Στην πλατεία Αυδή, ή για τους παλαιότερους πλατεία Δουρούτη, στο κέντρο του Μεταξουργείου, της περιοχής που πήρε το όνομά της στο πρελούδιο της αθηναϊκής εκβιομηχάνισης από το μεταξουργείο του Αθανασίου Δουρούτη, η χορογράφος Σοφία Μαυραγάνη, παρουσιάζει το νέο της έργο, στο πλαίσιο της documenta 14 και ειδικότερα εντός του πρότζεκτ δημόσιας τέχνης Monument to Revolution (Μνημείο στην Επανάσταση) της Kροάτισσας καλλιτέχνιδας Sanja Iveković, με τον τίτλο «Lady R». Η χορογράφος συνθέτει και παρουσιάζει μια one-woman περφόρμανς στο δημόσιο χώρο της Αθήνας, εμπνεόμενη από την εμβληματική προσωπικότητα της Rosa Luxemburg.
Το μεταξουργείο βρισκόταν στο κτίριο που στεγάζει σήμερα τη Δημοτική Πινακοθήκη και κάποτε απασχολούσε περισσότερες γυναίκες απ’ ότι άντρες, που όμως αμείβονταν με λιγότερο από το μισό μέσο αντρικό μισθό. Παλιές συνθήκες και εργασιακές ανισότητες που μοιάζουν σύγχρονες είναι αυτές που οδήγησαν την επιμελήτρια της περφόρμανς να επιλέξει το σημείο της Αθήνας ως δημόσια σκηνή για τα δικαιώματα των εργατών, τα δικαιώματα των γυναικών και την ταξική πάλη.
Για την Σοφία Μαυραγάνη μέχρι πριν λίγο καιρό η Rosa Luxemburg ήταν ένα μακρινό σύμβολο μαχητικότητας, ιδεαλισμού και πίστης στη θεωρία των σοσιαλιστικών ιδεών. «Η μελέτη της ζωής και του έργου της φώτισαν στοιχεία της προσωπικότητάς της που προκαλούν δέος», λέει. «Αυτό που κυρίως με συγκινεί είναι ο τρόπος που όρθωσε το “ανάστημά” της μια γυναίκα στις αρχές του 20ού αι. – σε μια περίοδο δηλαδή που τα δικαιώματα των γυναικών ανήκαν στη σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας. Η Luxemburg δε διεκδίκησε τη θέση της θεωρητικά αλλά όπλισε τον εαυτό της με ικανότητες και τις εξέλιξε σε τέτοιο βαθμό που κατέστησε τον εαυτό της απαραίτητο, ουσιαστικό και ισάξιο αν όχι ανώτερο «παίχτη» στα δρώμενα του καιρού της. Και μάλιστα χωρίς να αρνηθεί ούτε την ευαισθησία, ούτε τη θηλυκότητα, ούτε τη σεξουαλικότητά της». Η Μαυραγάνη επέλεξε να δουλέψει για τη συγκεκριμένη περφόρμανς πάνω στο τελευταίο γραπτό κείμενο της Luxemburg. Το κείμενο αυτό γράφτηκε μετά την εξέγερση των Σπαρτακιστών στο Βερολίνο, στην οποία η Luxemburg είχε εναντιωθεί και πριν τη σύλληψη και τη δολοφονία της.
«Tι μας δείχνει όλη η ιστορία των σύγχρονων επαναστάσεων; H πρώτη σπίθα ταξικής πάλης στην Ευρώπη, η εξέγερση των μεταξοϋφαντουργών στη Λυών το 1831, κατέληξε σε βαριά ήττα· το κίνημα των Χαρτιστών στη Βρετανία κατέληξε σε ήττα· η εξέγερση του παρισινού προλεταριάτου τις μέρες του Ιουνίου του 1848 συνετρίβη και η Παρισινή Κομμούνα κατέληξε σε συντριπτική ήττα. Ολόκληρος ο δρόμος –σε ό,τι αφορά την επαναστατική πάλη– είναι στρωμένος με συντριπτικές ήττες και μόνο. Κι όμως, την ίδια στιγμή, η ιστορία προελαύνει ανενδοίαστα, σταδιακά προς την τελική νίκη! Πού θα ήμασταν σήμερα χωρίς αυτές τις “ήττες;”», γράφει η Ρόζα Λούξεμπουργκ.
Για την παράσταση η Σοφία Μαυραγάνη, ξεπερνώντας τον «τρόμο» της πρώτης επαφής με το πολυεπίπεδο, πυκνό, πολυαναφορικό έργο της επέλεξε αποσπάσματα διαχρονικά, από αυτά που θεωρεί σημαντικά και χτίζουν μια νοητή γέφυρα του πολιτικού με το προσωπικό. «Η πρόκληση άλλωστε του έργου», λέει «είναι να ανακαλύψουμε το πώς μπορούν να λεχθούν και πώς ακούγονται σήμερα οι λέξεις του παρελθόντος. Πώς μπορούμε να τις αναβιώσουμε».
«Ένας από τους θεμελιώδεις, εσωτερικούς νόμους της επανάστασης είναι ότι ποτέ δεν παύει, ποτέ δε γίνεται παθητική ή άβουλη από τη στιγμή που έχει γίνει το πρώτο βήμα», έγραφε η Ρόζα Λούξεμπουργκ. Αυτή τη φράση η χορογράφος τη θεωρεί διαφωτιστική στο να προσεγγίσει και να συγκινηθεί από μια προσωπικότητα που έχει εμπνεύσει επί σειρά δεκαετιών δημιουργούς και φιλοσόφους σε όλο τον κόσμο. «Είναι αυτή η δύναμη», λέει «να ορθώνεις ανάστημα μεταφορικά και κυριολεκτικά –η Rosa Luxemburg ήταν σχετικά κοντή – σε ένα περιβάλλον εχθρικό και να έχεις τέτοιο συνδυασμό πάθους και ουσιαστικής γνώσης των λεγομένων σου που να καταφέρεις να κάνεις τρεις γυναίκες, εμάς που κάνουμε αυτή την περφόρμανς, το 2017, να ασχοληθούν με τα τελευταία σου λόγια». Με το κείμενο αυτό να δημιουργεί την παρτιτούρα για ένα παράδοξο πολιτικό ορατόριο, που πραγματεύεται με τη σύμπραξη της ερμηνεύτριας Χαράς Κότσαλη και της μουσικού Μάρθας Μαυροειδή το ζήτημα της αναβίωσης των ίδιων λέξεων από μια σύγχρονη γυναίκα, η Σοφία Μαυραγάνη οργανώνει επάνω σε ένα κείμενο πολιτικό μια εσωτερική μελωδία, μια παράδοξη χορογραφία για τις λέξεις του παρελθόντος και τη μετάδοση ή τη συνομιλία τους με το σύγχρονο κόσμο.
Η ζωή μιας μεγάλης επαναστάτριας
Τη νύχτα της 19ης Ιανουαρίου του 1919, το χτυπημένο, άψυχο σώμα της 48χρονης Ρόζας Λούξεμπουργκ ρίχτηκε από ψηλά, από τη γέφυρα του Λιχτενστάιν στο κανάλι Λάνβεχρ. Το Μάϊο του 1919 το πτώμα ξεβράστηκε στην όχθη. Λίγες ώρες πριν από το μαρτυρικό θάνατό της είχε γράψει: «Τάξη επικρατεί στο Βερολίνο! Ηλίθιοι δήμιοι! Η “τάξη” σας είναι χτισμένη στην άμμο. Αύριο κιόλας η επανάσταση θα “ανυψωθεί με μια βροντή” και με σαλπίσματα θα ανακοινώσει στον τρόμο σας: Ήμουν, Είμαι, Θα είμαι!».
«Η δολοφονία του Καρλ Λίμπκνεχτ και της Ρόζας Λούξεμπουργκ αποτελεί γεγονός κοσμοϊστορικής σημασίας, όχι μόνο γιατί βρήκαν τραγικό θάνατο οι καλύτεροι άνθρωποι και ηγέτες της πραγματικά προλεταριακής, της Κομμουνιστικής Διεθνούς, αλλά και γιατί αποκαλύφθηκε πέρα για πέρα η ταξική ουσία ενός κράτους προηγμένου σε ευρωπαϊκή κλίμακα – μπορούμε να πούμε δίχως υπερβολή σε παγκόσμια κλίμακα», έγραψε ο Λένιν.
Η Ρόζα Λούξεμπουργκ θεωρείται μια από τις σπουδαιότερες γυναίκες του 20ού αιώνα, μια εξέχουσα εκπρόσωπος της δημοκρατικής σοσιαλιστικής σκέψης και δράσης στην Ευρώπη, μια γυναίκα που εξέφρασε με πάθος και αποφασιστικότητα την κριτική της εναντίον του καπιταλισμού και άντλησε μέσα από αυτή την κριτική τη δύναμη για την επαναστατική δράση, μια αληθινά δημοκρατική επαναστάτρια, μια οξυδερκής παρατηρήτρια της εποχής της και των αλλαγών που συντελούνταν μέσα σε αυτή.
Η Ρόζα Λούξεμπουργκ ήταν Εβραία, διωκόμενη σε όλη της τη ζωή. Από τους Ρώσους κατακτητές της πατρίδας της επειδή ήταν Πολωνή, από τους Γερμανούς στη δεύτερη πατρίδα της εξαιτίας της επαναστατικής της δράσης. Από τους αντισημίτες, από τους συντηρητικούς επειδή δεν υπάκουε στις στενές αντιλήψεις, καθώς ήταν μια από τις λίγες ανεξάρτητες γυναίκες με ακαδημαϊκή μόρφωση σε μια εποχή που ελάχιστες γυναίκες σπούδαζαν, μία από τις λίγες γυναίκες στην ενεργό πολιτική σκηνή που αντιμετώπιζε γενναία τις προκαταλήψεις εναντίον των γυναικών που έπαιζαν κάποιο ρόλο στη δημόσια σφαίρα, προκαταλήψεις διαδεδομένες ακόμα και στα κόμματα της αριστεράς. Στα μάτια των πολιτικών της εχθρών ήταν πάντα μια ξένη, μια Πολωνή, μια ανεπιθύμητη.
Η «Κόκκινη Ρόζα», όπως την αποκαλούν ακόμα και σήμερα, γεννήθηκε στις 5 Μαρτίου του 1871 στο ρωσοκρατούμενο τμήμα της Πολωνίας από μια φτωχική οικογένεια εβραίων εμπόρων. Παρά τη σοβαρή της αναπηρία στο ένα της πόδι, από βαριά ασθένεια στην ηλικία των πέντε ετών, πολιτικοποιήθηκε έντονα, ήδη, από τα γυμνασιακά της χρόνια. Η συνιδρύτρια της ομάδας Σπάρτακος και στη συνέχεια του Κομουνιστικού Κόμματος Γερμανίας (KPD) δεν άφηνε κανέναν αδιάφορο. Από τα εφηβικά της χρόνια χωρίς συμβιβασμούς και με δυνατή φωνή υπερασπίστηκε τα πιστεύω της. Με ανθρώπινη ζεστασιά και συναρπαστικό ταμπεραμέντο ήταν σε θέση να κερδίσει οποιονδήποτε ερχόταν σε επαφή μαζί της. Στην προσπάθειά της να αποφύγει επικείμενη φυλάκισή της το 1889, μεταναστεύει στην Ελβετία, όπου ακολουθεί και τις μετέπειτα σπουδές της στη φιλοσοφία, την ιστορία, την πολιτική, τα οικονομικά και τα μαθηματικά ταυτόχρονα. Πιστή στις επαναστατικές μαρξιστικές αρχές, είχε εκφράσει οξύτατες θεωρητικές διαφωνίες τόσο με το πολωνικό όσο με το ρωσικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Το 1898 παντρεύεται τον Γκούσταφ Λίμπεκ και λαμβάνει τη γερμανική υπηκοότητα, γεγονός που της επιτρέπει να εισχωρήσει στις τάξεις του γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, του ισχυρότερου της Δευτέρας Διεθνούς.
Ήδη τότε η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε εκφράσει οξύτατες θεωρητικές διαφωνίες τόσο με το πολωνικό όσο με το ρωσικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Το κυριότερο σημείο της αντίθεσής της αφορούσε το ζήτημα της πολωνικής αυτοδιάθεσης, την οποία πρέσβευαν και τα δύο αυτά κόμματα. Η Λούξεμπουργκ πίστευε ότι η αυτοδιάθεση στην ουσία εξασθένιζε το παγκόσμιο σοσιαλιστικό κίνημα και άλλο δεν έκανε παρά να ενισχύει την κυριαρχία της αστικής τάξης στα κράτη που αποκτούσαν την ανεξαρτησία τους.
Για τη Λούξεμπουργκ η μεγάλη δύναμη του σοσιαλιστικού κινήματος ήταν ο διεθνιστικός χαρακτήρας του. Συνεχίζοντας την έντονη πολιτική δράση της με πολλές δημοσιεύσεις, ομιλίες και συγκρότηση διαδηλώσεων και σε διαρκή σύγκρουση με τις αρχές η Ρόζα Λούξεμπουργκ πολεμούσε πάντοτε σε δύο μέτωπα: στο ένα αντιμετώπιζε τον αιώνιο πολιτικό και ταξικό εχθρό, την αστική τάξη, και στο άλλο τους ομοϊδεάτες της σοσιαλιστές. Επικριτική ήταν η στάση της και απέναντι στον Λένιν σε πολλά σημεία της θεωρίας και της πρακτικής του. Η σχετική κριτική της συνοψίζεται θαυμάσια στα λόγια που απηύθυνε στον Λένιν επισημαίνοντάς του ότι δεν είχε επιβάλει τη δικτατορία του προλεταριάτου, όπως διατεινόταν, αλλά δικτατορία επί του προλεταριάτου.
Στα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου η Λούξεμπουργκ πέρασε μεγάλο χρονικό διάστημα στη φυλακή. Διαφωνώντας με το γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, που υποστήριζε τη γερμανική πολεμική προσπάθεια, η Λούξεμπουργκ ίδρυσε μαζί με τον Καρλ Λίμπκνεχτ την Ένωση Σπάρτακος η οποία είχε ως σκοπό τον τερματισμό του πολέμου και αργότερα μετεξελίχθηκε στο γερμανικό κομμουνιστικό κόμμα. Το 1919 στο Βερολίνο μέλη παραστρατιωτικής οργάνωσης υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες δολοφόνησαν άγρια τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Καρλ Λίμπκνεχτ.
Μετά το θάνατό της, όσο και αν ο σεβασμός για το πρόσωπό της δεν έσβησε ποτέ ανάμεσα στους μαρξιστές, τα πιστεύω της πολεμήθηκαν σφοδρά από το σοβιετικό κατεστημένο. Τα τελευταία χρόνια όμως, και ιδίως μετά τη φιλελευθεροποίηση της τότε ΕΣΣΔ και την τελική κατάρρευσή της, το ενδιαφέρον για τις θεωρίες της Λούξεμπουργκ αναζωπυρώθηκε και η «κόκκινη Ρόζα», θεωρείται πλέον η ιδεολογική ιδρύτρια του «σοσιαλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο». Ο αμείλικτος αγώνας της ενάντια στον πόλεμο και η ριζοσπαστικότητα με την οποία διεκδικούσε τη σύνδεση της πολιτικής ελευθερίας και της κοινωνικής ισότητας εξακολουθούν να έχουν την ίδια αίγλη μέχρι σήμερα. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ ήταν το «καλύτερο μυαλό μετά τον Μαρξ», και ένα σημείο αναφοράς στην παγκόσμια ιστορία του σοσιαλισμού.
Info παράστασης:
Η περφόρμανς παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στις 10 Απριλίου και επαναλαμβάνεται στις 26 Μαΐου στις 21:30, στην Πλατεία Αυδή στο Μεταξουργείο.
Ταυτότητα παράστασης:
Ιδέα – δημιουργία: Σοφία Μαυραγάνη
Φωνητική – μουσική σύνθεση: Μάρθα Μαυροειδή
Συνεργάτης προβολής – επικοινωνίας: Γιώργος Κατσώνης
Ερμηνεία: Χαρά Κότσαλη
Διάρκεια: 20 λεπτά
