Κείμενο: Δημήτρης Κολοβός
“Ennyn Durin Aran Moria: pedo mellon a minno.”
“The Doors of Durin, Lord of Moria: Say ‘Friend’ and enter.”
Φίλοι της λογοτεχνίας, καλωσήρθατε σε ένα αφιέρωμα στον J.R.R. Tolkien, τον «πατέρα» της λογοτεχνίας του φανταστικού. Yπήρξε ένας από τους κορυφαίους και πιο δημοφιλής συγγραφείς του 20ού αιώνα και εξακολουθεί να διατηρεί τα σκήπτρα ενός από τους αγαπημένους λογοτέχνες των αναγνωστών, όπως φανερώνει τόσο η διαρκής έκδοσης βιβλίων σχετικών με τον Tolkien όσο και οι ποικίλου είδους καλλιτεχνικές προσπάθειες απόδοσης του επικού του έργου.
Αναδρομή στη ζωή και το έργο του J.R.R. Tolkien
Ο J.R.R. Tolkien γεννήθηκε το 1892 στο Μπλουμφοντέιν της Νότιας Αφρικής. Από πολύ μικρή ηλικία και χάρη στη μορφωμένη μητέρα του διδάχτηκε τόσο σύγχρονες γλώσσες, όπως τα γαλλικά και τα γερμανικά, αλλά και νεκρές, όπως τα λατινικά. Η αγάπη που έσπειρε μέσα του για τις γλώσσες η μητέρα του όχι μόνο άνθισε, αλλά τον οδήγησε, ήδη από την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, στη δημιουργία δικών του τεχνητών γλωσσών. Αρχικά, υπήρξαν γλώσσες, όπως η Animalic και η Νaffarin και αργότερα άρχισαν να γεννώνται στο μυαλό του οι γλώσσες που υπήρξαν το υπόβαθρο και αιτία της κατασκευής του τολκινικού Legendarium. Παράλληλα, η καλλιγραφία τον εξόπλισε με τα απαραίτητα εφόδια για να προβεί αργότερα και στη δημιουργία συστημάτων γραφής, όπως το «Αλφάβητο του Rumil», η “Tengwar” και η “Angerthas”.
Ήδη από το 1900 παρακολουθούσε μαθήματα στο σχολείο King Edward’s στο Birmingham. Εκεί έρχεται και η πρώτη του επαφή με τα αρχαία ελληνικά. Λίγο αργότερα, το 1908, γνωρίζει για πρώτη φορά τη μέλλουσα γυναίκα του, τη Λούθιεν του, η οποία στάθηκε αρωγός σε όλη την προσπάθεια του συζύγου της αλλά και πηγή έμπνευσης για μία από τους σημαντικότερους χαρακτήρες της 1ης εποχής και συνολικότερα του τολκινικού σύμπαντος. Δύο χρόνια αργότερα, εξασφαλίζει τη θέση του στο Exeter College της Οξφόρδης, στο πρόγραμμα κλασικών σπουδών, αλλά το 1913 αποφασίζει να αλλάξει αντικείμενο σπουδών και να στραφεί στην αγγλική γλώσσα και λογοτεχνία. Εδώ, εμφανίζεται και η συζήτηση για τις επιρροές που δέχτηκε ο Tolkien από τις διάφορες λογοτεχνικές και λαογραφικές παραδόσεις που ήρθε σε επαφή. Οι μύθοι και οι θρύλοι των χωρών της βόρειας Ευρώπης υπήρξαν βασικός πυλώνας στο μυθολογικό υπόβαθρό του. Το αγγλοσαξονικό επικό ποίημα ”Beowulf”, οι σκανδιναβικοί μύθοι της μεσαιωνικής Ισλανδίας και το φινλανδικό έπος ”Kalevala” υπήρξαν σημαντικά έργα επιρροής του.
Εκτός, όμως, από τις παραδόσεις αυτές, σημαντικό ρόλο στο έργο του έπαιξε και η ελληνική γραμματεία και γλώσσα. Η εκμάθηση των αρχαίων ελληνικών για τον Tolkien ξεκίνησε ήδη από το σχολείο King Edward’s. Αργότερα, ασχολήθηκε με την εκμάθηση και της ελληνιστικής κοινής μέσα από τα κείμενα της Καινής Διαθήκης. Μάλιστα, η μητέρα του Καθηγητή Tolkien, Mabel, γράφει: «Ξέρει πολύ καλύτερα αρχαία ελληνικά απ’ όσα λατινικά ήξερα εγώ».
Επιπλέον, γνωρίζουμε πως μέρος των σπουδών του στην Οξφόρδη αλλά και στο σχολείο αποτέλεσαν η Οδύσσεια, τραγωδίες του Αισχύλου, λόγοι του Δημοσθένη και κείμενα του Πλάτωνα. Όσον αφορά τη γλώσσα, τα αρχαία ελληνικά άσκησαν μεγάλη γοητεία στον Tolkien. Όπως αναφέρει ο ίδιος στη διάλεξη του με τίτλο «Αγγλικά και Ουαλικά»: «Η ελληνική γλώσσα, με την ρευστότητά της, τονισμένη από σκληρότητα, και με εκείνη την επιφανειακή της λάμψη, με σαγήνευσε, ακόμα κι όταν την πρωτοσυνάντησα μόνο σε ονόματα από την ιστορία ή τη μυθολογία, και προσπάθησα να εφεύρω μία δική μου γλώσσα που να μπορούσε να ενσαρκώσει την ελληνικότητα των ελληνικών».
Ακόμα, σχετικά με τις γλώσσες του, παραδέχτηκε σε επιστολή γραμμένη το 1954 ότι την Quenya, τη γλώσσα των Υψηλών Ξωτικών της μυθολογίας του, «μπορεί να πει κανείς ότι την έχω συνθέσει πάνω σε μία λατινική βάση, με δύο (κυρίως) επιπλέον συστατικά που μου αρέσουν “φωναισθητικά”: Φινλανδικά και Ελληνικά» (Επιστολές: 206). Υπάρχουν πολλά ελληνικά στοιχεία ακόμα στο έργο του Tolkien σύμφωνα με ακαδημαϊκούς και μελέτες ανά τον κόσμο. Περισσότερα στοιχεία σχετικά με τις επιδράσεις του αρχαίου ελληνικού κόσμου στο έργο του Tolkien μπορεί να βρει κανείς στην ανθολογία ακαδημαϊκών κειμένων που εκδόθηκε το 2021 από τις εκδόσεις Κέδρος με τίτλο «Επιδράσεις της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στο έργο του Τζ. Ρ. Ρ. Tolkien».
Επιστρέφοντας στα βιογραφικά στοιχεία του Tolkien, τα οποία αποτελούν εφαλτήριο για την ανάλυσή μας, φτάνουμε στη συμμετοχή του Tolkien στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου αρρωσταίνει με πυρετό των χαρακωμάτων και επιστρέφει στην Αγγλία. Λίγο καιρό μετά παντρεύεται την Λούθιεν του, την Ίντιθ. Έπειτα, δουλεύει στο Oxford English Dictionary και ειδικότερα στο γράμμα “W”. Κάποιοι λένε πως τα λεξικά είναι τα νεκροταφεία των λέξεων. Ο Tolkien έβρισκε χαρά και έμπνευση διαβάζοντας λεξικά και γραμματικές.
Με αφορμή την παρατήρηση αυτή, μπορούμε να μιλήσουμε λίγο για τις τεχνητές (φανταστικές) γλώσσες του, οι οποίες αποτέλεσαν και ακρογωνιαίο λίθο του κόσμου του. Μπορούμε να πούμε πως το τολκινικό σύμπαν γεννήθηκε με απώτερο σκοπό να στεγάσει τις γλώσσες που είχε κατασκευάσει και δεν προηγήθηκε το σύμπαν των γλωσσών. Η γλωσσική δημιουργία και η μυθοπλασία θα έλεγε κανείς πως είναι δύο αλληλεξαρτώμενες δημιουργικές πράξεις. Ο Tolkien κατασκεύασε πολλές γλώσσες, σημαντικότερες εκ των οποίων είναι η Quenya, η γλώσσα των Υψηλών Ξωτικών και η ξωτική γλώσσα Sindarin. Ταυτόχρονα, υπάρχουν πολλές ακόμα, λιγότερο μελετημένες. Πάντως, στις διάφορες αυτές γλώσσες και στην σχέση μεταξύ τους, ο Καθηγητής προσπάθησε να περάσει πολλές από τις γλωσσικές του ιδέες, όπως είναι η θεώρηση της κατασκευής γλωσσών ως τέχνης, η γλωσσική συγγένεια, εμπνεόμενος κατά πάσα πιθανότητα από την ινδοευρωπαϊκή θεωρία, η οπτική της γλωσσικής αλλαγής και η αναγκαία σύνδεση της γλώσσας με το λαό που τη μιλάει, καθώς γλώσσα χωρίς ομιλητές δεν υφίσταται.
Οι επιδράσεις που δέχτηκε ήταν από ποικίλες, τόσο από ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, όπως τα γερμανικά και τα ουαλικά, αλλά και από τη φινλανδική, που ανήκει στην φινοουγκρική γλωσσική οικογένεια. Ταυτόχρονα, χάρη στην έφεση του και στην εκπαίδευση του στην καλλιγραφία ήταν σχετικά εύκολο να προβεί στην κατασκευή συστημάτων γραφής που έδωσαν ακόμα μεγαλύτερο βάθος στον κόσμο που κατασκεύασε.
Επιστρέφοντας, ο Tolkien κατέκτησε σταδιακά τη θέση του καθηγητή πανεπιστημίου τόσο στο Πανεπιστήμιο του Leeds όσο και της Οξφόρδης. Το 1926 γνωρίζει και τον C.S. Lewis, μετέπειτα συγγραφέα της Νάρνια και σταδιακά διαμορφώνεται η λογοτεχνική συντροφιά των Inklings. Δέκα χρόνια μετά προχωράει στη διάλεξη του “Beowulf: Monsters & Critics” (1936). Αργότερα, ακολουθούν το δοκίμιο “On Fairy Stories” (1939) και η διάλεξη “English and Welsh” (1955). Το ακαδημαϊκό του υπόβαθρο βοήθησε στο να καταλάβει ο Tolkien και να μπορέσει να αποτυπώσει ανάγλυφα τον κόσμο που είχε κατασκευάσει στο μυαλό του.
Έτσι, το 1937 εμφανίζεται στο λογοτεχνικό προσκήνιο με το ”The Hobbit”, έργο παιδικής φανταστικής λογοτεχνίας, το οποίο είχε μεγάλη απήχηση εξ αρχής και στην πορεία κατέληξε να θεωρείται κλασικό έργο παιδικής λογοτεχνίας. Αφορά την προσπάθεια μίας συντροφιάς νάνων που με αρχηγό τον Thorin Oakenshield και τη βοήθεια ενός μάγου (Gandalf) και ενός χόμπιτ (Bilbo Baggins) να καταφέρουν να ανακτήσουν το κατεστραμμένο τους βασίλειο από τον δράκο Smaug και να στέψουν τον Thorin Βασιλιά κάτω απ’ το Βουνό. Έπειτα, σαν συνέχεια, αρχικά, του ”The Hobbit”, ο Tolkien καταλήγει να εκδώσει την τριλογία του ”The Lord of the Rings” (πήρε, τελικά, τη δική της πορεία), με την οποία ο Tolkien κέρδισε την καρδιά των αναγνωστών παγκοσμίως και το όνομά του έμεινε, έκτοτε, με χρυσά γράμματα στην ιστορία της αγγλόφωνης και παγκόσμιας λογοτεχνίας. Το ταξίδι του Frodo και της υπόλοιπης Συντροφιάς του Δαχτυλιδιού και ο αφανισμός του Σκοτεινού Άρχοντα των Δαχτυλιδιών Σάουρον με την καταστροφή του Ενός (δαχτυλιδιού) έχει μείνει ανεξίτηλα στο μυαλό των αναγνωστών.
Φυσικά, ο Tolkien, εκτός από τα έργα του που εκδόθηκαν όσο ήταν εν ζωή, έγραψε πάμπολλες ακόμα σελίδες σημειώσεων και ιστοριών σχετικά με το σύμπαν του, που αποτελούσαν το κοσμογονικό και μυθολογικό υπόβαθρο των εκδομένων ιστοριών. Αυτά δεν εκδόθηκαν παρά μετά τον θάνατό του από τον εκπληκτικό Christopher Tolkien, περήφανο τέκνο του πατέρα του, ο οποίος ευθύνεται σε τεράστιο βαθμό για την διαφύλαξη και επέκταση της κληρονομιάς του μπαμπά Tolkien, καθώς επιμελήθηκε τον τεράστιο όγκο υλικού που είχε αφήσει πίσω ο πατέρας του εκδίδοντας το ”Silmarillion’‘, το ”Unfinished Tales”, το δωδεκάτομο ”History of Middle-earth” και διάφορα άλλα έργα.
Αναμφισβήτητα, τουλάχιστον στο εξωτερικό, ο J.R.R. Tolkien θεωρείται κλασικός συγγραφέας. Βασικό χαρακτηριστικό που καθιστά έναν συγγραφέα κλασικό είναι η διαχρονικότητα του κι αυτό είναι κάτι που ο Tolkien καταφέρνει με ευκολία, όπως αποδεικνύεται από πολλούς παράγοντες. Αρχικά, τα έργα του κυριαρχούν στο λογοτεχνικό προσκήνιο από την εποχή που γράφτηκαν και εξακολουθούν να διαβάζονται ανελλιπώς. Μάλιστα, εξακολουθούν να εκδίδονται έργα με βάση το υλικό που άφησε πίσω του και ταυτόχρονα γράφονται δεκάδες βιβλία ανάλυσης του έργου του.
Επιδράσεις του έργου του στην pop κουλτούρα
Το τολκινικό σύμπαν έχει καταφέρει να μπει για τα καλά στην καθημερινή ζωή μας. Είναι κομμάτι του pop culture. Οι περισσότεροι γνωρίζουν ποιος είναι ο Gandalf, ο Gollum ή ο Legolas. Αυτό είναι αποτέλεσμα τόσο της λογοτεχνικής του διαχρονικότητας του Tolkien όσο και του τεράστιου brand που έχει χτιστεί από τους διαχειριστές της κληρονομιάς του (Tolkien Estate). Παράλληλα, το έργο του J.R.R. Tolkien έχει υπάρξει πηγή έμπνευσης για κάθε είδους τέχνη, όπως η ζωγραφική, ο κινηματογράφος και η μουσική. Σπουδαίες μπάντες, όπως οι κλασικοί, επίσης, Led Zeppelin, οι Rush και οι νεότεροι Blind Guardian έχουν αφιερώσει στίχους και ολόκληρα albums στο έργο του J.R.R. Tolkien και ο συνθέτης Howard Shore έχει συνθέσει επικά soundtracks για τις ταινίες του Peter Jackson.
Έτσι, δύο κινηματογραφικές τριλογίες, παλιές παιδικές ταινίες, ερασιτεχνικές κινηματογραφικές προσπάθειες και μία καινούρια σειρά της Amazon, ονόματι Rings of Power, για την οποία έχουν δαπανηθεί πάνω από 1.000.000.000 $, δείχνουν πως ο κόσμος του Καθηγητή θα εξακολουθεί να εμπνέει για πολύ καιρό τους ανθρώπους της μικρής και της μεγάλης οθόνης. Επιπλέον, έχουν γεννηθεί δεκάδες παιχνίδια κάθε είδους: παιχνίδια ρόλων, επιτραπέζια, ηλεκτρονικά. Ακόμη, ζωγράφοι, όπως οι Ted Nasmith, Alan Lee και Jay Johnstone, έχουν αφιερώσει μεγάλο μέρος του έργου τους στον Καθηγητή.
Σαφώς, άξιο αναφοράς είναι και το διαρκώς εξελισσόμενο ακαδημαϊκό πεδίο των Tolkien Studies. Ακαδημαϊκοί ανά τον κόσμο αφιερώνουν μεγάλο κομμάτι της ακαδημαϊκής τους καριέρας μελετώντας τον Tolkien και το έργο του, όπως οι Tom Shippey, Verlyn Flieger, Thomas Honegger και Δήμητρα Φήμη. Δεκάδες συνέδρια διεξάγονται από πανεπιστήμια και άλλους φορείς και θεσμοθετούνται ακαδημαϊκά περιοδικά, όπως το Journal of Tolkien Research, για την ανάλυση του έργου του αγαπημένου μας Καθηγητή. Τέλος, οφείλω να αναφέρω και την, εδώ και δεκαετίες, ύπαρξη πολιτιστικών συλλόγων φίλων Tolkien, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε ολόκληρο τον κόσμο (Αγγλία, Σουηδία, Ουγγαρία, Βολιβία, Ισπανία και Ισραήλ μεταξύ άλλων), που σκοπό έχουν τη διάδοση του έργου του Καθηγητή και της αγάπης μας γι’ αυτό.
Κλείνοντας, παραδέχομαι πως δεν ανέφερα τα πάντα. Ο Tolkien δεν περιορίστηκε στην πρόζα, αλλά έγραψε ποιήματα, παραμύθια για παιδιά, σκίτσαρε, κατασκεύασε χάρτες και έδωσε όλη του, εν τέλει, την ψυχή στη δημιουργία ενός κόσμου που έχει χαράξει τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων στον πλανήτη. Υπήρξε πηγή έμπνευσης όχι μόνο για καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά και για ηθικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις. Πολλοί ψάξαμε μέσα μας διαβάζοντας τον J.R.R. Tolkien, προσπαθώντας να ανακαλύψουμε τον εαυτό και τις αρχές μας. Στο έργο του πατέρα της φανταστικής λογοτεχνίας μπορεί κανείς να εξερευνήσει τη διάκριση μεταξύ καλού και κακού, φως και σκοταδιού. Να αντιμετωπίσει τα πάθη και τις αδυναμίες των ηρώων του, να ταυτιστεί με χαρακτήρες και να αναζητήσει εκεί τα πρότυπα του, να έρθει σε επαφή με έννοιες όπως αυτή της κτητικότητας, του χρόνου και του θανάτου. Ο J.R.R. Tolkien μπορεί να έφυγε από ανάμεσα μας το 1973, αλλά από την καρδιά και το μυαλό μας δεν θα φύγει ποτέ.
Namárië
O Δημήτρης Κολοβός είναι υποψήφιος διδάκτωρ ιστορικής γλωσσολογίας και αντιπρόεδρος του Ελληνικού Συλλόγου Φίλων Tolkien “The Prancing Pony”. Επικοινωνία: [email protected]
