Μικρή σπουδή στο κορυφαίο Πατρινό «Καρναβάλι που γράφει Ιστορία και αναμνήσεις»

Πατρινό Καρναβάλι

Σάτιρα, αυτοσαρκασμός, αναμέτρηση με το παλιό, ευρηματική καλλιτεχνία υψηλών αξιώσεων, αστείρευτο γλέντι, συντροφικότητα και παρέες

Το Πατρινό Καρναβάλι, το κορυφαίο συμμετοχικό Καρναβάλι της Ευρώπης, βρίσκεται ήδη στην εξέλιξή του και για μερικές ημέρες ακόμα θα απασχολήσει έντονα τα τοπικά αλλά και τα πανελλήνια Μέσα. Φετινός του τίτλος, η πρόταση του Πληρώματος 94, «Το Καρναβάλι που γράφει Ιστορία και αναμνήσεις». Και η ιστορία του, αδιαμφισβήτητα μεγάλη σε διάρκεια και πλούσια σε περιεχόμενο, εκτείνεται και αγκαλιάζει σχεδόν δυο αιώνες. Όσο για τις αναμνήσεις, καθοριστικές και αυτές, τόσο για τις ζωές πολλών Πατρινών όσο και των επισκεπτών του.

«Δεν υπάρχει άλλη πόλη στον κόσμο όπου το Καρναβάλι της να αφορά κάθε κάτοικο, κάθε πολίτη»

Σε αυτό το άρθρο γίνεται μια απόπειρα να ξετυλίξουμε τη μακρά του ιστορία χωρίς την αυταπάτη ωστόσο, μιας ολοκληρωμένης και λεπτομερούς παρουσίασης. Με πυξίδα την ιστορία, τις αναμνήσεις και τα σχόλια φίλων Καρναβαλιστών που ανέλαβαν σύνθετους και καθοριστικούς ρόλους στην εξέλιξη του Καρναβαλιού τα τελευταία χρόνια, θα φωτίσουμε λίγο περισσότερο μερικές αθέατες πλευρές του, που ένας επισκέπτης δύσκολα μπορεί να δει.

Ο Κων/νος Μάγνης, Διευθυντής Σύνταξης στην εφημερίδα Πελοπόννησος, μέλος ηγετικού πυρήνα ενός από τα πλέον αξιόλογα Πληρώματα του Κρυμμένου Θησαυρού, ιδρυτικό μέλος του Καρναβαλικού Κομιτάτου αλλά και θεατρικός συγγραφέας, η Βίκυ Αγγελοπούλου, ηγετικό στέλεχος επιτυχημένου Πληρώματος, αντιδήμαρχος Πατρέων και πρόεδρος της ΔΕΠΑΠ την τετραετία 1999-2003  και ο Πέτρος Ψωμάς, ένας εκ των υπευθύνων του μακροβιότερου Καρναβαλικού Πληρώματος εν ενεργεία, και επί χρόνια εταίρος της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρίας «Πλήρωμα 94» με γεμάτο το ενεργητικό της από πολιτιστικές εκδηλώσεις και δράσεις, οι άνθρωποι που μιλήσαμε και μας μύησαν έστω για λίγο σε μερικές αθέατες γωνιές:

Ιστορία και αναμνήσεις – Πλήθος και Πάθος

Η ιστορία του Πατρινού Καρναβαλιού, ταξιδεύει πίσω στο χρόνο, καθώς μετρά ήδη 190 χρόνια ζωής με τις σύγχρονες ρίζες του να τοποθετούνται στις αρχές του 19ου αιώνα. Αφετηρία του Πατρινού Καρναβαλιού αποτέλεσε το 1829, όπου μετά την απελευθέρωση, δίνεται ο πρώτος αποκριάτικος χορός στην οικία του εμπόρου Μωρέτη με καλεσμένους Γάλλους αξιωματικούς και 15 Πατρινούς. Το 1830, σε οίκημα της Πλατείας Αγίου Γεωργίου, δίνεται ο πρώτος επίσημος χορός, προς τιμήν του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια.

Για την εξέλιξη του καρναβαλιού καθοριστική ήταν η συνεισφορά των Επτανήσιων, οι οποίοι μετά την ένωση των Ιονίων με την Ελλάδα το 1864, συνέρρεαν στην πόλη, με τη διάλεκτό τους να ξαφνιάζει και να διασκεδάζει τους Πατρινούς. Η ελευθεροστομία επηρεάζει το Καρναβάλι. Το 1871, χτίζεται από τον αρχιτέκτονα Τσίλερ το «Δημοτικό Θέατρο Απόλλων» και στα Καρναβάλια το θέατρο μετατρέπεται σε χορευτική αίθουσα. Τα πρώτα καρναβαλικά άρματα στην πόλη και οι πρώτες μασκαράτες, κάνουν την εμφάνισή τους τη δεκαετία του 1870, ενώ ο πρώτος χαρτοπόλεμος θα γίνει το 1894 μέσα σε κέρινα αυγά. Ο σατιρικός ποιητής Ηλίας Συνοδινός γράφει για την Πάτρα «…ζητεί πλούσιας εορτάς και ξεφαντώσεις θέλει/ ενώ πολλοί δεν έχουνε να πάρουνε καρβέλι».

«Βάλε το ντόμινο και πάμε στο χορό»

To 1899, εμφανίζεται για πρώτη φορά, επιτροπή (κομιτάτο) με ιδιωτική πρωτοβουλία, που συγκεντρώνει εισφορές, ρίχνονται οι πρώτες σοκολάτες και ακούγεται για πρώτη φορά το γραμμόφωνο. Συνεχίζεται δυναμικά, η διαμόρφωση του Καρναβαλιού, όπως άλλωστε δηλώνει και το 1901 Αθηναίος δημοσιογράφος που γράφει : «Αι Πάτραι δικαίως δύνανται να είναι υπερήφανοι, ότι αυταί και μόνον εν Ελλάδι και τη Ανατολή καθόλου κατέχουν τα σκήπτρα όσον αφορά τον πανηγυρισμό των Απόκρεω…». Κατασκευάζονται περισσότερα άρματα, και το 1902 στήνεται εξέδρα μπροστά στο Δημοτικό Θέατρο για χορούς. Αρχίζουν να διαδίδονται νέοι χοροί, δημιουργείται η «Εταιρεία Εορτών», ενώ το 1914 πρωτοεμφανίζεται το τανγκό και πρωτακούγεται το καρναβαλικό εμβατήριο «Βάλε το ντόμινο και πάμε στο χορό». Το 1929, καθιερώνεται ο «Πατριός Αποκριάτικος Φανός» ως η δημοφιλέστερη καρναβαλική εφημερίδα που θα κυκλοφορήσει και μέχρι το Καρναβάλι του 1940. Οι καρναβαλικές εκδηλώσεις θα σταματήσουν για δέκα χρόνια με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον εμφύλιο που ακολούθησε.

Το καρναβάλι ξαναγεννιέται δειλά δειλά τη δεκαετία του 1950. Το 1954, ο Πατρινός τυπογράφος και βιβλιοπώλης Άγγελος Κουλουμπής εκδίδει για πρώτη φορά την εφημερίδα «Πατρινό Καρναβάλι» με πλούσια σατυρική ύλη που επικράτησε να κυκλοφορεί κάθε τελευταίο Σαββατοκύριακο μέχρι το 1967. Είναι η δεκαετία που μεσουρανούν οι Μασκαράτες -Καρναβαλικά στοιχεία που κουβαλούσαν πεζοί ή με ποδήλατα καρναβαλιστές και παρουσίαζαν ένα σατιρικό θέαμα, εμπνευσμένο από την commedia dell arte. Ένας από τους κορυφαίους κατασκευαστές μασκαράτας, ήταν ο Αλέκος Χάραρης (1918 – 1979) που συνέδεσε το όνομα του με την ακμή του εθίμου.

Το Πατρινό Καρναβάλι δε γεννήθηκε τυχαία στην Πάτρα – Είναι στο αίμα των Πατρινών

Στα μέσα της δεκαετίας του ’50, επικρατεί καχυποψία και κατακραυγή μιας μερίδας κλήρου, κυρίως απέναντι στα Μπουρμπούλια καθώς η ανωνυμία του ντόμινο θεωρείται ευκαιρία για διαμόρφωση σεξουαλικής μυθολογίας. Με τον καιρό όμως οι αντιδράσεις υποτονούν και η εκκλησία κρατά μια πιο διακριτική στάση.

Το Πατρινό Καρναβάλι, ούτε την οικογένεια διάβρωσε, μήτε κατέλυσε τις σχέσεις των ανθρώπων. Αντιθέτως, το Καρναβάλι πάντα ήταν, είναι και θα είναι μία μικρή απεικόνιση της ζωής που σου κλείνει το μάτι πίσω από μία μάσκα και γεμάτο περίσσιο σαρκασμό και απόλυτη γνώση σου αποκαλύπτει στη δική του γλώσσα το μυστικό της ευτυχισμένης ζωής. Το μυστικό που δεν είναι άλλο από τις παρέες, το κοινό όραμα, τη δημιουργία, την καινοτομία, την παραγωγή και το γέλιο, κυρίως το γέλιο, το γέλιο της απόλαυσης, της ευθυμίας, του σαρκασμού.

Η Βίκυ Αγγελοπούλου αφηγείται χαρακτηριστικά από τα παιδικά της χρόνια, «θυμάμαι να με ντύνει η μητέρα μου μπούλα και να τρέχω πίσω από τα άρματα του Δήμου. Συχνά πήγαινα στη νόνα μου και εκείνη την ημέρα θυμάμαι να χτυπάει η πόρτα και να μπαίνουν μπούλες, με μαντήλια, μάσκες. Στην αρχή, φοβήθηκα πολύ, αλλά μόλις έβγαλαν τις μάσκες και είδα τη μαμά μου, το θείο μου και τους φίλους τους που άρχισαν να χορεύουν, ηρέμησα. Έντονες αναμνήσεις από εκείνο το σπίτι που όλοι έρχονταν, μεταμφιέζονταν και έβγαιναν στους δρόμους. Το ίδιο συνέβη και με τις φιλενάδες μου αργότερα που μετά το σχολείο μαζευόμασταν στο σπίτι μου και ντυνόμασταν. Από τότε ήταν που άρχισα να καλλιεργώ τις καλλιτεχνικές μου ανησυχίες».

Το Πατρινό Καρναβάλι συνεχώς μεγαλώνει σε περιεχόμενο και πλήθος. Το 1961, ο Δήμος φιλοξενεί για ένα 24ωρο, 60 δημοσιογράφους από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη καθώς και 15 ξένους ανταποκριτές διοργανώνοντας το πρώτο Press Event.

«Ένα από τα πράγματα που χαρακτηρίζουν το Πατρινό Καρναβάλι είναι η μαζικότητα», θα μου δηλώσει ο Κωνσταντίνος Μάγνης. «Δεν υπάρχει άλλη πόλη στον κόσμο όπου το Καρναβάλι της να αφορά κάθε κάτοικο, κάθε πολίτη. Όλοι μετέχουν και δεν είναι παθητικοί θεατές, τους αφορά όλους. Και από την άλλη, το Πατρινό Καρναβάλι αποπνέει μια ατμόσφαιρα…Δεν μεταμφιεζόμαστε αναζητώντας μια κάποια παράδοση, μια κάποια λαγνεία ή κάποιο ερωτισμό μόνο, ούτε αντιγράφοντας μόνο κάποια ξένα πρότυπα, αλλά υπάρχει πάντα η αίσθηση ότι όλα είναι Πατρινά. Ο Πατρινός φοράει τη στολή του δεν είναι αποκομμένος από το δρόμο, από την ιστορία. Όλες οι αναφορές είναι συγκεκριμένες».

Ο γάμος του Κουτρούλη – μια ανεκδιήγητη πλάκα

Αλλά και η Βίκυ Αγγελοπούλου θα μου αφηγηθεί τη μεγάλη πλάκα που σχεδίασε για 70 Πατρινούς, το 1981 με αφορμή την έκφραση «έγινε του Κουτρούλη ο Γάμος» που θα της αναφέρει μία γνωστή της επιστρέφοντας από γάμο στην Καλαμάτα, όπου όλα είχαν πάει μάλλον αναπάντεχα άσχημα. «Αρχίζω λοιπόν και στέλνω γράμματα σε 70 άτομα φίλους με διαφορετικό περιεχόμενο και σε όλους υπογράφω με το όνομα Κουτρούλης. Σε άλλον γράφω ότι παντρεύομαι το Σάββατο και σε περιμένω στην Επισκοπή, σε άλλον ζητούσα να γίνει κουμπάρος και πολλά άλλα. Και όλες οι απαντήσεις έπρεπε να γίνουν μέσω ανακοινώσεων στην εφημερίδα Πελοπόννησος. Εγώ είχα, υποτίθεται λάβει μια πρόσκληση για να γίνω μοδίστρα. Όλοι ανταποκρίθηκαν χωρίς να έχουν την παραμικρή ιδέα. Το πιο σημαντικό είναι ότι πήρε η Βοσινάκη πρόσκληση να ετοιμάσει catering για 70 άτομα και το έκανε. Στόλισαν όλοι τα αυτοκίνητά τους. Η Αθηνά Πραποπούλου έγινε Κουτρούλης και όλοι ήταν εκεί για να τελεστεί το μυστήριο, ντυμένοι με τα καλά τους. Αυτό αποδεικνύει το πόσο δεκτικός είναι ο Πατρινός σε αυτές τις πλάκες. Το Καρναβάλι το βιώνεις από παιδί, μέσα από το σπίτι σου, το έχεις και το κουβαλάς μέσα σου. Και εμείς στην Πάτρα το έχουμε μέσα μας».

 

Αυθεντικότητα, αυθορμητισμός, χιούμορ, σαρκασμός 

Ο Πέτρος Ψωμάς αναπολεί μεταγενέστερα, τις σκηνές στο Γηροκομείο Πατρών όταν η μητέρα του μαζί με άλλες οικογένειες θα τους έντυναν για να επισκεφθούν και να διασκεδάσουν τους τρόφιμους. Το 1962, χάρη στο Καρναβάλι οι Πατρινοί θα δουν για πρώτη φορά τηλεόραση, καθώς εγκαθίστανται δύο δέκτες σε κεντρικά σημεία της πόλης, όπου προβάλλονται στιγμιότυπα από τους χορούς του Δημοτικού θεάτρου, τα δρώμενα στην Πλατεία και την παρέλαση της τελευταίας Κυριακής, ενώ το 1964, ματαιώνεται λόγω του θανάτου του Βασιλιά Παύλου στις 6 Μαρτίου. Το μόνο που μένει είναι ο Μπάστακας της  κάτωθι φωτογραφίας.

Χρονιά σταθμός το 1966 – Ο κρυμμένος Θησαυρός και ο Άλκης Στέας, η φωνή του Καρναβαλιού

Το 1966, χρονιά σταθμός, ο Νίκος Μαστοράκης διοργανώνει το πρώτο παιχνίδι «Κρυμμένου Θησαυρού» με τη συμμετοχή 94 Πατρινών. Αρχηγός μιας από τις νικήτριες ομάδες είναι ο Άλκης Στέας, από τη Θεσσαλονίκη, ο οποίος και αναλαμβάνει να παρουσιάσει το «Παιχνίδι» την επόμενη χρονιά και έκτοτε ο αγαπητός παρουσιαστής που έσβησε το 1999, έγινε ο άνθρωπος και η φωνή του Πατρινού Καρναβαλιού για πάνω από τριάντα χρόνια!

Ο Πέτρος Ψωμάς θυμάται σήμερα τη συμμετοχή των 94 Πατρινών να γίνεται – χρόνια αργότερα, η έμπνευση για τη σύσταση του Πληρώματος 94, πριν από 32 περίπου χρόνια. Γοητευμένος από τον Άλκη Στέα και το παιχνίδι του Κρυμμένου θησαυρού, μαζί με τον συμμαθητή και φίλο του, Φώτη Λουριδά θα δημιουργήσουν το πλέον αδιάσπαστο, με σταθερούς τους δυο αρχηγούς του αλλά και δίχως συγχωνεύσεις, μακροβιότερο Πλήρωμα του Πατρινού Καρναβαλιού. «Θυμάμαι στην πρώτη μου συμμετοχή στο Καρναβάλι το 1981, με τους “Θαυματοποιούς” παιδάκι τότε σε ένα ψηλό τραπέζι, να παρατηρώ τους μεγάλους, να λύνουν μαθηματικούς γρίφους, και να σκέφτομαι πως θέλω να μεγαλώσω για να λύνω και εγώ γρίφους. Θα ξαναβγώ όταν μεγαλώσω, σκέφτηκα πικραμένος».

Και αυτό το μικρό παιδί, 18 χρόνια μετά θα είναι εκείνο που θα πάρει  την τελευταία  συνέντευξη του Άλκη Στέα, τιτλοφορώντας την μάλιστα με φράση του αείμνηστου παρουσιαστή, σε εκείνη τη συνέντευξη:  «θέλω να πεθάνω στην Πάτρα και να είναι Καρναβάλι». Μια έντονη και καθοριστική ανάμνηση του Πέτρου Ψωμά που συνετέλεσε άλλωστε και στην πρόταση, 10 χρόνια μετά το θάνατό του, να προταθεί η καθιέρωση της «Ημέρας Άλκη Στέα», μέσα σε μία εκδήλωση με τίτλο «Ευτυχείτε» στο Δημοτικό Θέατρο Απόλλων, κάτι που φυσικά έγινε πραγματικότητα και η πόλη τον θυμάται κάθε χρόνο.

Το Σάββατο 9 Μαρτίου 2019 συμπληρώνονται 20 χρόνια από «το ταξίδι που κίνησε να πάει…» η φωνή του Πατρινού Καρναβαλιού και η πόλη θα τον τιμήσει – μια πολύ συγκινητική έκπληξη αφιέρωμα σε εκείνον έχει προβλεφθεί στη βραδινή παρέλαση του Σαββάτου για την προσφορά του στον Κρυμμένο Θησαυρό και το Πατρινό Καρναβάλι.

Συνεργασία, Αλληλοσυμπλήρωση, Ανατροπή

Πλέον ο Κρυμμένος Θησαυρός είναι το βασικό συστατικό της επιτυχίας του Πατρινού Καρναβαλιού. «Είναι το κορυφαίο Καρναβάλι της Ελλάδας και αν κρίνω και από την ευρωπαϊκή μας εμπειρία μέσω των Καρναβαλοτάξιδων που έχουμε διοργανώσει συνειδητά με το Πλήρωμα 94 σε καρναβαλικές πόλεις του εξωτερικού, διαπιστώνω πόσο διαφορετικό και ξεχωριστό είναι. Αυτό που το έχει διαφοροποιήσει τα τελευταία 55 χρόνια είναι το Κυνήγι του Κρυμμένου Θησαυρού, το οποίο και έχει δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για να φτιαχτούν ομάδες με δυνατούς πυρήνες, κάθε μια από τις οποίες, να έχει διαφορετική ειδίκευση και στόχευση. Αυτό δημιουργεί μια παρέλαση ποικιλομορφίας, και ποικιλία θεάματος – άλλοι είναι εξαιρετικοί στα άρματα, άλλοι στο θέαμα δρόμου, άλλοι στα αξεσουάρ, άλλοι στο show και την καλλιτεχνική εμφάνιση», θα σχολιάσει ο Πέτρος Ψωμάς.

Σήμερα, ο Κρυμμένος Θησαυρός διοργανώνεται από τα ίδια τα Πληρώματα, με προτεραιότητα σε όσους πρωταγωνιστούν την προηγούμενη χρονιά. Έξυπνη κίνηση θα δηλώσει η Βίκυ Αγγελοπούλου, γιατί υπάρχει πλέον εναλλαγή θεμάτων, ποικιλία. Τα θέματα του Κρυμμένου Θησαυρού, ποικίλουν κάθε φορά σε περιεχόμενο αλλά και βαθμό δυσκολίας. Ζητούνται απαντήσεις σε γρίφους, άλλοτε βασισμένους στην ιστορία της πόλης, άλλοτε στην ελληνική  μυθολογία, όπως «Ένα πλοίο σαλπάρισε για πρώτη φορά το 1986. Μαζί του ταξιδεύει από τότε και ο Όμηρος αλλά δεν μπορεί να το δει και όχι γιατί είναι τυφλός. Φέρτε μας τα περί ου ο λόγος πλοίο στο παρθενικό του ταξίδι, βαθμοί 50), στα μαθηματικά, σπαζοκεφαλιές όπως «Βρείτε και ρίξτε στο σακούλι σας ίπο ζωντανό (όχι ίππο, αλλά ίπο που είναι η αιτιατική της λέξης ίψ που σημαίνει σαράκι), δυσεύρετα αντικείμενα όπως «Φέρτε μας ένα μεταλλικό κουτί με βελόνες γραμμοφώνου μάρκας LUX», αλλά και μερικά άκρως χιουμοριστικά θέματα.

«Το συστατικό επιτυχίας του είναι ο συγκερασμός Πάθους και Πλήθους»

Ο Κωνστατίνος Μάγνης θυμάται «ήμασταν στο σπίτι που είχαμε ορίσει ως στρατηγείο, είχαμε πάει για να ετοιμάσουμε και να παραδώσουμε το σακούλι με τα θέματα. Ένα από τα θέματα ήταν να βρούμε το αποτέλεσμα του αγώνα την επόμενη ημέρα Πανιώνιος-Άεκ και μου είχαν δώσει την εξουσιοδότηση να δηλώσω ισοπαλία. Αλλά εγώ σκέφτηκα πως αυτό θα ήταν το πιο πιθανό σκορ και αν το βάζαμε και είχε ισοπαλία ο αγώνας, θα το έβρισκαν όλα τα πληρώματα και δεν θα κάναμε τη διαφορά. Σκέφτηκα λοιπόν να βάλω ΑΕΚ γιατί αν τελικά κέρδιζε, θα κερδίζαμε περισσότερους βαθμούς. Πράγματι νίκησε η ΑΕΚ, με ένα άκρως περίεργο τρόπο, γιατί το παιχνίδι ήταν ο ορισμός της ισοπαλίας, αλλά η μπάλα τελικά σε μια φάση, έπεσε σε μια γούβα, έκανε γκελ και ένας ποδοσφαιριστής που βρισκόταν στη βάση, σκόραρε. Όλα έγιναν από τύχη, αλλά και η τύχη βοηθάει τους τολμηρούς”.

«Φέρτε ένα εισιτήριο του αστικού ΚΤΕΛ Πατρών με αναγραφόμενη τιμή 1 δραχμή και 30 λεπτά», ήταν ένα από τα θέματα του 1999 θυμάται ο Πέτρος Ψωμάς. Τότε, η κυρία Σωτηρία μας ετοίμαζε τα αποκριάτικα κοστούμια και ένα μέλος του πληρώματος πήγε να τη βρει για μια δουλειά και της ανακοίνωσε και μερικά από τα θέματα του Κρυμμένου Θησαυρού. Και ως εκ θαύματος η κυρία Σωτηρία θα του πει ότι έχει φυλαγμένα σε ένα εφηβικό λεύκωμα εποχής αυτά τα εισιτήρια. Η αναγραφόμενη αξία 1,30 δραχμές ήταν η σωστή. Η συναισθηματική τους όμως αξία, γραφόταν στο πίσω μέρος, με μολύβι: περίμενε στη στάση. Με πήγε σινεμά»…

 

Τα πρώτα επίσημα Πληρώματα με αισθητική ομοιομορφία – Η παρέλαση και τα Πληρώματα

Το 1969 παρατηρείται για πρώτη φορά συμβατότητα ανάμεσα στην αμφίεση του αυτοκινήτου με την αμφίεση του πληρώματος και η λέξη πλήρωμα καθιερώνεται ενώ το 1974 αποτελεί χρονιά σταθμό για τη σύγχρονη εκδοχή του, με το πλήρωμα «Μαστρροχαλαστήδες» να αφήνει το αυτοκίνητό τους και να παρελαύνει πεζή στους δρόμους, ενώ άλλη εκδοχή, θέλει το Πλήρωμα «Κλόουν» να είναι το πρώτο που παρελαύνει πεζό-πλήθος μελών 24 το 1975. Τα πληρώματα οριστικά βγαίνουν από τα αυτοκίνητά τους.

Καρναβάλι 1975. Η ομάδα του Ποδηλατικού Ομίλου Πατρών συμμετέχει στο καρναβάλι, αρχείο Β. Διαμαντόπουλος
Καρναβάλι 1975. Η ομάδα του Ποδηλατικού Ομίλου Πατρών συμμετέχει στο καρναβάλι, αρχείο Β. Διαμαντόπουλος

Με τις εμφανίσεις τους, τα πληρώματα σχολιάζουν την επικαιρότητα, διαμορφώνουν τάσεις, δημιουργούν μόδα, και συχνά έχουν χαρακτήρα καλλιτεχνικής δημιουργίας που με πολύ κόπο έχει κατακτηθεί ύστερα από επίμονη, και πολύμηνη προσπάθεια των μελών.

«Το πρώτο πλήρωμα που συμμετείχα ήταν τα προβατάκια», θα μου πει αναπολώντας η Βίκυ Αγγελοπούλου. «Εκείνη την εποχή είχε ανέβει η τιμή του αρνιού και έτσι είχαμε βγει προβατάκια για πούλημα, σατιρίζοντας την επικαιρότητα. Έκτοτε δεν έχω χάσει συμμετοχή σε κανένα Καρναβάλι».

Το 1980 το παιχνίδι του «Κρυμμένου Θησαυρού» με τα πληρώματα και τα άρματά του εντάσσεται για πρώτη φορά στη μεγάλη παρέλαση της Κυριακής και καθιερώνεται η Παντομίμα ως δράση και τα άρματα φθάνουν τον αριθμό ρεκόρ – 180.

Το 1981 παρουσιάζονται για πρώτη φορά οργανωμένα χορευτικά στο δρόμο με το Πλήρωμα η «Μαγεία του χορού» που αριθμεί 120 νέα παιδιά, ενώ το 1982 ο ζωγράφος Γαϊτής παρελαύνει μαζί με τα …ανθρωπάκια του, σαν μέλος ενός από τα εντυπωσιακότερα πληρώματα όλων των Καρναβαλιών μαζί με τη χρυσή παρέα των Δεκαεννιά γνωστών Πατρινών που το 1979 έκαναν την ανατροπή παρελαύνοντας στο Καρναβάλι ακίνητοι ως Οικογενειακό Ενθύμημα, έμειναν γνωστοί ως «Ασπρόμαυρη φωτογραφία».

Φωτογραφία από αρχείο Κατερίνας Παπαδημητρίου
Φωτογραφία από αρχείο Κατερίνας Παπαδημητρίου
Φωτογραφία από αρχείο Κατερίνας Παπαδημητρίου
Φωτογραφία από το αρχείο της Κατερίνας Παπαδημητρίου

Έψαξαν στα μπαούλα των γιαγιάδων τους, φόρεσαν αυθεντικά ρούχα εποχής και πόζαραν επάνω σε ένα ειδικά διαμορφωμένο φορτηγό. Ανάμεσα τους και η μικρή τότε Κατερίνα Παπαδημητρίου που θυμάται νοσταλγικά αυτή την παρέα και μου δηλώνει:

«είχαμε μείνει ακίνητοι σε όλη την παρέλαση, ντυμένοι ασπρόμαυρα και γκρι…το θυμάμαι πολύ γλυκά και νοσταλγικά σαν αληθινή φώτο! Ήταν και η μητέρα μου …η μόνη γυναίκα ντυμένη νεαρός μάγκας …οι άλλες με γούνες».

Φωτογραφία είναι μπροστά στον Λευκό Πύργο με τα κοστούμια του Πληρώματος
Φωτογραφία είναι μπροστά στον Λευκό Πύργο με τα κοστούμια του Πληρώματος

Ο Κωνσταντίνος Μάγνης, μέλος μιας παρέας που ήταν ο ηγετικός πυρήνας του Πληρώματος 135, της Χρυσής Δεκαετίας στα τέλη του ‘ 80 και του ‘90 και χαρακτήρισε με τις εμφανίσεις του το καρναβάλι σε κομβικές εποχές, με θέματα όπως η «Σαρανταποδαρούσα», οι «Πιγκουίνοι», ο «Κόκορας Μακαρονάδα», «Τον αράπη κι αν τον πλένεις» και το «Εις τον αφρόν της θάλασσας», θυμάται και σχολιάζει για τα συστατικά ενός επιτυχημένου πληρώματος:

«Η παρέα μας ήταν μια κινούμενη κωμωδία που λάνσαρε μια ξέφρενη και αχαλίνωτη πρόταση για το καρναβάλι, η οποία αποτυπωνόταν και στην καρναβαλική μας έκφραση. Στη θεματολογία, στη συμπεριφορά και στη γενικότερη αγωγή ζωής. Κινηθήκαμε στο γκροτέσκο, απελευθερώσαμε στοιχεία κωμωδίας του βωβού κινηματογράφου και με τις κινήσεις μας αλλά και οι στολές μας που θύμιζαν Monty Pythons. Μετά τη δεκαετία του ’90 αυτό έγινε ένα φαινόμενο. Η σαρανταποδαρούσα ήταν η πρώτη φορά που μια τρελή ιδέα, πήρε σάρκα και οστά στην άσφαλτο, ακολούθησαν οι πιγκουίνοι και ο κόκορας μακαρονάδα που η αισθητική και η τρέλα, συνδυάστηκαν με την ελληνική παράδοση.  Μια ιδέα που προέκυψε μια Δευτέρα  της προηγούμενης χρονιάς».

Φωτογραφία από προσωπικά αρχεία Κρίστυς και Μαρούλας Κουνινιώτη - δεξιά ο Κωνσταντίνος Μάγνης
Φωτογραφία από προσωπικά αρχεία Κρίστυς και Μαρούλας Κουνινιώτη – δεξιά ο Κωνσταντίνος Μάγνης
Φωτογραφία από προσωπικά αρχεία Κρίστυς και Μαρούλας Κουνινιώτη
Φωτογραφία από προσωπικά αρχεία Κρίστυς και Μαρούλας Κουνινιώτη

Φωτογραφία από προσωπικά αρχεία Κρίστυς και Μαρούλας Κουνινιώτη
Φωτογραφία από προσωπικά αρχεία Κρίστυς και Μαρούλας Κουνινιώτη

Μια τρέλα, ένα ξεφάντωμα ήταν και είναι το Καρναβάλι και όποιος δεν το ζει από την αρχή μέχρι το τέλος δεν μπορεί να το καταλάβει, νιώθει λίγο ξενέρωτα, θα συμπληρώσει η Βίκυ Αγγελοπούλου. «Μαζευόμασταν στα σπίτια, φίλοι, μέλη των Πληρωμάτων και όλα τα φτιάχναμε μόνοι μας. Αυτό μας ένωνε. Θυμάμαι ότι όταν κάποτε θέλαμε να βγούμε κλόουν, είχαμε αγοράσει λαμέ ύφασμα και για να φτιάξουμε κύκλους είχαμε καταστρέψει εκείνα τα στρογγυλά παιδικά ποτηράκια που υπήρχαν τη δεκαετία του ’70 και του ’80 ώστε με μαρκαδόρους να τους χαράξουμε. Αυτό γινόταν για νύχτες ολόκληρες».

Επινόηση, εφευρετικότητα και ευγενής άμιλλα

Ο Πέτρος Ψωμάς, από το Πλήρωμα 94 που πριν από δυο χρόνια, έκλεισε 30 χρόνια στο Πατρινό Καρναβάλι, μάλιστα με μία εντυπωσιακή παρουσία με το «ΠΑΡΑΘΕΡΙΣΤΑΙ» (βρίσκοντας παράλληλα τον Κρυμμένο Θησαυρό) και την επόμενη χρονιά παρουσίασε στην παρέλαση το «Requiem», αναφέρει:

«η σωστή προετοιμασία από πλευράς ομάδας, ο συντονισμός, η αξιοποίηση των ταλέντων και των δυνατοτήτων των μελών είναι καθοριστικά για το τελικό αποτέλεσμα και την αισθητική. Ό,τι εμφανίζεται στην παρέλαση είναι προϊόν κόπου και εξειδίκευσης. Ο κόσμος, στους δρόμους και τα μπαλκόνια απολαμβάνει το θέαμα μιας παρέλασης αλλά δυσκολεύεται να καταλάβει τη δουλειά που κρύβεται από πίσω. Το μυστικό κρύβεται στην ομάδα, ο πυρήνας που διοργανώνει πρέπει να μπορεί να επικοινωνεί με τα μάτια».

photo Menelaos Myrillas @ SOOC
photo Menelaos Myrillas @ SOOC
photo Menelaos Myrillas @ SOOC

Πολλές είναι οι φορές που το Καρναβάλι έχει απειληθεί αισθητικά από ασυντόνιστες ορδές, απειθάρχητες ομάδες και μια λαοθάλασσα συντρίβει κάθε παράδοση. «Οτιδήποτε κάνει ο καθένας, πρέπει απλά να το υπηρετεί σωστά. Ακόμα και το μαζικό πλήρωμα που δεν υπηρετεί την καλαισθησία, ωστόσο θα πρέπει να υιοθετεί κάποιους κανόνες. Κάποιος άλλος μπορεί να ενδιαφέρεται για την καλλιτεχνία και να μην ενδιαφέρεται για την κωμική διάσωση του Καρναβαλιού. Όμως πρέπει όλοι να δουλεύουν πάνω στις αρετές τους και να έχουν χαρακτήρα και μοναδικότητα», θα προσθέσει ο Κωνσταντίνος Μάγνης.

Φυσικά υπάρχουν περιπτώσεις που το κάλπικο κέφι πρωταγωνιστεί «έχω νιώσει πως κάποιοι απλά συμμετέχουν για να μην λείπουν. Δεν «διονυσιάζονται» με την αρχαία έννοια, απλά τους ενδιαφέρει να βγάλουν μια selfie και να ακολουθήσουν μια παρέα. Νομίζω ότι έχει να κάνει με το πόσο καλά τα έχεις με την εσωτερικότητα σου, πόσες τεχνικές και γενναιότητα έχεις με τον εαυτό σου έτσι ώστε να τον εκθέσεις και μετά να τον επιστρέψεις», θα προσθέσει.

Άλλωστε «το συστατικό επιτυχίας του είναι ο συγκερασμός Πάθους και Πλήθους. Γιατί υπάρχει ένα μεγάλο πλήθος πληρωμάτων που παθιάζονται με το Καρναβάλι ο καθένας στον τομέα του, προσθέτοντας ένα κομμάτι μωσαϊκό του Καρναβαλιού και υπάρχει και ένα πλήθος, το οποίο μπορεί να μην παρέχει καλαισθησία, αλλά δίνει μαζικότητα, κέφι, ενέργεια και μας καθιστά το Καρναβάλι της νεολαίας», θα συμπληρώσει ο Πέτρος Ψωμάς.

Φωτογραφία Πέτρος Γιαννούτσος
Φωτογραφία Πέτρος Γιαννούτσος

Φωτογραφία Πέτρος Γιαννούτσος

Εμπλουτίζεται ο Θεσμός – Καλλιτεχνικές ανησυχίες

Το 1986, και για τα επόμενα δυο χρόνια εμπλουτίζεται το Καρναβάλι με τη σύσταση της Καρναβαλικής Επιτροπής (οι «κορδελάκιδες» της παρέλασης, όπως χαρακτηριστικά γράφει στο βιβλίο του ο Πέτρος Ψωμάς που έχουν την πραγματική εξουσία κατά την αποκριάτικη αιχμή) μέλος της οποίας και η Βίκυ Αγγελοπούλου με το Θεατρικό, την «Αγαλματοποίηση» (διαγωνισμός Πληρωμάτων όπου μέλος ή μέλη τους, πάνω σε πατάρια παρουσίαζαν ένα θέμα για 5 λεπτά κρινόμενοι από την πρωτοτυπία και την ακινησία τους), την Παντομίμα και η νυχτερινή ποδαράτη παρέλαση με θέμα «Αυτοφωτιστείτε» στις σκάλες της Γεροκοστωπούλου, ένα μοναδικό υπερθέαμα που δύσκολα φαίνεται μέσω των τηλεοράσεων (η πρώτη και μοναδική φορά που έγινε εκεί, αφού κρίθηκαν ακατάλληλες για ένα τέτοιο εγχείρημα).

Το 1995, εμφανίζονται οι πρώτες συνεργασίες Πληρωμάτων και για πρώτη φορά η σειρά στη Μεγάλη Παρέλαση καθορίζεται από τη βαθμολογία των Πληρωμάτων, ενώ το μουσικό κανάλι MTV καλύπτει δύο εικοσιτετράωρα προγράμματος με εικονικές συνδέσεις με Ρίο ντε Τζανέιρο και Πάτρα. Το 1999, η Πάτρα, και κατ’επέκταση το Καρναβάλι της, έχουν νέα δημοτική αρχή, τον Ευάγγελο Φλωράτο που αναθέτει την προεδρία της ΔΕΠΑΠ στην Βίκυ Αγγελοπούλου (αναλαμβάνει και τη θέση του αντιδημάρχου). Οι καρναβαλικές προσδοκίες απογειώνονται. Ένας άνθρωπος με πάθος για το Καρναβάλι, μπορεί να φέρει την απαραίτητη εξωστρέφεια που χρειάζεται το Καρναβάλι. Γιατί το Καρναβάλι μπορεί και πρέπει να γίνει ο καμβάς και το δημιουργικό πλαίσιο παραγωγής νέων πολιτιστικών προϊόντων.

«Τότε σκέφτηκα πως υπάρχει φλέβα καλλιτεχνική στην Πάτρα, που πρέπει να αξιοποιηθεί και έτσι προτάθηκε το 1992, η σύσταση του Καρναβαλικού Κομιτάτου από μια ομάδα Πατρινών που προέρχονταν από διάφορες καρναβαλικές ομάδες και πυρήνες της πόλης που σήμερα αριθμεί 150 άτομα. Βγάλαμε το Βαλς στους δρόμους, από το 1994 σχεδιάζουμε και θεατρικές παραστάσεις, ειδικά δρώμενα μουσικού ή θεατρικού χαρακτήρα στο δρόμο, εικαστικές και φωτογραφικές εκθέσεις με θεματικά αντικείμενα σχετικά με το Καρναβάλι, όπως η πρώτη έκθεση γελοιογραφίας στην Ελλάδα, η πρώτη έκθεση μαριονέτας στην πόλη, έκθεση καρναβαλικού καπέλου και μάσκας. Ήταν το έναυσμα για την ενίσχυση του Θεάτρου στην Πόλη μας», θα αναφέρει η Βίκυ Αγγελοπούλου.

Δημιουργία, Πολιτισμός, Παιδεία

Το Πατρινό Καρναβάλι είναι ένα μοναδικό οικοδόμημα που απαιτεί για την στήριξή του πειθαρχία και προσήλωση. Έχει κανόνες που διαμορφώνουν μια Καρναβαλική Παιδεία.

«Συντροφικότητα και συλλογικότητα στους κόλπους της ομάδας. Μια διάθεση να απελευθερωθείς αλλά μέσα σε πλαίσια στα οποία και δεν θα πρέπει να λείπει η αξιοπρέπεια και ο αλληλοσεβασμός. Να σέβεσαι την Πόλη και τον επισκέπτη και να σέβεσαι στον Αστικό χώρο προσπαθώντας ταυτόχρονα η διασκέδαση σου να είναι και δημιουργική. Και φυσικά ο σεβασμός ανάμεσα στις παρέες και σε όλα τα πληρώματα. Οι ομάδες κατέκτησαν μια εκτίμηση, επειδή ακριβώς χτίστηκε μια αλληλοεκτίμηση γιατί υπηρετήσαν το κοινό καλό του Καρναβαλιού και μια ορθή άποψη για την πόλη και την ταυτότητά της», θα μου συμφωνήσει ο Κωνσταντίνος Μάγνης.  

«Για 4 ολόκληρα χρόνια, οργανωμένες ομάδες έκαναν επισκέψεις σε σχολεία, νηπιαγωγεία και μαζί έχτιζαν σιγά σιγά με τα μικρά παιδιά την Καρναβαλική παιδεία», θα προσθέσει και η Βίκυ Αγγελοπούλου.

Φωτογραφία Πέτρος Γιαννούτσος

Το μέλλον του Πατρινού Καρναβαλιού, η εξωστρέφεια αλλά και η σοφία των Παλιών Καρναβαλιστών

Με 180 χρόνια ιστορίας στην πλάτη του συνεχίζει να δίνει δυναμικά το παρόν κάθε χρόνο συγκεντρώνοντας πλήθος κόσμου. Έχει άραγε ακόμα αντοχές; «Το Καρναβάλι παρακολουθεί τις εξελίξεις, μεταμορφώνεται και εξελίσσεται. Άρα δεν θα παύσει να υπάρχει γιατί έχει τη δυνατότητα να προσαρμόζεται. Απόδειξη πως το παιχνίδι του Κρυμμένου Θησαυρού έχει υιοθετήσει την τεχνολογία (γίνεται πλέον On line, υπάρχουν εφαρμογές). Στοίχημα είναι να βρεθεί η χρυσή τομή, ο συγκερασμός της οργανωτικής ευθύνης που έχει ο Δήμος Πατρέων και των συντροφιών που είναι η δύναμή του», θα μου δηλώσει με πάθος ο Πέτρος Ψωμάς.

«Το καρναβάλι είναι σκανταλιά, προσωπική σκανταλιά. Δεν πρέπει να τη διαιωνίσεις»

Και επειδή με το πέρασμα του χρόνου, ο βαθμός της απόλαυσης της ηδονής δεν είναι ευθέως ανάλογος της εμπλοκής κάποιου με το Καρναβάλι, τότε το «χρίσμα» πρέπει να δίνεται σίγα σιγά στις επόμενες γενεές. «Μας έπαιρνε περισσότερα από όσα μας έδινε. Δεν εισέπραττα την απόλαυση ίση και σίγουρα όχι μεγαλύτερη, της προσπάθειας, του χαμένου χρόνου, της βιολογικής φθοράς. Κάποιες φορές το Καρναβάλι το παρακάνει. Πρέπει η ζωή να είναι ισορροπημένη γιατί διαφορετικά καταδικάζεσαι σε μια αγκύλωση. Και τελικά νομίζω ότι το Καρναβάλι συνδέεται με τον ερωτικό εαυτό του ανθρώπου. Ανεξάρτητα αν αυτό έχει αντίκρισμα. Αν νιώθει ότι “πηγαίνει προς τη δύση”, αρχίζει και φοβάται, χάνει την όρεξη της ζωής, γίνεται πιο μετρημένες και ίσως παθαίνει και μερικές δυσανεξίες. Δεν μπορεί τα πάρτυ, δεν αντέχει το ξενύχτι, τον καπνό και μερικές φορές αισθάνεται την ματαιότητα», δηλώνει ο Κωνσταντίνος Μάγνης και συνεχίζει,

«οι νέοι έχουν άλλους χυμούς και πιο κατάλληλες κοινωνικές δικτυώσεις. Η νέα γενιά μπορεί να αναφερθεί σε συνομήλικους που είναι “Καρναβαλικά” πιο χρήσιμοι. Χρειάζεται φροντίδα και προστασία. Το συμπιέζουν κοινωνικά φαινόμενα για τα οποία δεν ευθύνεται το ίδιο. Έχει φοβερούς αντιπάλους – από την μια η ελευθεριότητα που είναι μια παγκόσμια κατάσταση. Και από την άλλη η τεχνολογία και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που εξωθούν τους ανθρώπους να κάνουν τρέλες που δεν είναι γνήσιες απλά για να το καταγράψουν. Το καρναβάλι είναι σκανταλιά, προσωπική σκανταλιά. Δεν πρέπει να τη διαιωνίσεις».

Φωτογραφία Menelaos Myrillas @ SOOC

Αισιοδοξία για το μέλλον του Καρναβαλιού προκύπτει από  την τάση συσπείρωσης  από ορεξάτους και δυναμικούς ανθρώπους που παραμερίζοντας την στείρα κριτική, προσεγγίζουν το θεσμό με άποψη, αισθητική και πάνω από όλα προτάσεις. To Καρναβαλικό Κομιτάτο, αλλά και το Πλήρωμα 94, είναι ομάδες που με όραμα και επιθυμία μπορούν να υπερασπιστούν το μοναδικό χαρακτήρα του Πατρινού Καρναβαλιού, οργανώνουν δράσεις που κινούνται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της καρναβαλικής έκφρασης.

«Με τα 10 καλύτερα πληρώματα κάναμε αποστολές εξωστρέφειας τα περασμένα χρόνια – στην Οζάκα, στη Σιγκαπούρη, στη Γερμανία, στην Ιταλία. Μαζί με τη μουσική του Δήμου κάναμε παρελάσεις, ανταλλάξαμε ιδέες, και πάνω από όλα μάθαμε να αγαπιόμαστε μεταξύ», μας καταθέτει η Βίκυ Αγγελοπούλου.

Η εξωστρέφεια του Πατρινού Καρναβαλιού επιβάλλεται. Γιατί το Πατρινό Καρναβάλι μπορεί και πρέπει να είναι ένα εξαγώγιμο πολιτιστικό προϊόν της πόλης. Η φιλοσοφία και η ιστορία του καρναβαλιού, με τη σάτιρα, τον αυτοσαρκασμό, την αναμέτρηση με το παλιό, τις δημιουργικές κατασκευές και την  ευρηματική καλλιτεχνία υψηλών αξιώσεων, το αθώο και αστείρευτο γλέντι, δημιουργούν μια πολυθεματικότητα που αν και πολλές φορές έχει εισπράξει περιφρόνηση, εν τέλει η μαζικότητα, το πλήθος, η συμμετοχή, δύσκολα επιτρέπουν σε κάποιον να το αγνοήσει.

Αυτό είναι το Πατρινό Καρναβάλι.

~

Αντί επιλόγου

Το 1991 έγινε έντονη συζήτηση για τον αν θα πρέπει να γίνει το Καρναβάλι, λόγω της Παγκόσμιας βαριάς ατμόσφαιρας, με αφορμή τον πόλεμο του Περσικού Κόλπου. Ο Κρυμμένος Θησαυρός τελικά θα γίνει και η Πάτρα θα ζήσει μια αξέχαστη ποδαράτη παρέλαση υπό τους ήχους του “Give Peace a Chance”. Τότε ήταν που και η Βίκυ Αγγελοπούλου θα γράψει ένα θεατρικό μονόλογο, κραυγή προς την κοινωνία, τα διαπλεκόμενα συμφέροντα και τις πολεμικές φωνές, που αργότερα θα κερδίσει και το βραβείο. Με την άδειά της και την ευχαριστώ, δημοσιεύουμε εδώ ένα μικρό μέρος.

«Εγώ θα λέω ότι είμαι ένας τρελός Μασκαράς και εσείς οι γνωστικοί, αλλά αν θέλετε να με καταδικάσετε, τότε θα πρέπει να αντιστρέψουμε τους ρόλους. Εγώ να γίνω η γνωστική και όλοι εσείς οι μασκαράδες. Κάπου μέσα σας λέτε, αυτή τη φωνή κάπου την έχουμε ξανακούσει, κάπου την ξέρουμε. Όχι κυρίες και κύριοι, δεν ήρθα εδώ να φοράω μαύρα πέπλα με την ελπίδα να μην με αναγνωρίσετε. Αυτό το μαύρο, αυτή η μουντζούρα είναι το πρόσωπό μου, το πρόσωπό σας. Το άλλο, αυτό που βλέπετε κάθε μέρα, είναι η μάσκα μου, είναι η μάσκα σας. Κι αυτός είναι ο καθρέφτης, με το μαύρο χρώμα της ψυχής μου, της ψυχής σας, κι αυτή ακόμα, άλλος ένας ΣΑΛΛΟΣ».

 

Προσωπικό αρχείο

Πηγές από βιβλία

Πέτρος Ψωμάς «Ο Θησαυρός είναι κρυμμένος στο σακούλι», Εκδόσεις Περί Τεχνών, 2002– (κυκλοφόρησε με καθυστέρηση 3 χρόνια καθώς θα το προλόγιζε ο Άλκης Στέας  που το 1999 έφυγε από τη ζωή)

Οι πηγές των φωτογραφίων αναφέρονται εκτός από τις παλαιότερες ασπρόμαυρες που έχουν αναρτηθεί στο https://www.facebook.com/groups/patrasmemories/

Εγγραφείτε στο newsletter μας

Κάθε Σάββατο θα λαμβάνετε στο e-mail σας το newsletter του ελc με τις προτάσεις μας για την εβδομάδα!

Podpourri. Ιστορίες που ακούγονται

Ακολουθήστε το ελculture.gr στο Google News

το ελculture σας προσκαλεί σε εκδηλώσεις

ΓΡΑΨΕ ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ ΣΟΥ

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.