Η Niki de Saint Phalle, κόρη ενός Γάλλου και μιας Αμερικανίδας πέρασε την παιδική κι εφηβική της ηλικία στην Αμερική. Ο πατέρας της, την βίασε σε ηλικία 11 ετών. Σε ηλικία 18 ετών παντρεύτηκε τον παιδικό της φίλο, Harry Μathews, για να φύγει από το πολύ αυστηρό οικογενειακό περιβάλλον, στο οποίο ζούσε. Αποκτά μία κόρη και το 1952 ακολουθεί τον σύζυγό της στη Γαλλία ενώ αυτοδίδακτη, χωρίς καλλιτεχνική παιδεία, ζωγραφίζει ναΐφ πίνακες. Έπειτα από βαριά κατάθλιψη και νοσηλεία σε ψυχιατρική κλινική, ηλεκτροσόκ και θεραπείες με ινσουλίνη, αναγνωρίζει τη σωτήρια και θεραπευτική σημασία της ζωγραφικής στη ζωή της. Στο Παρίσι γνωρίζει τον Tinguely και αρχίζει και δημιουργεί τους πρώτους σκελετούς για τα γύψινα ανάγλυφα που θα την οδηγήσουν μέσα από την καλλιτεχνική της πορεία τελικά στα τεράστια της γλυπτά, τις περίφημες Nanas, για τις οποίες είναι ιδιαίτερα γνωστή ως καλλιτέχνιδα. Τον Φεβρουάριο του 1961 εντάσσεται στην ομάδα των Νέων Ρεαλιστών, αποτελώντας τη μοναδική γυναίκα από τους 13 καλλιτέχνες του επαναστατικού κινήματος Nouveau réalisme, το οποίο και αναπτύχθηκε μεταξύ των Dada και της Pop Art, και ανέτρεψε τα μέχρι τότε δεδομένα της τέχνης του 20ού αιώνα. Οι μορφές της Niki de Saint Phalle είναι γεμάτες ζωηρά χρώματα, είναι χαρούμενες, χορευτικές και μαζί με τις στρουμπουλές κι επιβλητικές Nanas της, αποτελούν μια ωδή στη θηλυκότητα και τον φεμινισμό. Συγχρόνως όμως αποτελούν και την επιτομή τού πώς η τέχνη μετατρέπει τον φόβο σε χαρά και το τραύμα σε δημιουργία.
Αποκλειστικά για το κίνημα Nouveau Réalisme ή Νέος Ρεαλισμός, με το ίδιο το όνομά του ως τίτλο παρουσιάζει το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή φέτος τον χειμώνα στο Μουσείο της Αθήνας την πρώτη του διεθνή έκθεση. Και ο λόγος που ξεκίνησα με την αληθινή και γεμάτη τραύματα ιστορία της Niki de Saint Phalle, έστω και συνοπτικά, δεν είναι τυχαίος, καθώς όπως μοιράστηκε μαζί μας στη συνέντευξη Τύπου η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, Υπεύθυνη της Συλλογής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή και συνεπιμελήτρια της νέας έκθεσης μαζί με την Marion Meyer (Πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Man Ray): αυτό που θα ήθελαν περισσότερο απ’ όλα με αυτή την περιοδική έκθεση είναι ο επισκέπτης βγαίνοντας να φύγει με ένα χαμόγελο, να γεμίσει με αισιοδοξία. Έχοντας επιτύχει την πιο τρανή απόδειξη ότι, παρά τη δυσκολία της κατάστασης και με πλήρη επίγνωση σε ό,τι επικρατεί γύρω μας, στη ζωή μας και στον κόσμο, χωρίς κανένα φίλτρο, η Τέχνη θεραπεύει …επουλώνει τις πληγές μας.
Η Nouveau Réalisme είναι μία πολύ σπάνια έκθεση, αυτήν ακριβώς τη λέξη χρησιμοποίησε και η Marion Meyer, καθώς πραγματεύεται ένα κίνημα που δεν γνωρίζουμε ενδεχομένως όσο αξίζει και συγκεντρώνει έργα και από τους 13 καλλιτέχνες της ομάδας, κάτι που επίσης είναι σπάνιο.
Ας πιάσουμε όμως την ιστορία από την αρχή με το πώς ενώθηκαν αυτές οι 13 προσωπικότητες, ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγονται διάσημα ονόματα, με ισχυρό καλλιτεχνικό στίγμα, όπως ο Yves Klein με το μοναδικό μπλε του, ο Christo με τα γιγαντιαία έργα του και ο César με τις Expansions (Επεκτάσεις) του.
Ιστορικά βρισκόμαστε στο μεταίχμιο, εκεί που η μοντέρνα τέχνη περνάει στη σύγχρονη, πριν την pop art. Το πρόσωπο κλειδί που ένωσε και τις 13 ξεχωριστές προσωπικότητες κι επέμεινε στη δημιουργία ενός κινήματος, ο «σχοινοβάτης της σκέψης», σύμφωνα με τον Arman, είναι ο σημαντικός κριτικός τέχνης ο Pierre Restany. Όλοι οι καλλιτέχνες θα συναντηθούν στο Παρίσι, όπου δυσκολεύονταν να ζήσουν από την τέχνη τους, καθώς η «αφαίρεση» κυριαρχεί στη Γαλλία και την Αμερική και δεν μπορούσαν να βρουν γκαλερίστες να ενδιαφέρονται να στηρίξουν το έργο τους. Το Nouveau Réalisme αναλόγως με τον καλλιτέχνη-μέλος της ομάδας θα διαρκέσει από 20 λεπτά, έως 3 χρόνια για τους περισσότερους με τα πιο πολλά από τα κοινά τους σχέδια να δημιουργούνται ανάμεσα στο 1960 και το 1963 ενώ το πραγματικό τέλος θα έρθει το 1970, με την ομάδα να γιορτάζει πανηγυρικά στο Μιλάνο τη δέκατη επέτειο από την ίδρυσή της με διάφορες performances από τους ίδιους τους καλλιτέχνες.
Οι οκτώ από αυτούς: Arman, François Dufrêne, Raymond Hains, Yves Klein, Martial Raysse, Daniel Spoerri, Jean Tinguely και Jacques Villeglé ήταν παρόντες στις 27 Οκτωβρίου του 1960, ημέρα της υπογραφής στο μπλε χαρτί του Υβ Κλάιν, μιας κοινής διακήρυξης που είχε συντάξει ο Pierre Restany και η οποία όριζε συνοπτικά τον Νέο Ρεαλισμό ως τις «νέες αντιληπτικές προσεγγίσεις του πραγματικού». Αργότερα, και μετά από πρόσκληση του Restany, προστέθηκαν στην ομάδα οι César, Mimmo Rotella, Niki de Saint Phalle, Gérard Deschamps και εν συνεχεία ο Christo.
Ο όρος Ρεαλισμός, που επέλεξε ο Restany, δεν ήταν τυχαίος. Αποτελούσε αναφορά στο καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό κίνημα που αναπτύχθηκε στη Δυτική Ευρώπη στα μέσα του 19ου αιώνα. Στον εικαστικό τομέα, κύριος εκπρόσωπός του υπήρξε ο Gustave Courbet, ο οποίος τον χαρακτήρισε ως «την άρνηση του ιδεώδους» λέγοντας ο ίδιος ότι «θέλω να μην είμαι μόνο ζωγράφος αλλά και άνθρωπος… με δυο λόγια να κάνω ζωντανή τέχνη». Αυτό οι νεορεαλιστές θα το καταλάβουν, θα το κάνουν δικό τους και όπως μας αναφέρει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, με μία τρομερή φαντασία, προκλητικότητα σε κάποιες περιπτώσεις, αλλά και με συνεργασίες, αφού η αίσθηση της συλλογικότητας θα τους είναι πολύ χρήσιμη, θα ζήσουν αυτό το κίνημα σαν περιπέτεια φιλίας αλλά και αντιζηλίας που θα τους σημαδέψει για όλη τους την καλλιτεχνική πορεία. Ακολουθώντας το παράδειγμα του Courbet, τα μέλη του Νέου Ρεαλισμού ήρθαν να μεταγράψουν στην τέχνη τους τη δική τους αντίληψη για τον κόσμο, μέσα σε μια κοινωνία βιομηχανοποιημένη πλέον, αστική στο μεγαλύτερο μέρος της, και στην οποία κυριαρχούν η διαφήμιση και η μαζική παραγωγή.
Οι αισθητικές επιλογές και οι καλλιτεχνικοί προβληματισμοί των μελών του εφήμερου αλλά σημαντικού αυτού κινήματος τους κατέστησαν πρωτοπόρους σε πολλά επίκαιρα ζητήματα που υπερβαίνουν τα όρια της τέχνης: όπως η αμφισημία του ρόλου της βιομηχανίας, η σπουδαιότητα της ανακύκλωσης, η αναγκαιότητα αναθεώρησης θεμάτων που άπτονται της κλιματικής αλλαγής και της οικολογίας:
«Υπήρξαν εκείνοι», όπως αναφέρει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, «που εδραίωσαν το εφήμερο στα έργα τους, όπως ο Dufrêne, ο Hains, ο Rotella και ο Villeglé. Σκίζοντας αφίσες, διαφημιστικές, κινηματογραφικές ή πολιτικές, κατέθεσαν μαρτυρίες για την εποχή τους. Μετασχημάτισαν εκείνα τα χαρτιά, προοριζόμενα για προβολή ή καταγγελία, σε άχρονα έργα που ο τεμαχισμός τους δηλώνει τη δυνατότητα να εντοπίζουμε το ωραίο ακόμη και στις μικρότερες χαραμάδες του κόσμου, να αποδίδουμε στο άχρηστο έναν αισθητικό ρόλο που υπερβαίνει το επιφανειακό και θίγει θέματα πολύ σοβαρά, όπως η αδικία, ο πόλεμος, οι απολυταρχικές παρεκκλίσεις. Υπήρξαν εκείνοι που χρησιμοποίησαν ως κινητήρα της δημιουργίας τους υλικά με προδιαγεγραμμένη την καταστροφή τους, άρα βέβαιο τον θάνατό τους: τα σκουπίδια. Ο Arman και ο César, μέσα από τα πρώτα γλυπτά έργα τους, τις Accumulations [Συσσωρεύσεις] ή τις Compressions [Συμπιέσεις], έδειξαν με μπρίο την αισθητική διάσταση του απορρίμματος, καθημερινού ή βιομηχανικού. Μετέτρεψαν αυτό που μέχρι τότε έπρεπε να κρύβεται, σε έργο τέχνης, ενίοτε καταγγελτικό, συχνά παιγνιώδες, πάντοτε όμως συναρπαστικό από πλαστική άποψη».
Όσον αφορά στην επιρροή του Νταντά στο έργο των Νέων Ρεαλιστών η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau διατυπώνει: «Η Catherine Millet έχει κάνει την εξής διαπίστωση: “Οι Νέοι Ρεαλιστές ήταν μέσα στο παρόν για να το νοικοκυρέψουν”. Γιατί να δημιουργούμε ξεκινώντας οπωσδήποτε από το νέο; Γιατί να επιβαρύνουμε τη Γη μας με ένα επιπλέον δημιούργημα που αντλεί τα χρειαζούμενα υλικά του από τα σπλάχνα της; Γιατί να εθελοτυφλούμε και να φανταζόμαστε έναν ιδανικό κόσμο, που πόρρω απέχει από την πραγματικότητα; Ιδού μερικά ερωτήματα, αναπάντητα ως τη σημερινή εποχή, που έθεσαν στον εαυτό τους οι Νέοι Ρεαλιστές πριν από εξήντα χρόνια και χάρη στα οποία το κίνημά τους εξακολουθεί και σήμερα να είναι εξαιρετικά επίκαιρο. Χάρη σε αυτούς, οι έννοιες της ανακύκλωσης, της μεταλλαγής των απορριμμάτων, ακόμη και η προάσπιση του περιβάλλοντος, αν σκεφτούμε το παράδειγμα του Christo και της Jeanne-Claude, εισήχθησαν προοδευτικά στην τέχνη, στους κόλπους της οποίας δεν ήταν λίγες οι φορές που το νέο συγχεόταν με το νεωτεριστικό».
Πώς χωράνε τώρα αυτές οι 13 προσωπικότητες σε ένα χώρο; Συμβαίνει σε αυτή την έκθεση με έναν πολύ ενδιαφέροντα, συνεκτικό τρόπο και χωρίς να είναι φορτωμένη με κουραστικά ιστορικά στοιχεία, μέσα από περισσότερα από 50 έργα που παρουσιάζονται. Έργα που έρχονται και δανείστηκαν από τη Γερμανία, το Βέλγιο και τη Γαλλία μεταξύ άλλων και απ’ το Centre Pompidou στο Παρίσι, ενώ συγχρόνως στην έκθεση υπάρχουν και προβολές με πολύ ενδιαφέρουσες συνεντεύξεις στους καλλιτέχνες της εποχής.
Με το που μπαίνουμε στην έκθεση αντικρίζουμε το «Ανάγλυφο πορτραίτο του Arman» με το μοναδικό μπλε του Υβ Κλάιν, τον «μετεωρίτη του Νέου Ρεαλισμού, ο καλλιτέχνης, που έφυγε πρόωρα από τη ζωή σε ηλικία μόλις 34 χρονών», όπως διατυπώνει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, και «κλόνισε τόσα θεμέλια της ζωγραφικής και της γλυπτικής, ώστε μετέτρεψε τα ίδια τα έργα του σε “στάχτες” του περάσματός του από τη Γη…υπερασπίστηκε το γεγονός ότι η τέχνη βρίσκεται παντού και αρκεί να αισθανόμαστε για να τη δούμε καλύτερα.».
Το μάτι μου οδηγείται σε όλα τα φωτισμένα μπλε του δημιουργήματα που βρίσκονται στην έκθεση με το ένα έργο να διαδέχεται το άλλο. Μόλις έχει αρχίσει η περιήγηση και κάτι νέο κάθε φορά έρχεται στη διαδρομή μας με έργα που σε κάνουν να θέλεις να μάθεις κάτι παραπάνω για την ιστορία τους ή πώς «γεννήθηκαν». Από την μπλε Νίκη της Σαμοθράκης του Κlein, στους μεγάλους χρυσούς αντίχειρες του César, στη φανταχτερή «Πολυθρόνα φίδι» της Niki de Saint Phalle, το «Περιτυλιγμένο καροτσάκι» του Christo, το έργο με νέον του Martial Raysse «Μετρό (ή j’M)», τα ψευδαισθησιακά έργα του Daniel Spoerri και τις Σκισμένες αφίσες του Jacques Villeglé.
Έργα που σε γεμίζουν χρώμα και φως ενώ ανάμεσά τους διαβάζεις τα λόγια του Raymond Hains:
«Ο Νέος Ρεαλισμός δεν είναι μια ομάδα καλλιτεχνών αλλά ένα είδος αδελφότητας. Ένα σύνολο από μικρούς Καίσαρες που μοιράζονται μεταξύ τους τον κόσμο, όπως άλλοι μοιράζονται ένα γλυκό».
Και όπως από την αρχή της ανέγερσης του νέου μουσείου του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή στην Αθήνα σκεφτόμουν ότι δεν είναι καθόλου μικρό και συνηθισμένο το γεγονός ότι πλέον τόσο κοντά μας, στη γειτονιά του Παγκρατίου μέσα στη μόνιμη συλλογή του μπορεί να δει κάποιος/α από κοντά τη «Μικρή χορεύτρια δεκατεσσάρων ετών» του Ντεγκά (και όχι μόνο φυσικά), έτσι και σε αυτή τη νέα περιοδική έκθεση, υπάρχει μία πολύ όμορφη συνέχεια για τα έργα που παρουσιάζονται: σπάνια με μοναδική συνοχή, που μιλούν ακόμα στο σήμερα, ενώ βγαίνοντας από το Μουσείο ακόμα παίζει η Niki de Saint Phalle που σαν να μας κοιτάζει κατάματα, με παιγνιώδες και σπιρτόζικο ύφος, απαντά στον δημοσιογράφο της εποχής:
«Θεωρείτε πως οι γυναίκες πρέπει να ζωγραφίζουν μόνο μπουκέτα με λουλούδια; Εγώ προτιμώ να ζωγραφίζω τη γέννα. Γιατί αυτό είναι το πρόβλημά μου, όχι τα λουλούδια».
Περιήγηση σε έργα της έκθεσης
[Κείμενα της επιμελήτριας Μαρίας Κουτσομάλλη-Moreau από τον δίγλωσσο τόμο της έκθεσης, σε έκδοση του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή και επιμέλεια της Μικρής Άρκτου.]
Yves Klein (1928-1962), «Η Νίκη της Σαμοθράκης»
Το 1962 ο Yves Klein αποκτά ένα γύψινο αγαλματίδιο της Νίκης της Σαμοθράκης. Το πρώτο που κάνει είναι είναι να της κόψει τα πόδια στο ύψος της κνήμης και να την καλύψει με το μπλε του ΙΚΒ χρώμα του. Κατόπιν τοποθετεί το δημιούργημά του σε μια μεταλλική ράβδο και το στερεώνει σε μια πέτρα από τον κήπο της μητέρας του, της Marie Raymond. Eπιλέγοντας να αναπαραγάγει και να οικειοποιηθεί ένα τόσο εμβληματικό έργο, ο Klein ακολουθεί το παράδειγμα του Marcel Duchamp και της Τζοκόντα ή του Salvador Dali και της Αφροδίτης της Μήλου. Αντί όμως να επέμβει ευθέως στο σώμα της Νίκης, τη μετατρέπει σε κατακτητική εκπρόσωπο της «μπλε επανάστασής» του.
Christo (1935-2020), «Περιτυλιγμένο καροτσάκι»
Περιτυλίγοντας διάφορα αντικείμενα της καθημερινής ζωής, ο Christo θέτει υπό αμφισβήτηση τις αρχές της χρησιμότητας, της ταυτότητας και της ιδιοκτησίας. Τυλιγμένα σαν χρυσαλλίδες σε αέναη χειμερία νάρκη, μας καλούν να διερευνήσουμε τη σχέση μας με μια κοινωνία όλο και περισσότερο καταναλωτική και υπόδουλη των φιλοδοξιών της. Ο Christo επαναπροσδιορίζει τον ίδιο τον ρόλο του έργου τέχνης: «Το έργο έχει να κάνει με την ελευθερία· η ελευθερία είναι εχθρός της κατοχής και η κατοχή ισοδυναμεί με τη διάρκεια».
César (1921-1998), «Αντίχειρας»
Το 1965 η γκαλερί Claude Bernard προτείνει στον César να πάρει μέρος σε μια ομαδική έκθεση με θέμα το χέρι. Ο καλλιτέχνης, που πρόσφατα έχει ανακαλύψει τον παντογράφο, ένα όργανο το οποίο επιτρέπει την πανομοιότυπη αναπαραγωγή ενός σχήματος και την τροποποίηση του μεγέθους του, επιλέγει να αντιγράψει τον αντίχειρά του. Τα έργα από γυαλισμένο μπρούντζο που παρουσιάζονται στην έκθεση απεικονίζουν τον αντίχειρα της Ελίζας Γουλανδρή, η οποία υπήρξε μαζί με τον σύζυγό της Βασίλη, στενή φίλη του César.
Niki de Saint Phalle (1930-2002), «Βάζο άγγελος»
Χρωματιστές, στρουμπουλές, επιβλητικές, χορευτικές, χαρωπές, κατακτητικές, οι Nanas της Niki de Saint Phalle αποτελούν ωδή στη θηλυκότητα και στον φεμινισμό.
Daniel Spoerri (1930- ), «Τριπλός πολλαπλασιαστής τέχνης»
Ο Daniel Spoerri έλεγε: «Η τέχνη δεν με ενδιαφέρει παρά στον βαθμό που είναι μάθημα οπτικής». Με τη σειρά «Τριπλός πολλαπλασιαστής τέχνης» χρησιμοποιεί τον καθρέφτη για να δημιουργήσει μια οπτική ψευδαίσθηση που αποσυντονίζει αλλά και διασκεδάζει τον θεατή, ο οποίος πρέπει να κοιτάξει δυο φορές για να διακρίνει το αληθινό από το ψεύτικο, το πραγματικό από την αντανάκλαση, το περιττό από το ουσιώδες.
Jacques Villeglé (1926-2022), «Arcueil»
Από τη δεκαετία του 1970 και μετά, οι σκισμένες αφίσες του Villeglé χάνουν τον αφηρημένο χαρακτήρα τους και αφήνουν να διακρίνονται παραστατικά στοιχεία. Εδώ το βλέμμα, μολονότι χαμένο ανάμεσα σε άλλα κομμάτια από αφίσες, αποκτά ακόμη μεγαλύτερη ευγένεια.
Martial Raysse (1936- ), «Μετρό (ή j’M)»
Ο Martial Raysse αφηγείται ως εξής μία από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις της καλλιτεχνικής διαδρομής του: «Ανακάλυψα το νέον. Είναι ζωντανό χρώμα, ένα χρώμα πέρα από το χρώμα. Η πένα και το πινέλο ξεπεράστηκαν. Το νέον εκφράζει πιο πιστά τη σύγχρονη ζωή, υπάρχει σε όλο τον κόσμο. Με το νέον μπορείτε να προβάλετε την ιδέα του κινούμενου χρώματος, δηλαδή μια κίνηση της ευαισθησίας, χωρίς ταραχή».
