Το Εθνικό Θέατρο παρουσιάζει στην Επίδαυρο τον εμβληματικό «Αίαντα» του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία Αργύρη Ξάφη, σε μια παράσταση που αναδεικνύει τη μετωπική σύγκρουση δύο αντίθετων κόσμων. Ο Αίας, ένας από τους γοητευτικότερους τραγικούς ήρωες πεθαίνει και μαζί του πεθαίνει μια ολόκληρη εποχή για την ανθρωπότητα. Ο Σοφοκλής καταγράφει στον «Αίαντα» μια οριακή στιγμή στην ανθρώπινη ιστορία. Τη στιγμή κατά την οποία ένας νέος κόσμος αναδύεται κι ένας παλιός κατακρημνίζεται, συμπαρασύροντας με θόρυβο τους παλιούς ήρωες και τα ιδανικά τους στην άβυσσο.
Αναγνωρίζοντας στον πυρήνα του αριστουργήματος του Σοφοκλή έναν βαθύ στοχασμό πάνω στην έννοια του χρόνου, τα αναποδογυρίσματα και τις αντιστροφές του, ο Ξάφης πειραματίζεται δραματουργικά και σκηνικά με τις ποιότητές του. Χωρίς εισόδους και εξόδους, με όλους τους ηθοποιούς επί σκηνής σε ένα παγωμένο σκηνικό τοπίο στη μέση του κατακαλόκαιρου, η σκηνοθεσία εμπνέεται από την ίδια την ψυχική κατάσταση του κεντρικού ήρωα για να μιλήσει για ένα τέλος εποχής αλλά και για την ίδια την αλλοπρόσαλλη και αδυσώπητη φύση του χρόνου.
Ιδωμένο μέσα από το προσωπικό πρίσμα ενός ήρωα που τον ξεπέρασε η ίδια του η εποχή, το αγεφύρωτο χάσμα που βλέπουμε να ανοίγει μπροστά στα μάτια μας, μοιάζει ακόμα πιο συνδεδεμένο με τη δική μας, σύγχρονη πραγματικότητα.
Μια συζήτηση με τον Αργύρη Ξάφη λίγο πριν την παράσταση στην Επίδαυρο, στις 29 και 30 Ιουλίου:
Πρώτη φορά σκηνοθετείς παράσταση για την Επίδαυρο. Σε αγχώνει, από τεχνικής άποψης, λόγω της μεγάλης της κλίμακας;
Όχι, δεν με αγχώνει. Είναι ένα θέατρο στο οποίο έχω παίξει πολλές φορές και το ξέρω καλά. Είναι ένα θέατρο πολύ φιλικό προς τον άνθρωπο, όχι μόνο προς τον ηθοποιό αλλά και προς τον θεατή. Θυμάμαι την πρώτη φορά που βρισκόμουν σε παράσταση στην Επίδαυρο έχοντας ρόλο, στον «Ορέστη» του Ευριπίδη, ήμουν σκεπασμένος με κάτι κουβέρτες και καθώς ξεσκεπαζόμουν σιγά σιγά, με το που μπόρεσα να δω το κοινό, όλους αυτούς τους ανθρώπους, ένιωσα πάρα πάρα πολύ οικεία. Μια ζεστασιά όμορφη, όχι τρόμο. Μου φάνηκε πολύ ανθρώπινο όλο αυτό και ακόμη έτσι νιώθω.
Πώς κατέληξες στον «Αίαντα» του Σοφοκλή για αυτή την πρώτη σου σκηνοθετική δουλειά στην Επίδαυρο;
Ο «Αίας» δεν μου ανατέθηκε, ήταν δική μου επιλογή όταν μου έγινε η πρόταση για την Επίδαυρο. Ήταν ένα έργο που ήθελα να κάνω και γι’ αυτό έχω ξεκινήσει και το δουλεύω εδώ και 2,5 χρόνια πάντα στη μετάφραση του Νίκου Παναγιωτόπουλου, που τον θεωρώ έναν από τους κορυφαίους ποιητές που έχουμε και ως προς την ποιότητα του λόγου και ως προς τη δουλειά που κάνει με τα αρχαία κείμενα.
Για ποιο λόγο όμως το συγκεκριμένο έργο;
Ο «Αίας» μου αρέσει πολύ για τους εξής τρεις λόγους. Ο πρώτος είναι ο ίδιος ο Αίας, ένας ήρωας που ήταν πάντα το Νο 2, δηλαδή κάτω απ’ τον Αχιλλέα, και αφού πέθανε ο Αχιλλέας, κάτω απ’ τον Οδυσσέα. Δεν περίμενε κανείς ότι ο Αίας θα εμφανιζόταν ως πρωταγωνιστής σε έργο έχοντας, μάλιστα, έναν από τους πιο βαθιά φιλοσοφικούς λόγους που έχουμε δει ποτέ σε θεατρικά κείμενα. Κάποια στιγμή κατάλαβα ότι μονόλογοι του Σαίξπηρ μου θυμίζουν συχνά τον μονόλογο του Αίαντα, καθώς υπάρχει ένα κοινό, πυρηνικό σημείο στο τρόπο που οι ήρωες του Σαίξπηρ και ο Αίας «διαβάζουν» το σύμπαν.
Ο δεύτερος λόγος είναι το κομμάτι του πολέμου, που πάντα είναι επίκαιρος αλλά ακόμη περισσότερο τώρα λόγω της Ουκρανίας. Ο «Αίας» είναι μια τραγωδία που εκτυλίσσεται συγχρόνως με τον πόλεμο, είναι το μόνο έργο που τρέχει σε πραγματικό χρόνο πολέμου κι’ αυτό είναι κάτι που με ενδιέφερε καλλιτεχνικά, το πώς δηλαδή αποδίδεις τον πόλεμο όχι ρεαλιστικά αλλά ποιητικά έτσι ώστε να κάνεις θέατρο και όχι ντοκιμαντέρ.
Τέλος, η μοναδική δομή αυτού του έργου που αποτελείται ξεκάθαρα από δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος παρακολουθείς τον ήρωά σου μέχρι την αυτοκτονία του και στο δεύτερο μέρος συνεχίζεται η ιστορία δείχνοντας πώς είναι η ζωή σε μια εποχή αντι-ηρώων και «μικρότερων» ανθρώπων από αυτό που είναι ο Αίας. Βέβαια, αυτή η εποχή είναι ταυτόχρονα εποχή περισσότερης δημοκρατίας, που υπάρχει η δυνατότητα συμβιβασμού των πραγμάτων. Ο Αίας δεν θα μπορούσε να σταθεί άνετα μέσα σε ένα τέτοιο δημοκρατικό περιβάλλον καθώς δύσκολα θα μπορούσε να αλλάξει την άποψη του με βάση όσα του έλεγαν οι άλλοι. Αυτά τα στοιχεία μου τράβηξαν το ενδιαφέρον εξ αρχής και με αυτά ασχολούμαι τώρα που φτιάχνεται η παράσταση;
Πώς νιώθεις τώρα που φτιάχνεται η παράσταση;
Αισθάνομαι τρομερά τυχερός που κάνω την παράσταση με τους ανθρώπους που θέλω και που συνεργάζομαι τόσο καλά. Μου δίνουν πολύ μεγάλη ασφάλεια και σκέφτομαι ότι εάν δεν είναι καλή η παράσταση θα ευθύνομαι μόνο εγώ γιατί ο ένας είναι καλύτερος απ’ τον άλλον. Πρέπει να κάνω μια σειρά τραγικών λαθών για να χαλάσω αυτό που φέρνουν οι συγκεκριμένοι άνθρωποι από μόνοι τους. Δεν το λέω για να τους κοπλιμεντάρω, αλλά αυτό βλέπω καθημερινά στις πρόβες.
Ποιος επέλεξες να είναι ο κεντρικός άξονας της παράστασης;
Το θέμα του χρόνου. Έχω αναποδογυρίσει τη χρονική σειρά, δηλαδή για παράδειγμα το δεύτερο μέρος είναι πρώτο. Και ενώ συνήθως όταν ακούμε τρωικός πόλεμος σκεφτόμαστε ζέστη και έρημος αυτή η παράσταση εκτυλίσσεται σε έναν ατελείωτο χειμώνα παρότι ξέραμε ότι θα παίξουμε στην Επίδαυρο 30 Ιουλίου. Θα βλέπεις ένα χιονισμένο τοπίο ενώ ταυτόχρονα θα ακούς τζιτζίκια κι αυτό από μόνο του αναποδογυρίζει τον χρόνο.
Λέμε συχνά ότι στην Τέχνη το πιο κεντρικό θέμα είναι ο θάνατος. Μήπως τελικά όμως είναι ο χρόνος; Με την έννοια ότι ο θάνατος είναι το τέλος του χρόνου που αναλογεί στον καθένα μας.
Ναι, ο θάνατος είναι ένα απ’ τα παιδιά του χρόνου. Ο χρόνος είναι απαραίτητος για να ζήσουμε και ταυτοχρόνως έχουμε τη γνώση ότι για τον καθένας μας σιγά σιγά στερεύει. Όταν συνειδητοποιείς ότι ο χρόνος που ξοδεύεις είναι το μοναδικό κεφάλαιο που έχεις τότε τα πράγματα σοβαρεύουν πολύ. Στον «Αίαντα» δεν είναι ακριβώς αυτό το θέμα, δεν είναι δηλαδή αυτή η οπτική αλλά περισσότερο αφορά τη συνεχή μεταβλητότητα των πραγμάτων χωρίς ταυτόχρονα την αίσθηση της επουλωτικής αξίας του χρόνου. Είναι πολύ βασανιστικό να βλέπεις μόνο την αβεβαιότητα.
