Μια γυναίκα που μάχεται να αυτοπροσδιοριστεί και που δεν θέλει να προσαρμοστεί στο σχήμα που προσπαθούν να της δώσουν οι γύρω της. Ένα κλασικό έργο μιλά για εκείνη που για να γίνει κυρίαρχη της ζωής της έφτασε στην αυτοκτονία.
Η Γλυκερία Καλαϊτζή σκηνοθετεί στο Θέατρο Τ στη Θεσσαλονίκη το έργο του Ίψεν «Έντα Γκάμπλερ» και μιλά στο ελc για αυτόν τον σπουδαίο ρόλο του παγκόσμιου δραματολογίου, για την αντίσταση στα πρέπει που μας επιβάλλουν οι άλλοι, για τα υπαρξιακά αδιέξοδα και για την ανάγκη για απελευθέρωση.
βλέποντας την κλασική Έντα με καθαρό μάτι
«Η Έντα Γκάμπλερ είναι η πιο αινιγματική ηρωίδα του παγκόσμιου ρεπερτορίου, κυρίως επειδή ο Ίψεν, ως συνεπής ρεαλιστής, την οδηγεί σε μια αυτοκτονία, χωρίς να μας εξηγεί επαρκώς τους λόγους. Η Έντα μιλάει λίγο στο έργο. Τις απόψεις της τις εκθέτει πάντα έμμεσα, χαρακτηριστικό που ευθύνεται και για τις πολλές και συχνά αντιφατικές ερμηνείες του χαρακτήρα της.
Τα προηγούμενα ανεβάσματα ενός κλασικού έργου μας επηρεάζουν, είτε το θέλουμε είτε όχι. Διαμορφώνουν με τον τρόπο τους μια ανάγνωση, που εγκαθίσταται μέσα μας και συχνά είναι πάρα πολύ δύσκολο να ξεφύγεις από τα στερεότυπα που έχουν διαμορφώσει. Αυτή νομίζω είναι και η μεγαλύτερη δυσκολία στο ανέβασμα των κλασικών έργων, η αδυναμία μας να τα δούμε με καθαρό μάτι.
Προσωπικά, και έχω δει πολλές παραστάσεις της Έντας Γκάμπλερ και έχω διαβάσει ποικίλες ερμηνείες για το έργο και τον χαρακτήρα της. Πάντα όμως ένιωθα ότι δεν με έπειθαν οι απαντήσεις στα κρίσιμα ερωτήματα που θέτει η συμπεριφορά της. Χαρακτηρισμοί όπως διαβολική, κακομαθημένη, γυναίκα που καταστρέφει τους γύρω της από πλήξη ή προσωπικό αδιέξοδο, για κάποιο λόγο, μου προξενούσαν εσωτερική αντίδραση».
η αντίσταση στα πρέπει των άλλων
«Η Έντα, για μένα, πιστεύει ότι είναι μια χειραφετημένη γυναίκα. Ότι μπορεί να ορίζει τον εαυτό της. Ζει άλλωστε σε μια εποχή, όπου οι γυναίκες αρχίζουν να διεκδικούν τον αυτοπροσδιορισμό τους. Η Έντα μεγαλώνει με αυτές τις ιδέες. Τολμά στα 1890 να ψελλίσει ότι δεν επιθυμεί να κάνει παιδί, επειδή όπως λέει δεν είναι όλες οι γυναίκες κατάλληλες για αυτούς τους ρόλους, κάτι που ακόμα και σήμερα αντιμετωπίζεται αρνητικά. Ακόμα, υφίσταται στενή πολιορκία, στα όρια της σεξουαλικής παρενόχλησης, μέσα στο σπίτι της, από τον φίλο της οικογένειας, τον δικαστή Μπρακ. Όσο κι αν προσπαθεί να διαφοροποιηθεί, οι άλλοι βλέπουν σε αυτήν τους ρόλους του φύλου και μόνο: σύζυγος, μητέρα, ερωμένη.
Η Έντα, κατά τη γνώμη μου, προσπαθεί να αντισταθεί στα πρέπει που τις επιβάλλουν οι άλλοι. Να αντισταθεί σε ό,τι ονομάζουμε οικογενειακές υποχρεώσεις απέναντι σε συγγενείς και δεδομένους ρόλους. Μια αντίσταση που εύκολα θεωρήθηκε ότι αποτελεί έκφραση σνομπισμού. Η Έντα πίστεψε αφελώς ότι μέσα στον γάμο της θα μπορούσε να είναι ελεύθερη. Γρήγορα όμως διαπιστώνει ότι δεν μπορεί να έχει λόγο σχεδόν για τίποτα. Το γαμήλιο ταξίδι μετατράπηκε σε ταξίδι εργασίας για τον σύζυγο, το σπίτι της φτιάχτηκε ερήμην της και κατά το γούστο τρίτων, τα οικονομικά προβλήματα και η εγκυμοσύνη της απειλούν να βάλουν τέλος στην κοινωνική της ζωή και να τη φυλακίσουν μέσα στο σπίτι».
προϊόντα των γονιών μας
«Ο απών από το έργο στρατηγός Γκάμπλερ, έγινε αφορμή για πολλές ερμηνείες σχετικά με τον χαρακτήρα της Έντας: κόρη του πατέρα της, μεγαλωμένη με τα όπλα σαν αγόρι… Η ίδια η Έντα ωστόσο δεν αναφέρεται ποτέ στον πατέρα της, παρά μόνο για να μας θυμίσει ότι κληρονόμησε από αυτόν τα όπλα του, ένα σύμβολο δύναμης αλλά και αυτοπροστασίας, και για να σημειώσει το πόσο απελευθερώθηκε η ίδια μετά τον θάνατό του: μετά τον θάνατο του πατέρα μου, μας λέει, και βγήκα και χόρεψα και φλέρταρα.
Αναμφίβολα έχει διαποτιστεί από τις αρχές του στρατηγού πατέρα, περί τιμής και υπόληψης, και εκεί νομίζω βρίσκεται το υπαρξιακό της αδιέξοδο, καθώς παράλληλα έλκεται και από τις νεωτερικές ιδέες των μποέμ της Χριστιανίας (το αναφέρει και ο ίδιος ο Ίψεν σε μια επιστολή του), οι οποίοι έβλεπαν την οικογένεια ως τροχοπέδη και εμπόδιο για την ελευθερία του ατόμου και τον αυτοπροσδιορισμό του».
ο αυτοπροσδιορισμός των γυναικών
«Βλέποντας το έργο από την οπτική του αυτοπροσδιορισμού της γυναίκας, διαπιστώνει κανείς πόσο επίκαιρα παραμένουν τα θέματα που έθιξε ο Ίψεν με το συγκεκριμένο έργο στο τέλος του 19ου αιώνα. Πράγματι, για την εποχή της, η Έντα Γκάμπλερ υπήρξε μια σπάνια εξαίρεση. Σήμερα νομίζω ότι πάρα πολλές γυναίκες θα ταυτίζονταν μαζί της.
Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι κάποιες, φαινομενικά ακραίες, πράξεις της Έντας, όπως το ότι ωθεί τον Λέβμποργκ, έναν πρώην αλκοολικό, να πιει ή ότι του δίνει στο τέλος το πιστόλι, σύμβολο του κρυφού και πολύ ιδιαίτερου δεσμού της, έγιναν σημαία για τον χειριστικό χαρακτήρα της ηρωίδας, ενώ συμπεριφορές, όπως για παράδειγμα του δικαστή Μπρακ, που ενορχηστρώνει με αθέμιτα μέσα την ερωτική του πολιορκία προς την Έντα, φτάνοντας ως τον ωμό εκβιασμό, ή του Τέσμαν, που ήπια αλλά μεθοδικά προσπαθεί να εκπαιδεύσει την Έντα στον παραδοσιακό ρόλο της συζύγου και στις μικροαστικές του συνήθειες, ή της Γιούλε, που διεκδικεί να έχει ρόλο στη ζωή του νιόπαντρου ζευγαριού, μας φαίνονται αυτονόητες.
Για μένα η Έντα δεν είναι νευρωτική. Η δυσκολία νομίζω να κατανοήσουμε τις πράξεις της Έντας οδήγησε σε μια σειρά ψυχολογικές ερμηνείες, που κατά τη γνώμη μου, βρίσκονται πολύ μακριά από τα ενδιαφέροντα του Ίψεν, εκείνη την εποχή. Αυτό που τον απασχολούσε, όπως φαίνεται από τη γυναικεία τριλογία του (Νόρα, Βρικόλακες, Έντα Γκάμπλερ) είναι η θέση της γυναίκας, μέσα στον γάμο και ευρύτερα στην κοινωνία».
το τέλος-γρίφος
«Η Έντα, αντίθετα από τη Νόρα και την Άλβινγκ των Βρικολάκων, εμφανίζεται εξαρχής ως μια συνειδητοποιημένη γυναίκα, ως μια γυναίκα που αγωνίζεται για τον αυτοπροδιορισμό της και πιστεύει ότι αυτός είναι εφικτός ακόμα και μέσα στον γάμο. Έχει πλήρη συνείδηση ότι ο άντρας που επέλεξε δεν ήταν η ιδανική για αυτήν επιλογή. Ήταν ωστόσο μια επιλογή «κοινωνικώς ορθή», θα λέγαμε. Επέλεξε έναν νέο άντρα, με καλές επαγγελματικές προοπτικές, που μπορούσε να της εξασφαλίσει μια άνετη ζωή. Αμέσως μετά τον γάμο όμως αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι αυτό δεν είναι αρκετό, καθώς έδεσε τη ζωή της για πάντα με έναν άντρα, που όχι μόνο δεν αγαπά, αλλά δεν μπορεί να μοιραστεί και τίποτα μαζί του.
Διατηρεί ωστόσο κάποιες ψυχικές αντοχές, στην ιδέα ότι υπήρξε κάποτε σημαντική για έναν άλλον άντρα, έναν άντρα που θαύμαζε για τις ιδέες του και την τόλμη του να ζει αντισυμβατικά. Κι αυτός όμως την απογοητεύει. Κι όταν στο τέλος, ο δικαστής Μπρακ την εκβιάζει ανοιχτά, ότι αν δεν γίνει ερωμένη του θα την εκθέσει κοινωνικά, η Έντα, συνειδητοποιώντας το ανέφικτο του αυτοπροσδιορισμού της, και προκειμένου να κρατήσει το δικαίωμά της να ορίζει η ίδια τη ζωή της, θα αυτοκτονήσει».
