Τι ακτίνα έχουν οι κύκλοι που διαγράφει η Ιστορία; Έξω βρέχει – θα μπορούσε να είναι φθινόπωρο. Ή μήπως τέλη ’80; Στο κομοδίνο μου, ένα βιβλίο με ευθυμο(χρονο)γραφήματα από τα χρόνια του σκανδάλου Κοσκωτά, με τους ήρωές τους να αναρωτιούνται πώς θα καλύψουν το έλλειμμα ή ποια είναι η θέση τους στην Ενωμένη Ευρώπη, διαβάζεται δυσάρεστα οικείο. Ίσως όμως και τέλη ’60 –ένα πακέτο με σημειώσεις και φωτογραφίες από οικοδομικές εργασίες σε ένα οικόπεδο του κέντρου της Θεσσαλονίκης, λάφυρα της καταδίφησής μου σε σκονισμένα αρχεία κοινωνικής και πολιτιστικής ιστορίας της πόλης τον τελευταίο καιρό, περιμένει καρτερικά πάνω στο γραφείο μου την εξιχνίασή του, και μου φέρνει στο νου, κάθε φορά που το κοιτάζω, ένα οικείο, επαναλαμβανόμενο σχεδόν σε καθημερινή βάση, στιγμιότυπο από τη ζωή στη Θεσσαλονίκη: την αμηχανία των ξεναγών να εξηγούν και την έκπληξη των τουριστών να ανακαλύπτουν, πίσω και κάτω από περιφράξεις και συρματοπλέγματα στους χώρους που εκτελούνται οι εργασίες για το Μετρό, μια ολόκληρη αρχαία πόλη κάτω από την πόλη.
Η ιστορία σε τίτλους: οι εργασίες για το μετρό στη Θεσσαλονίκη δεν αποκάλυψαν μόνο περισσότερα από 100.000 κινητά ευρήματα σε μια συνολική επιφάνεια 6,4 στρεμμάτων (σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε πρόσφατα στη δημοσιότητα η κα Δέσποινα Μακροπούλου, αρχαιολόγος και πρώην διευθύντρια της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης), αλλά και το εμπορικό κέντρο της Ρωμαϊκής Θεσσαλονίκης του 4ου αιώνα, με τη μαρμαρόστρωτη Via Regia, μήκους 77 και πλάτους 5 μέτρων, στο σταυροδρόμι της με τη κάθετη οδό (cardo), ακριβώς κάτω από το σύγχρονο εμπορικό σταυροδρόμι των οδών Εγνατίας και Βενιζέλου. Η εντυπωσιακή αυτή ανακάλυψη δε συνετέλεσε μόνο στην παρατεταμένη καθυστέρηση της ολοκλήρωσης του έργου –με τα εργοτάξια να έχουν πια στοιχειώσει την καθημερινότητα στο κέντρο της πόλης και το fake facebook event για τα εγκαίνια του Μετρό το 2082 να σημειώνει ρεκόρ προσέλευσης-, αλλά εξακολουθεί να διχάζει 2,5 χρόνια μετά ως προς την ορθότερη πρακτική διαχείρισή της: παραμονή των ευρημάτων στον χώρο και δημιουργία υπόγειου μουσείου κάτω από τον Σταθμό του Μετρό (με αυξημένο κόστος και χρονική διάρκεια ολοκλήρωσης του έργου λόγω των εργασιών τροποποίησης του σταθμού) ή μεταφορά και επανεγκατάσταση ολόκληρου του μνημείου σε άλλο χώρο;
Το θέμα βέβαια δεν προξένησε ποτέ ιδιαίτερη εντύπωση στους Θεσσαλονικείς. Σε μια πόλη που πέρασε τους τελευταίους 23 αιώνες στο ίδιο σημείο και όπου το πολεοδομικό layering δεν είναι μόδα, αλλά στάση ζωής, πολλοί έχουν μια ενδιαφέρουσα ιστορία να διηγηθούν για τις σαρκοφάγους και έτερα κατάλοιπα του παρελθόντος που βρέθηκαν κατά τις διαδικασίες ανέγερσης της πολυκατοικίας τους, για την προέλευση των μαρμάρων που δόμησαν τον αυλόγυρό τους, για τα ιστορικού ενδιαφέροντος ερείπια που λαθροβιώνουν στην αυλή τους ή τα μικροαντικείμενα μιας αρχαίας καθημερινότητας που θαυμάζουν στα κρυφά μέσα σε συρτάρια και μπαούλα.
Οι πρόσφατες εξελίξεις στο σήριαλ των ευρημάτων του Μετρό, με το Υπουργείο Πολιτισμού να ανακοινώνει την απόφαση για παραμονή τους στον χώρο «θάφτηκαν» κάτω από τις κοσμογονικές ειδήσεις των τελευταίων ημερών και το γενικό μούδιασμα που τις ακολούθησε. Η πραγμάτευσή τους όμως είναι απαραίτητη, όχι μόνο αν θέλουμε να συνεχίζεται η ζωή, αλλά κυρίως γιατί καταδεικνύουν ότι το δίλημμα των τελευταίων ετών είναι στην ουσία ένα πολιτικό ζήτημα διαχείρισης της Ιστορίας που ξαναφέρνει στην επιφάνεια ένα ερώτημα επίκαιρο, αλλά διαχρονικό: τι κάνεις με τις βαλίτσες του παρελθόντος στον δρόμο για το μέλλον; Αποφάσεις σε εκκρεμότητα, έργα σε εκκρεμότητα, ζωές σε εκκρεμότητα, στο γενικότερο μοτίβο των τελευταίων χρόνων.
Θα βάλω το δικό μου λιθαράκι στο να χτιστεί το ερώτημα, και όχι στο να δοθεί μία απάντηση. Χρωστάω να «ξεθάψω» και να αφηγηθώ, μέσα από φωτογραφίες, αποσπασματικά, μια ιστορία από τα τέλη της δεκαετίας του ’60, μια ιστορία όπου μια γυναίκα καταγράφει από το μπαλκόνι της και προσπαθεί να αποτρέψει τις διαδικασίες ανέγερσης μιας πολυκατοικίας στο κέντρο της Θεσσαλονίκης πάνω στα ερείπια του παλιού Ιππόδρομου. Ο Ιππόδρομος, έκτασης περίπου 30.000 τ.μ., τμήμα του ανακτορικού συγκροτήματος που χτίστηκε για τις ανάγκες του Γαλέριου στις αρχές του 4ου αιώνα, σύγχρονος των ευρημάτων στα υπόγεια του Μετρό, έμεινε στην ιστορία ως το μέρος όπου το 390 μ.Χ. Γότθοι μισθοφόροι κατέσφαξαν κατ’ εντολή του αυτοκράτορα Θεοδόσιου 7.000 περίπου Θεσσαλονικείς, ως αντίποινα στους κατοίκους της πόλης που διαμαρτυρήθηκαν για τη φυλάκιση ενός δημοφιλή ηνίοχου την παραμονή των αρματοδρομιών από τον διοικητή της γοτθικής φρουράς Βουτέριχο, τον οποίο και δολοφόνησαν.
Το αιματοκύλισμα οδήγησε σταδιακά στην εγκατάλειψη του Ιπποδρόμου. Τμήματά του χρησιμοποιήθηκαν για διάφορες οικοδομικές εργασίες, μεταξύ άλλων και για την επισκευή των δυτικών τειχών της πόλης, ενώ ερείπιά του εξακολουθούν να υπάρχουν στα υπόγεια των πολυκατοικιών στην περιοχή της ομώνυμης πλατείας ή ξεχασμένα στα λιγοστά άκτιστα οικόπεδά της.
Στη μικρή φωτοϊστορία που ακολουθεί, θραύσματα της οποίας έχω στα χέρια μου, οικοδομικές εργασίες φέρνουν στην επιφάνεια τμήματων των κερκίδων του Ιπποδρόμου το 1967. Η Ν.Κ. προσπαθεί να εμποδίσει την καταστροφή τους, με επιστολές διαμαρτυρίας προς τη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, καταγράφοντας τις διαδικασίες σε ένα πρότυπο φωτορεπορτάζ από το απέναντι μπαλκόνι. Αριθμημένες φωτογραφίες, με λεπτομερείς σημειώσεις στο πίσω μέρος τους, αντίγραφα των απαντητικών επιστολών από τις αρμόδιες αρχές που την καθησυχάζουν ότι οι εργασίες έχουν σταματήσει και στο βάθος εικόνες (και συμπεράσματα) μιας Θεσσαλονίκης και μιας χώρας σχεδόν οικείας.
Ιδού η απόδειξις των αναληθειών του Μαρινάτου! Τίποτε πεια δεν έχει απομείνει από τα μάρμαρα! Δεξιά αι κερκίδες, ασφυκτιώσαι και μέλλουσαι να εξαφανισθούν και αυταί!
Φωτογραφία 13.1.68. Ογκόλιθοι εκ μαρμάρου, αποκολληθέντες εκ του αρχαίου Ιπποδρόμου Θεσσαλονίκης. Εναπετέθησαν έξωθεν του οικοπέδου Νάστου επί της οδού Φιλ. Εταιρείας. Πάντως τα έχουν τεμαχίσει.
Η φωτογραφία αυτή πάρθηκε την πρώτη ημέρα της ενάρξεως των εργασιών ανοικοδομήσεως της πολυκατοικίας του Αν. Νάστου, δηλ. την [λείπει η ημερομηνία] Νοεμβρίου 1968.
Φωτογραφία παρμένη τον Αύγουστο 1968
Φωτογραφία 14.11.68. Τα μάρμαρα που είχαν μεταφερθεί επί της οδού Φιλ. Εταιρείας, αφού τα απεξήλωσαν από τον αρχαίον Ιππόδρομον, φορτώνονται σε φορτηγό αυτοκίνητο για να εξαφανισθούν προς δόξαν της Αρχαιολογικής μας Υπηρεσίας.
Φωτογραφία 29.10.68. Μέσα στους κόκκινους κύκλους μάρμαρα του Ιπποδρόμου που σε επόμενες φωτογραφίες καθαρά φαίνεται πώς τα καταστρέψαν. Η φαγάνα έχει αρχίσει την εκσκαφή.
Φωτογραφία 13.11.68. Η καταστροφή! Ουσιαστικός εντοιχισμός των κερκίδων!
Φωτογραφία 12.11.68. Βγάζουν τα μάρμαρα στο δρόμο
Εκσκαφή με φαγάνα δίπλα στις κερκίδες
Φωτογραφία 24.11.68. Διατήρησις εν υπογείω των κερκίδων
Φευ. Το οικόπεδο των φωτογραφιών φιλοξενεί πια πολυόροφη πολυκατοικία. Αγαπητή Ν.Κ., ελπίζω να μπορέσω να αφηγηθώ κάποια στιγμή την ιστορία σου ολόκληρη.
