Να έχεις βρεθεί κρατούμενος σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Να επιβιώνεις, και όταν αυτά ανοίγουν, αντί να απελευθερώνεσαι, να συνεχίζεις την ποινή σου στη φυλακή. Γιατί το αδίκημά σου είναι ασυγχώρητο, όχι μόνο για το ναζιστικό καθεστώς, αλλά και για τα δημοκρατικά καθεστώτα στη συνέχεια, τόσο της Δυτικής Γερμανίας, όσο και των Συμμάχων που είχαν αρχικά την εποπτεία της πολιτειακής μετάβασης και της κατάργησης της ναζιστικής νομοθεσίας.
Γιατί εδώ είναι αλλιώς, αφού ο νόμος (το άρθρο 175 του γερμανικού Ποινικού Κώδικα) προϋπήρχε του ναζιστικού καθεστώτος και επιβίωσε και για δεκαετίες μετά. Δεν σε έβαλαν στο στρατόπεδο λόγω της φυλής σου και χωρίς να έχεις κάνει κάτι κακό, σε έβαλαν γιατί έκανες κάτι κακό. Δεν είσαι θύμα της ναζιστικής θηριωδίας, είσαι θύτης: είσαι ομοφυλόφιλος. Και αυτό απαγορεύεται. Και αυτό τιμωρείται.
Έτσι, όταν πιάνεις δουλειά στη φυλακή και αρχίζεις να δουλεύεις τη ραπτική μηχανή και ξηλώνεις τα σήματα των SS από τις στολές, προκειμένου να αξιοποιηθούν τα υφάσματα των στολών αλλού, οι στολές μπορεί να βγήκαν, τα σήματα μπορεί να ξηλώθηκαν, η ζωή μπορεί να συνεχιστεί χωρίς το ναζιστικό άγος, το τεράστιο συλλογικό τραύμα της ανθρωπότητας για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης μπορεί να κάνει την εμφάνισή του, αλλά κάποιοι θα συνεχίσουν να είναι φυλακή, εκτός του συλλογικού τραύματος κι εντός της κανονικότητας που εξακολουθεί να τους θέλει μη κανονικούς, μη ομαλούς, διεστραμμένους.
1945, 1957, 1968: η «Μεγάλη Απόδραση» θα κάνει μπρος – πίσω στον χρόνο, καθώς θα παρακολουθούμε τον ήρωα της, τον Χανς, να μπαίνει στη φυλακή πάντα για το ίδιο αδίκημα, πάντα παραβιάζοντας το ίδιο άρθρο, πάντα αρνούμενος να κρυφτεί και να προφυλαχθεί ώστε να γλιτώσει τη νέα σύλληψη, την καταδίκη, τη νέα φυλάκιση. Το έγκλημα των ομοφυλοφιλικών του πράξεων και του ομοφυλοφιλικού του σεξουαλικού προσανατολισμού είναι διαρκές και επαναλαμβανόμενο. Έχει γίνει εξπέρ στην εντός της φυλακής ραπτική μηχανή, οι υπόλοιπες δουλειές του στον έξω κόσμο είναι περιστασιακές.
Σε όλα του τα περάσματα από τη φυλακή θα βρίσκει τον συγκρατούμενο του Βίκτορ, που είναι μόνιμα εκεί ως βαρυποινίτης. Στην πορεία του χρόνου και στην πορεία των φυλακίσεων η σχέση τους θα μεταλλαχθεί και η απέχθεια που ένιωθε ο Βίκτορ για τον Χανς θα δώσει τη θέση της στο νοιάξιμο και τη συντροφικότητα, καθώς όσα κι αν χωρίζουν τους δύο άντρες, τους ενώνει αν μη τι άλλο το κοινό βίωμα του αναγκαστικού εγκλεισμού, το κοινό βίωμα αυτής της ισοπεδωτικής συνθήκης ζωής που είναι η φυλακή.
Τρεις ειδικότερες σκέψεις για τη φυλακή λοιπόν, με βάση όσα βλέπουμε στην ταινία:
Tσιγάρα: καθώς οι ήρωες ανάβουν τσιγάρα, αναρωτιέσαι πραγματικά αν θα μπορούσε κάποιος να τους επισημάνει ότι κάνει κακό στην υγεία τους. Έστω ότι θα μπορούσε και θα είχε και δίκιο. Θα μπορούσε όμως να τους πει ότι τους «κάνει κακό»; Ότι τους κάνει συνολικά και συγκριτικά με όλα τα υπόλοιπα που πρέπει να αντιπαρέλθουν καθημερινά κακό; Το βάρος και η σημασία της υγείας σχετικοποιείται σε μια τέτοια ανώμαλη συνθήκη.
Aπομόνωση: σχεδόν κάθε ταινία φυλακής έχει κι ένα κομμάτι απομόνωσης. Απομόνωση, η φυλακή της φυλακής. Σαν να μην ήταν αρκετά απάνθρωπη από μόνη της η φυλακή, σαν να μην ήταν αρκετά στερητική της ελευθερίας, η απομόνωση έρχεται να λειτουργήσει ως ένας έξτρα τρόμος, ως μια έξτρα τιμωρία, ως ένας έξτρα περιορισμός, ως ένας έξτρα εγκλεισμός, ως ένα σου αναλογεί ακόμα μικρότερος χώρος να κινηθείς και να αναπνεύσεις.
Πρωτοχρονιά: οι κρατούμενοι «γιορτάζουν» την είσοδο στο 1969 χτυπώντας τα ποτήρια τους στα σίδερα των κελιών τους. Η σήμανση του χρόνου. Του χρόνου που μετρά αλλιώς, της ζωής που μετράει αλλιώς. Ένας χρόνος πιο κοντά στην αποφυλάκιση -ή -στη χειρότερη- στην ελπίδα αποφυλάκισης, αλλά ταυτόχρονα κι ένας χρόνος ακυρωμένος, επαναληπτικός, ανελεύθερος, παγωμένος, ματαιωμένος, στερημένος, λειψός, άχρονος.
Ανάμεσα σε διάφορες άλλες διακρίσεις, η «Μεγάλη Απόδραση» κέρδισε το μεγάλο βραβείο της επιτροπής στο «Ένα Κάποιο Βλέμμα» στις Κάννες, το βραβείο κοινού στις «Νύχτες Πρεμιέρας» και είχε μπει στη shortlist των υποψηφίων ταινιών για όσκαρ καλύτερης διεθνούς (όπως λέγεται πια η ξενόγλωσση) ταινία, αλλά τελικά δεν μπήκε στην πεντάδα. Μιλώντας για όσκαρ, η «Εξουσία του Σκύλου» θριάμβευσε με δώδεκα υποψηφιότητες.
Βρίσκω λοιπόν κάποιες αναλογίες ανάμεσα στα δύο φιλμ: η καταπιεσμένη ομοφυλοφιλία, η αντίδραση απέναντι στην καταπίεση, το φινάλε τους το οποίο είναι τουλάχιστον ξεβολευτικό. Με την «Εξουσία του Σκύλου» είχα στραβώσει, εδώ η τελική αποτίμησή μου απέναντι στη «Μεγάλη Απόδραση» θα παραμείνει πολύ θετική, αλλά θα βάλω κι έναν αστερίσκο δίπλα της.
Γιατί όμως αποκαλώ τα φινάλε τους ξεβολευτικά; Πρέπει να υπάρχει ντε και καλά ένα ηθικό δίδαγμα και δη μονοσήμαντα μπετόν ηθικό δίδαγμα; Όχι βέβαια. Δεν δικαιούνται οι ήρωες να κινούνται σε γκρίζες ή ακόμη και σε κατάμαυρες ζώνες; Δικαιούνται οι ήρωες είτε να είναι μπερδεμένοι είτε να συμπεριφέρονται επιλήψιμα, δικαιούνται οι ήρωες στην «Εξουσία του Σκύλου» και στη «Μεγάλη Απόδραση» να αντιδρούν όπως οι ίδιοι νομίζουν απέναντι στην καταπίεση των θεσμών ή των αντιλήψεων;
Φυσικά. Αλλά υπάρχει μια πολύ λεπτή γραμμή και διάκριση ανάμεσα σε μπερδεμένους ήρωες και σε μπερδεμένους δημιουργούς ταινιών. Όταν δίνουμε ζωή σε έναν χαρακτήρα και όταν μεταφέρουμε την ιστορία του στο σινεμά, ακόμα και η ανοικτότητα του τέλους θα πρέπει να έχει από την πλευρά των δημιουργών μια διαύγεια. Το φινάλε της «Μεγάλης Απόδρασης» είναι ανοιχτό σε ερμηνείες, δεν είμαι κατά των ανοιχτών φινάλε, αλλά δεν ξέρω μήπως καμιά φορά η γοητευτική ιδέα ενός φινάλε καταλήγει από την πολλή της ανοικτότητα να αντικρούει ή έστω να σχετικοποιεί όσα βλέπαμε επί δύο ώρες ως προς μια εξόχως καταπιεστική κοινωνική συνθήκη.
Ο πρωτότυπος τίτλος της ταινίας είναι «Μεγάλη Ελευθερία». Θα δούμε στην ταινία ότι αυτό το όνομα, το «Μεγάλη Ελευθερία», αντιστοιχεί και σε ένα μέρος. Μέσα στο οποίο κάτι διαδραματίζεται και το οποίο στον χρόνο τον οποίο διαδραματίζεται έχει και μια ιστορική ή έστω έντονη κοινωνικοπολιτική φόρτιση. Το πώς λοιπόν θα φερθεί ο ήρωας απέναντί του και το τι θα κάνει αμέσως μετά είναι μόνο προσωπική του υπόθεση; Ξαφνικά το κοινωνικό πλαίσιο και οι συνθήκες παύουν να έχουν το βάρος που δραματουργικά κουβαλούσαν και μετατρέπονται σε κάτι άλλο;
Τι συμβαίνει στο τέλος στον Χανς; Είναι ένας άνθρωπος ολότελα κατεστραμμένος ή ένας άνθρωπος που ακολουθεί την εσωτερική φωνή του; Βρίσκει τη λύτρωση που μόνο η αγάπη μπορεί να προσφέρει ή βρίσκεται σε έναν τόπο πέραν της λύτρωσης, διαλυμένος από τον ιδρυματισμό; Ηττάται ή θριαμβεύει απέναντι στο Άρθρο 175; Τον συνέτριψε οριστικά το Άρθρο 175 ή μπόρεσε επιτέλους να το υπερβεί;
Ναι, δεν θέλω να κάνουν κήρυγμα οι ταινίες. Ναι, θέλω οι ήρωες τους να είναι αληθινοί άνθρωποι κι όχι σύμβολα. Θέλω όμως και να καταλαβαίνω αυτούς τους αληθινούς ανθρώπους. Αν δεν μας νοιάζει γιατί φέρονται με τον τρόπο που φέρονται οι πρωταγωνιστές στη μία ή την άλλη ταινία, αν παράλληλα δεν μας νοιάζει και το τι θέλει τελικά να πει η μία ή η άλλη ταινία, δεν καταλαβαίνω τι είδους θεατές είμαστε. Γιατί εμάς μπορεί να απασχολεί δυο ώρες απ’ τη ζωή μας, αλλά απασχολεί κάποια χρόνια από τη ζωή των δημιουργών τους. Και άρα θα πρέπει κατ’ ελάχιστον να ξέρουν τι επιδιώκουν να πουν.
Προσπαθώ λοιπόν να καταλάβω. Kαι την προσπάθειά μου να καταλάβω, ή έστω να δώσω να καταλάβει ο αναγνώστης τι θέλω εγώ να πω, δεν την διευκολύνει καθόλου η υποχρέωση να μην κάνω σπόιλερ. Άρα ο αναγνώστης θα πρέπει να δει τη «Μεγάλη Απόδραση». Που ούτως ή άλλως το συνιστώ. Όχι μόνο γιατί κάθε ταινία στην οποία πρωταγωνιστεί ο Φραντς Ρογκόφσκι έχει τουλάχιστον ένα τεράστιο προσόν, αλλά και γιατί ούτως ή άλλως η «Μεγάλη Απόδραση» είναι ένα έργο που αξίζει και με το παραπάνω να δει κανείς.
