρονομία αυτή, ο θεατής παρακολουθεί την παράσταση με φόντο τους θεατές της απέναντι πλευράς. Με τη συνθήκη αυτή, αποφεύγουμε σε μεγάλο βαθμό, τα σκηνικά δρώμενα να λειτουργούν ιλουζιονιστικά, ενώ ταυτόχρονα κατορθώνουμε να δημιουργείται η απαραίτητη απόσταση μεταξύ θεατή και παράστασης, με στόχο να ενεργοποιηθεί η κριτική του σκέψη.
ο φασισμός ως γέννημα και θρέμμα του καπιταλισμού
Ρωτώ τις δύο ηθοποιούς που βλέπουν τα κοινά σημεία των δύο εννοιών, του φασισμού και του καπιταλισμού. Οι απαντήσεις που παίρνω έχουν ως κοινό σημείο τον προβληματικό μηχανισμό που εκκινεί από τον καπιταλισμό και γεννά τον φασισμό.
Μαρία Παρασύρη: Ο φασισμός είναι προϊόν της οικονομικής κρίσης του καπιταλισμού. Σε τέτοιες περιόδους οικονομικής και κοινωνικής κρίσης εμφανίζονται τα φασιστικά κινήματα που εκμεταλλεύονται την ανασφάλεια που προκαλεί η κρίση προωθώντας μια ιδεολογία που στηρίζεται στην ξενοφοβία και τον ακραίο εθνικισμό. Η ειρωνεία είναι ότι παρόλο που τα μεσαία στρώματα στηρίζουν τον φασισμό, τέτοια κινήματα εμφανίζονται σε πλήρη ταύτιση με τα συμφέροντα των ισχυρών και μόνο.
Είναι ένας από τους στόχους του θεάτρου του Μπρεχτ. Να εξηγήσει τη στενή σχέση του φασισμού με τον καπιταλιστικό κόσμο. Στην Άνοδο του Αρτούρο Ούι αναδεικνύει τη διαφθορά όλων των εκπροσώπων της κοινωνίας. Μεγαλέμποροι λαχανικών που αποτελούν το τραστ του κουνουπιδιού δωροδοκούν την πολιτική εξουσία, εξαγοράζουν μικρές επιχειρήσεις και συνεργάζονται στενά με τη συμμορία του Ούι. Ο γκάνγκστερ Ούι απειλεί, δολοφονεί, πυρπολεί αποθήκες και σπέρνει παντού τρόμο. Τα διαπλεκόμενα συμφέροντα, οι οικονομικές δοσοληψίες τα ψέματα και οι προδοσίες εγκαθιδρύουν μια νέα εποχή βίας που δεν προέκυψε τυχαία αλλά με ευθύνη όλων.
Αλεξία Σαπρανίδου: Ο Μπρεχτ είναι ένας κατεξοχήν πολιτικός συγγραφέας. Ως εκ τούτου, οι θεματικές του έχουν να κάνουν άμεσα με τους μηχανισμούς εκείνους που επιτρέπουν στην αδικία, στη διαφθορά, στις κοινωνικοπολιτικές παθογένειες και στις απολυταρχικές ιδεολογίες να επικρατήσουν. Ένας από τους μηχανισμούς αυτούς είναι και ο καπιταλισμός. Ειδικά στο έργο Η άνοδος του Αρτούρο Ούι, η σύνδεση του καπιταλισμού με τον φασισμό είναι ξεκάθαρη από τη στιγμή που οικονομικά συμφέροντα και οικονομικές δοσοληψίες και διαπλοκές επιτρέπουν στον φασισμό να επικρατήσει.
Ο φασισμός και ο καπιταλισμός είναι δύο έννοιες με τεράστιες αναλύσεις. Θα κρυφτώ μέσα στον ελεύθερο κόσμο των μαθηματικών και θα σου πω ότι μου μοιάζουν με δύο τεμνόμενες ευθείες που σχεδόν από λάθος φαινομενικά ήταν παράλληλες στην αρχή, στην ουσία όμως τέμνονται.
η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται αλλά συχνά κάνει ομοιοκαταληξία
Η ηθοποιός Μαρία Παρασύρη χρησιμοποιεί αυτή τη φράση ως απάντηση στην ερώτηση αν η ιστορία κάνει κύκλους.
Μαρία Παρασύρη: Μου αρέσει αυτή η φράση. Την αποδίδουν στον Μαρκ Τουέιν. Δεν ξέρω. Σίγουρα ξεχνάμε εύκολα. Άλλοτε γιατί πρέπει να ξεχάσουμε για να προχωρήσουμε, άλλοτε από αφέλεια και κουταμάρα με αποτέλεσμα να επαναλαμβάνουμε τα λάθη μας ξανά και ξανά. Θέλω να πιστεύω ότι δεν είναι αέναη η πορεία αυτή. Και ότι στο τέρμα της καραδοκεί … το Φως.
Αλεξία Σαπρανίδου: Αυτό που πιστεύω είναι πως η ιστορία προχωρά σε κύκλους αλλά μέσα σε αυτή τη σπείρα δεν βρίσκεται τίποτε ίδιο και στην αρχική του θέση. Άρα όσο και αν φαίνεται ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται, ουσιαστικά τίποτε δεν παραμένει ίδιο.
Άρης Μπινιάρης: Έχει προχωρήσει η ιστορία αλλά όχι στον βαθμό που μορφώματα όπως αυτό του ναζισμού ή του φασισμού έχουν σταματήσει να υπάρχουν. Οι ιδεολογίες αυτές εμπνέουν ακόμα κόσμο και επιδρούν κυρίως στους νέους αλλά και στον πολύ κόσμο όταν οι κοινωνικές συνθήκες και κυρίως οι οικονομικές δυσχεραίνουν. Κι αν πούμε πως οι οικονομικές κρίσεις προκύπτουν ή προκαλούνται από την ανάγκη του ίδιου του κεφαλαίου να ανασυγκροτήσει τις δυνάμεις του, τότε αυτόματα τα ιδεολογικά αυτά ρεύματα αποκτούν τη χρησιμότητα ενός εργαλείου ή καλύτερα όπλου στα χέρια του κεφαλαίου για αυτήν ακριβώς την ανασυγκρότηση.
μάζα: ενίοτε επικίνδυνη
Μαρία Παρασύρη: «Η μάζα είναι γένους θηλυκού κι ακολουθεί τον αρχηγό της» φωνάζει ο Αρτούρο Ούι σε ένα παραλήρημα μεγαλείου και μίσους. Στο έργο του Μπρεχτ ο άνθρωπος μεταποιείται σε ένα αντικείμενο, σε ένα ευτελισμένο πλάσμα και πολτοποιείται σε αδρανή μάζα. Σε μια μάζα που κυβερνάται, που υπακούει πειθήνια, που φοβάται τους κρατούντες, που χειροκροτεί. Στη δικιά μας παράσταση η μάζα έχει άλλη θέση. Είναι το κοινό μας. Είναι η μάζα που παρακολουθεί την γκροτέσκα μορφή του Ούι να εκτίθεται στη σκηνή και που πλέον μπορεί να κρίνει με καθαρό μάτι και χωρίς φόβο.
Αλεξία Σαπρανίδου: Στο έργο Η Άνοδος του Αρτούρο Ούι η μάζα παίζει έναν διπλό ρόλο: από τη μια πλευρά είναι όσοι αντιλαμβάνονται τη σταδιακή άνοδο του φασιστικού μορφώματος αλλά χωρίς να έχουν οργανωμένο πολιτικό λόγο και δύναμη και είναι καταδικασμένοι να εξοντωθούν ή να υποταχθούν και από την άλλη, εκείνοι που παρασύρονται σταδιακά και αφομοιώνονται στη νέα πραγματικότητα. Η έννοια της λέξης μάζα ακολουθείται συχνά από μια αρνητική χροιά. Περιγράφει συνήθως ένα σύνολο που χειραγωγείται ή υποτάσσεται εύκολα. Αυτό μπορεί να γίνει ιδιαίτερα επικίνδυνο, όπως έχει υπάρξει επικίνδυνο και στο παρελθόν. Ίσως αξίζει να σκεφτόμαστε και να επιδιώκουμε, πολύ περισσότερο, αυτό που ονομάζεται συλλογικότητα, διεκδικώντας την παιδεία, τη γνώση και τις ευκαιρίες που θα μας απομακρύνουν από τον κίνδυνο της γέννησης και της διάδοσης φασιστικών ιδεών.
για τους ανθρώπους που νοσταλγούν τέτοιας φύσης καθεστώτα
Μαρία Παρασύρη: Μου μοιάζουν άνθρωποι τραυματισμένοι, θυματοποιημένοι που χωρίς να καταλαβαίνουν από πού προέρχονται τα χτυπήματα ψάχνουν αποδιοπομπαίο τράγο. Άνθρωποι με πληγωμένη υπερηφάνεια, με απίστευτο θυμό, μόνοι, που μισούν τον εαυτό τους και τους άλλους γύρω τους.
Αλεξία Σαπρανίδου: Οι υπάρξεις αυτές μοιάζει να στερούνται πνευματικής ανάπτυξης και η ηδονή που γεννιέται μέσα από τον φόνο και το έγκλημα είναι τρομερά χαμηλή σε δονήσεις. Τα ανθρώπινα αυτά όντα γαλουχήθηκαν τραυματικά. Είναι άρρωστα και χρειάζονται βοήθεια.
και η αντίσταση στην εποχή βίας;
Μαρία Παρασύρη: Βία από παντού. Όλα τα μέτωπα είναι ανοιχτά. Βαθμιαία κατάλυση των δικαιωμάτων μας, φυσικές καταστροφές, ανεξέλεγκτη τεχνητή νοημοσύνη, πυρηνική απειλή κ.α.
Αλεξία Σαπρανίδου: Εάν παρατηρήσουμε λίγο προσεκτικά τις ατομικές σκέψεις του μυαλού μας προς τον εαυτό μας θα παρατηρήσουμε αμέτρητες ψυχικές επιθέσεις, τρομερά βίαιες ψυχικές επιθέσεις. Είμαι ανεπαρκής, είμαι άχρηστη, είμαι άσχημη, είμαι χαζή, έκανα ξανά λάθος, τα κάνω όλα λάθος, δεν μου αξίζει να αγαπηθώ…και πάει λέγοντας. Είναι μια τρέλα όλα αυτά. Οι άνθρωποι για να ξεφύγουμε από τον εαυτό μας, από τον βίαιο εαυτό μας, συχνά καταναλώνουμε αλκοόλ, παραισθησιογόνες ουσίες, μεγάλες ποσότητες φαγητού, γλυκά ή στερούμαστε το φαγητό ως ένδειξη τιμωρίας. Μια γενιά με μεγάλες διατροφικές διαταραχές, κλονισμένη πρόσληψη αγάπης. Σε μια άνιση προσπάθεια να μουδιάσει το μυαλό μας. Τεράστια υπερπληροφόρηση γύρω μας, οι γρηγορότεροι και αποτελεσματικότεροι τρόποι της τελειότητας, ένα τεράστιο ψέμα.
Όμως όλα αυτά άρχισαν και από την παιδική μας ηλικία. Ήμασταν ποτέ αρκετοί για αυτό που ήμασταν; Ή μήπως έπρεπε να ξεπεράσουμε τον διπλανό μας; Πόσα μπράβο λέμε καθημερινά στον εαυτό μας, αυτό το κόλλα πέντε ρε γαμάτε εαυτέ μου, γιατί σου αξίζει και τα κατάφερες. Κι αν μου επιτρέπεις, στον χώρο των παραστατικών τεχνών το ανθρώπινο σώμα είναι έκθεμα. Τρομάζω να σκεφτώ τη μητρότητα διότι με μία κοιλιά μεγάλη και με το στήθος πρησμένο, θα μοιάζω σαν ένα μπαλόνι. Ποιος με χρειάζεται έτσι; Άρα, αυτόματα η μητρότητα για εμένα συνεπάγεται με ανεργία γιατί δε θα με χρειάζεται κανείς. Αυτό δεν είναι ύψιστη μορφή βίας; Και εδώ χρειάζεται να μάθουμε να αγαπάμε τον εαυτό μας για να μπορέσουμε να αγαπήσουμε τους άλλους. Να μάθουμε να συγχωρούμε τον εαυτό μας για να συγχωρήσουμε και τους άλλους. Να μάθουμε να θαυμάζουμε. Η αγάπη είναι μεταδοτική και η βία είναι αδίστακτη. Η αντίσταση στη βία είναι η αγάπη, τόσο μπορώ να σκεφτώ.
Άρης Μπινιάρης: Ζούμε σε μια εποχή βίας από αυτόν που κατέχει την εξουσία προς αυτόν που δεν την κατέχει. Κι ενώ θα μπορούσαμε εδώ να πούμε πολλά τόσο σε κοινωνικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο θα ήθελα αυτή τη φορά να σταθώ στη βία που προκαλείται μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον. Η ελληνική κουλτούρα θέλει τα παιδιά να καθαγιάζουν τους γονείς τους κι ενώ εκείνοι με άμεσους αλλά και έμμεσους τρόπους μακελεύουν τα όνειρά των παιδιών τους, στο τέλος της ημέρας απαιτούν κιόλας να υψωθούν στο βάθρο του σωτήρα.
Εδώ και δεκαετίες στην Ελλάδα, παίζεται ένα παιχνίδι ύπουλο, αρκετά καλά κρυμμένο και καλυμμένο κάτω από το μανδύα της οικογενειακής αγάπης. Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόμενο οι γονείς να έχουν μόνο δικαιώματα και τα παιδιά τη μοναδική υποχρέωση να διαλύσουν στο όνομα των γονιών τις ζωές τους. Κι έχουν καταστραφεί ολόκληρα ταλέντα, κι έχουν προδώσει παιδιά τα όνειρα τους για να ικανοποιήσουν τα γούστα του μπαμπάκα ή της μαμάκας. Κι αν κάποιος κατά τύχη τη γλυτώσει επειδή βλέπει αυτό το τσίρκο του φθόνου και της παράνοιας, πετιέται εκτός οικογενειακού συστήματος σαν προβληματικός και απροσάρμοστος.
Οι κοινωνικές και οικονομικές κρίσεις επιδρούν σίγουρα στη λειτουργία μιας οικογένειας αλλά είναι μερικές φορές που μου περνάει η διαβολεμένη σκέψη μήπως ο σαθρός πυρήνας της (οικογένειας) έχει ανάγκη μια σάπια κοινωνία για να κρύβει καλά άλλα μυστικά.
Μαρία Παρασύρη: Ο αδύναμος αν δεν συμμορφωθεί είναι καταδικασμένος να εξοντωθεί. Η απάντηση των καθεστώτων αυτών σε κάθε μεμονωμένη μορφή αντίδρασης είναι η βία και η καταστολή. Έχουν πάντα στη διάθεσή τους στρατό και αστυνομία καθώς και πολύ ισχυρούς συμμάχους που τους έχουν εξαγοράσει.
Μέσα σε αυτόν τον χαμό που επικρατεί βρήκαν ευκαιρία μια νύχτα να ψηφίσουν αυτό το διάταγμα, το οποίο υποτιμά τις σπουδές μας, ανοίγει τον δρόμο στα κολλέγια κι επιχειρεί να υποβαθμίσει οικονομικά και ηθικά τη θέση μας στην κοινωνία. Εμείς εδώ και δύο μήνες δίνουμε έναν αγώνα και με ανακούφιση διαπιστώνουμε ότι μεγάλο μέρος της κοινωνίας είναι μαζί μας. Ελπίζω να υποχωρήσει η κυβέρνηση και να διαβαθμιστούν δίκαια οι σπουδές μας.
Αλεξία Σαπρανίδου: Με τρομάζει η έννοια της εξόντωσης. Είμαστε όλα όσα δεχθήκαμε και όλα όσα αντισταθήκαμε. Σε ένα φασιστικό καθεστώς σαφώς και η εύκολη λεία είναι ο αδύναμος, αυτός που είναι μόνος, αυτός που νιώθει ανεπαρκής αυτός που φοβάται την αντίσταση.
η τέχνη αλλάζει τα πράγματα
Μαρία Παρασύρη: Ποτέ η τέχνη δεν είναι περισσότερο αναγκαία από ότι είναι στις εποχές της κρίσης και του ζόφου. Έχω την αίσθηση ότι οι αληθινοί καλλιτέχνες πάντα αντιστέκονται. Μέσω της τέχνης τους. Γιατί η τέχνη μας υπενθυμίζει συνεχώς αυτό που έχει πραγματική αξία. Παίρνει το βλέμμα μας από κάτω. Το υψώνει και μας δείχνει τη σπουδαιότητα του εδώ και τώρα. Η τέχνη είναι ένας δυνατός τρόπος να αναλύσουμε, να καταλάβουμε, να εξηγήσουμε. Οι αληθινοί καλλιτέχνες επικοινωνούν την αλήθεια με τέτοιο τρόπο που οι άνθρωποι την κατανοούν βαθιά και δεν την ξεχνούν. Μερικές φορές και χωρίς λόγια.
Αλεξία Σαπρανίδου: Είμαστε ελεύθεροι μέσα σε έναν λαβύρινθο που μόνιμα χανόμαστε και μόνιμα βρίσκουμε ένα νέο μονοπάτι. Αντέχουμε γιατί ονειρευόμαστε. Και τα όνειρα θέλουν γερό στομάχι.
